Júma, 26 Sәuir 2024
Ádebiyet 10241 0 pikir 26 Shilde, 2015 saghat 10:47

AQYLBAYDYNG JAUHAR DÝNIYESI (Zúlys dastany)

Ómir bolghasyn adam balasynyng tