Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 10777 0 pikir 4 Qarasha, 2015 saghat 18:18

ATAMAN DUTOVTYNG KÓZIN JOYGhAN KIMDER?

Jarkent jerinde (ol kezde Jarkent uezi bolatyn) úiymdastyrylghan Sýidin operasiyasy turaly, yaghny ataman Dutovtyng kózin jong jóninde az jazylghan joq. Alayda, sol Sýidin operasiyasyna qatysqan kimder ekenin tam-túmdap baspasóz betterine shyqqan maqalalardan, әdeby shygharmalardan ghana bilemiz.

Oqigha әr jerde әr týrli jazylghandyqtan, qatysqan adamdardyng aty-jónderi de әrtýrli. 1919 jyly ataman Dutov pen ataman Annenkovtyng polkovniygi Sidorovtyng otryady Qaljatty basyp alyp, Qorghas pen Basqúnshygha shabuyl jasaydy. Onyng ishinde Búrhan auylynda (Lesnovka auylynyng jogharghy jaghynda) týgeldey bala-shagha men әielderdi órtep jiberedi. Bandylar Saninder, Bogdanovtar, Arhipovtar, Ustinavkovalar otbasylaryn qosa eseptegende 86 adamdy aiuandyqpen óltirgen. Búl kezde qazaq otbasylary qystaqtarda qashyp túryp jatqan bolatyn. Jarkent pen Penjim arasynda Sidorovtyng aq bandylary men Maghazy Masanshy basqarghan qyzyl әskerler polkining qiyan-keski úrysy boldy. Búghan Jarkent garnizonynyng әskerleri de qatysady. Sóitip, aqgvardiyashylardy qyzyl әskerler Qorghasqa deyin quyp tastaydy. Ataman Annenkovtyng qatygez polkovniygi Sidorovty Jarkent garnizonynyng qyzyl әskeri – osy ólkening tumasy Qasymhan Myrzamúhametov atyp óltiredi. Mine, osy Qasymhan batyr (batyr demeske bolmas) jayly ne bilemiz? Eshtene de! Qasymhan Myrzamúhametov atynda kóshe bolsa, onda mýmkin biler me edik?

Al dýngen atty әsker polkining komandiyri Maghazy Masanshy jayly tereng bilmesek te, әiteuir, revolusioner ekenin jaqsy bilemiz. Almatyda Masanshy atynda ýlken kóshe bar, Jarkentte de ortalyqtaghy kóshelerding biri sol kisining esimimen atalady. M.Masanshy Mәskeu qalasynda ótken Kominternning III kongresine qatysyp, M.Frunzening tanystyruymen V.Leninning qabyldauynda bolady. Lenin oghan 1000-nan astam әskerge jetetin әskery kiyim bergizgen. Sóitip, ol dýngen atty әskerin basqaryp, talay jaudyng kózin jonggha atsalysqan revolusioner.

Ataman Dutovtyng kózin jong turaly operasiyany Týrkistan VGP-nyng ókili P.Peters pen Týrkfrontynyng qyzmetkeri 23 jastaghy V.Davydov basqaryp otyrdy. Jarkent ChK-synyng tóraghasy Suvorov pen onyng orynbasary Kreyvis búl mәselede eng negizgi ról atqardy. Osy operasiyagha altynmen eseptegende 20000 rubli bólingen. Sýidin operasiyasyna Jarkent qalasynyng milisiya bastyghy, 1898 jyly tuylghan Qasymhan Ghaniyúly Chanyshev basshylyq etuge tandap alyndy. Qasymhan Chanyshev bay kópesting otbasynan shyqqan. Búl operasiyagha dayyndyq bir jyl búryn (yaghni, oqigha 1921 jyly 8 aqpanda bolsa), 1920 jyly bastalyp ketken. Derek kózderine sýiensek, Q.Chanyshev Sýidinge birneshe ret baryp, barlau jasaghan. Ol Ion әkeyding kómegimen ataman Dutovpen tanysady. Sonday-aq, bir barghanda Dutovtyng tilmashy Ablayhanov Dutovpen kezdesuge mýmkindik jasap beredi. Ablayhanov pen Q.Chanyshev bala kezinen tanys bolatyn. Dutov Q.Chanyshevpen kózbe-kóz әngimelesedi. Q.Chanyshev Jetisu jerinde bolyp jatqan jaghdaylar turaly habar jetkizip otyrugha uәde etedi. Dutov Q.Chanyshevqa Jetisu ólkesine taratu ýshin ýnparaq­shalaryn beredi. Alayda, Qúlja qalasyndaghy Resey konsulynyng hatshysy A.Zagorskiy (Vorobchuk) 1920 jyldyng qazan aiynda Dutovpen kezdesip, Chanyshevqa senuge bolmaytynyn aitady. Biraq, ataman Dutov Zagorskiyding (Vorobchuk) sózine qúlaq aspaydy. Birde ataman Dutov: «Men Resey jaqqa otryadymmen ótemin» degen kezde Zagorskiy: «Aleksandr Iliich, otryadynyzda birde-bir qaru joq, attarynyzdyng jartysy satylyp ketti, qaramaghynyzda bar-joghy 15-20 ofiyser» deydi. Dutov ózine qyzyl әskerler kómek berip, qosylatynyn, Jarkent qalasynyng milisiya bastyghy Q.Chanyshev qaru-jaraqpen qamtamasyz etetinin aitady. «Chanyshev senimdi adam, qazirding ózinde 32 vintovka patronymen әkeldi, jaqyn kýnderi pulemetten birnesheu әkelmek. Ol jәne onyng toby Jarkentti eshqanday soghyssyz alyp bermekshi», – deydi ol. Ataman Dutov sóite túra Q.Chanyshevty tekserip otyrdy. Arhivten alynghan myna hatynda Chanyshevqa bylay dep jazady:

«Pisimo vashe poluchiyl. Teperi soobshaiy novosti. Annenkov uehal v Hami. Vse nahodyashiyesya teperi v Kitae mnoi obediyneny. IYmeIY svyazi s Vrangelom. (Dela komissarov Kulidjy vse huje y huje, navernoe, skoro uedut. Nachalosi vosstanie v Zaysane). Nashy dela idut otlichno. Ojidai na dnyah polucheniya deneg, ony uje vyslany. Svyazi derjiyte s Chimpandze, tam esti polkovnik Yanchiys, on preduprejden, chto k nemu budut priyezjati ludi, ot kogo-on ne doljen sprashivati, da emu y ne soobshaetsya o vas. Pro vas znay toliko ya odiyn. Prodovolistvie nujno: na pervoe vremya hleb po raschetu na 1000 chelovek, na try dnya doljen byti zagotovlen v Borguzah ily Djarkente, y nujen klever y oves, myaso toje…».

Ataman Dutovtyng búl hatynan ýzindi keltirip otyrghan sebebimiz, Sýidin operasiyasyna 90 jyldan artyq uaqyt ótse de, orys halqy atamanynyng býkil istegen isine bey-jay qaramaytyny kórinip túr. Bey-jay qarauynyz ne, tipti, jyl sayyn arnayy tapsyryspen zertteu kitaptar shygharuda. Sonyng aighaghy, biylghy jyly aqpan aiynda Resey baspasynan Almaty qalasynyng túrghyny Golisev Vladimir Alekseevichting ataman Dutov turaly Reseyding arnayy tapsyrmasymen «Ternistyy puti atamana Dutova» atty kitaby shyqty. Avtor 2014 jylghy aqpan aiynda kitap shyqqannan keyin 1 aptadan song 85 jasynda dýniyeden ótken. Búl kitapqa deyin Golikov David Livovichting «Pravda o vragah naroda», Andrey Vladislavovich Ganinning «Ataman A.IY.Dutov. Likvidasiya», Nikolay Milovanovtyng «Nezrimyy front» atty kórkem shygharma, zertteu kitaptary shyqqan. Al Reseyden ataman Dutov turaly qansha kitaptar shyghyp jatyr desenizshi?!

Al bizder kitap jazu týgili tarihta tanba basqanday attary qalghan chekisterimizge kóshe attaryn (auyldardy aitpay-aq qoyayyq) berudi әli kýnge deyin qor sanap jýrmiz. Jerles jazushymyz B.Núrjekeúlynyng tarihy mәlimetterge toly «Jau jaghadan alghanda» atty kitabynda ataman Dutovtyng kózin jonggha qatysqan chekisterimiz turaly múraghattan alynghan naqty derek kózderin paydalanghanyn kóremiz. Jazushy aghamyz osy kitapty jazu ýshin 2 ay Jarkent múraghatynda otyrghanyn óz auzynan estigen edik. Ayta ketetin bir jay, osy kitapta Sýidin operasiyasyna qatysqan Qasymhan Chanyshev, Mahmút Qojamiyarov, Yusup Qadyrov, aghayyndy Múqay, Kódek Baysymaqovtar, Á.Ushurbakiyev – barlyghy alty adamnyng aty atalady. Al N.Milovanovtyng «Nezrimyy front» atty kitabynda Suvorov Q.Chanyshevqa ataman Dutovty tiridey әkeluge tapsyrma beredi. Alayda, hatty kim Dutovqa beru kerektigi talqylanghan kezde Q.Chanyshev M.Qojamiyarovty ataydy, «Birinshiden, – deydi ol, – ony kýzetshiler jaqsy tanidy, ekinshiden, ataman Dutov bizding basqa qyzmetshilerimizdi búrynnan biledi, sondyqtan seziktenip qaluy mýmkin», – deydi. Sóitip Suvorov M.Qojamiyarov, Á.Ushurbakiyev, Múqay, Kódek (kitapta Kuduk dep jazylghan) Baysymaqovtardy, Yusup Qadyrovty, Soltanay Maralbaevty (Sultan Morolbaev dep jazylghan kitapta) tauyp, shúghyl jolgha jinalugha tapsyrma beredi.

Ataman Dutovtyng kózin jonggha arnalghan operasiya sәtti ayaqtalyp, shekaradan ýsheui aman-esen ótedi. Ýsheui (Á.Ushurbakiyev, K.Chanyshev, Yu.Qadyrov ) bir shopannyng ýiinde 3 kýn tyghylyp jatady. El ishinde ataman Dutovtyng qaytys bolghany, yaghny atyp óltirilgeni turaly habar taraydy. Ol 1921 jyly 7 aqpan tangha juyq qaytys bolady. Mәiiti kazarma ishindegi aulagha jerlenedi. Qúljadaghylar Dutovtyng ólgenine kózi jetip, ýsh kýnnen song baryp shekaradan ótip, elge oralady.

Keybir derekter boyynsha Dutovtyng mýrdesin týnde ashyp, basyn kesip, búiryqty oryndaghandaryn dәleldeu ýshin alyp ketken degen sóz de bar. Alayda, býkil әsker túrghan kazarmadan mәiitting basyn kesip әketu, bizdinshe, anyz әngime.

Al Qasymhan Chanyshev tek 1924 jyly Qyzyl Tu ordenimen, shynjyrly altyn saghatpen, (№214365) naganmen marapattalady. A.Ganinning kitabynda Jarkent qalasynda Q.Chanyshevtyng atynda kóshe bar dep jazylady. Avtor M.Qojamiyarovqa berilgen kóshemen shatastyrghan boluy kerek.

M.Qojamiyarovty altyn saghat, jazuly mauzermen marapattaydy. Búl operasiyany úiymdastyrghan V.Davydovqa Qyzyl Tu ordeni jәne altyn saghat beriledi.

Alayda, Sýidin operasiyasyna qatysqandardyng ishinde Q.Chanyshev 1932 jyly Osh qalasynda qamaugha alynyp, sonynan qashugha әreket etken kezde qaytys boldy delinedi. Al 1921 jyly, 1925 jyly, 1928 jyly M.Qojamiyarovtyng ómirine qauip tóndiredi, biraq, búl әreketteri jýzege aspaydy. M.Qojamiyarov 1937 jyly Ýlken Aqsu auylynda MTS-ty basqaratyn. Onyng әieli men toghyz jasar qyzyn aiuandyqpen baltalap óltiredi. Al ózi 9 qarasha 1937 jyly qamaugha alynyp, 1938 jyly 20 qazanda Angliya tynshysy degen jalamen atylady. 1924 jyly tuylghan úly Tuguluk Úly Otan soghysynda qaytys bolady. Al Á.Ushurbakiyev Almaty qalasynda Jogharghy auylsharuashylyq kommunistik mektebinde oqyp jýrgen jerinen 1938 jyly 21 qantar qamalgha alynyp, osy jyly 19 qyrkýiekte japon tynshysy degen jalamen atylady. Al Múqay Baysymaqov Qytay jerinde Kenes tynshysy degen jeleumen 1945 jyly atylady. Onyng Qashqynbek Baysymaqov degen úly da qaytys bolghan. Odan Múqaev Núrәli, Múqaev Túrghanbek atty úrpaqtary Almaly auylynda túryp jatyr. Soltanay Maralbaev 1936 jyly 84 jasynda (1852 jyly tughan, sonda 1921 jyly 69 jasta bolady) auyryp qaytys bolghan. Osy Sýidin operasiyasynyng bel ortasynda bolghan Jarkent qalalyq milisiyasynda kishi milisioner bolyp qyzmet atqarghan Yusup Qadyrov 1974 jyly 84 jasynda qaytys boldy. Ol 1890 jyly Panfilov audany, Qonaqay auylynda kedey sharuanyng otbasynda dýniyege kelgen. Hat tanymaydy, alayda, attyng qúlaghynda oinaghan, qúralaydy kózge atqan mergen bolsa kerek.

«Meni 1966 jyly ayaq astynan audandyq partiya komiytetine shaqyrdy. Negizi, әkemdi shaqyrghan bolu kerek, әkem insulit bolyp (paralich) tósek tartyp jatyr edi. Men audandyq partiya komiytetine barsam, bir orys kisi otyr eken, maghan birneshe súraq qoydy, men bilgenimshe jauap berdim. Sol jyly «Kazahstanskaya pravda» gazetine ataman Dutovty óltirgender turaly maqala shyqty. Ishinde mening әkem de bar. Men osy maqaladan keyin әkeme: «Búl oqigha jayly nege bizge aitpadynyz?» dep edim, oghan әkem bәlendey jauap bere qoymady, men de onsha mәn bermegen boluym kerek, qazbalap qayta súramadym. Keyin birde osy oqigha jayly bylay degen edi:

«IYә, oqigha maqalada aitylghanday boldy. Men syrtta bir jigitpen at ústap túrdym, Qasymhan Dutovty atyp shyqqannan keyin, ol sasqalaqtap atqa mine almady. Biz ony atqa óngerip alyp kettik» degen edi. Ákem Qonyróleng kensharynda qoy fermasynyng mengerushisi bolyp júmys istedi. 1944 jyly Aydarly auyly «Gvardiya» kenshary bolyp bólingen bolatyn, әkem osy kenshargha ferma mengerushisi bolyp keldi. Odan keyin kenshardyng jylqysyn, siyryn baqty. Ákemnen ýsh úl qalghanbyz. Qadyrov Rahmetolda 1933 jyly tughan, 1989 jyly qaytys boldy. Qadyrov Qasymjan 1942 jyly tuylyp, 1986 jyly dýniyeden ótti. Osy taqyrypty zerttep jýrgen V.Golisevten estuimshe, Q.Chanyshevqa altyn saghat, qalghan operasiyagha qatysqandargha kýmis saghat berilipti», – deydi Yusup Qadyrovtyng balasy – zeynetker, audannyng qúrmetti azamaty Aqjol Yusupov. Al biz jogharyda keltirgen derekterde Q.Chanyshev pen M.Qojamiyarovqa altyn saghat syigha beriledi. Qalay desek te Sýidin operasiyasyna qatysqandardyng eshqaysysy marapatsyz qalmady. Biraq, olargha qastandyq jasalyp, aqyry kózderin joyyp otyrghan. Tek Yusup Qadyrov qana 84 jasqa kelip, auyryp qaytys bolady. Sonda oghan Kenes ýkimeti «ýndemey» keldi me? Joq, ol kisi de NKVD baqylauynda boldy ma? Bolsa basqalar siyaqty onyng kózin nege joymady? Qalay bolghanda da, Yusup Qadyrov barlyghyn qúpiya ústaghany belgili, óitkeni «úrpaghyma kesiri tiymesin» degen shyghar. Resey baspalarynda aghayyndy Baysymaqovtardyng (Kódek jәne Múqay), Yusup Qadyrovtyng ataman Dutovqa jasalghan qastandyqtan keyin taghdyrlary beymәlim dep jazylady. Alayda, búl zertteuler dúrys emestigin jogharydaghy faktiler anyqtay týspek.

IYә, elimiz egemendik alyp, etek-jenimizdi jighaly da jiyrma jyldan asypty. Alayda, joghymyzdy týgendep, barymyzdy baghalay aldyq pa? Áytpese, nege osynday batyrlarymyzdyng aty atalmay keledi? Jarkent qalasynda nemese tughan auylyna aty, ómiri beymәlim, enbegi eleusiz adamdargha kóshe attaryn bergenshe, osynday batyrla­rymyzdyng esimin bersek qanday jarasar edi?! Óitkeni, olar tughan jeri ýshin, eli ýshin últyna, jasyna qaramastan bastaryn bәigege tikti emes pe?! Biz olardy úmytugha tiyis emespiz.

Roza YSTAY, Jarkent qalasy.

B.Núrjekeúlynyng tarihy mәlimetterge toly «Jau jaghadan alghanda» atty kitabynda ataman Dutovtyng kózin jonggha qatysqan chekisterimiz turaly múraghattan alynghan naqty derek kózderin paydalanghanyn kóremiz. Jazushy aghamyz osy kitapty jazu ýshin 2 ay Jarkent múraghatynda otyrghanyn óz auzynan estigen edik. 

Týp-núsqadaghy taqyryp: Ataman Dutovtyng kózin joyghan Sýidin operasiyasyna qatysqan kimder?

almaty-akshamy.kz

0 pikir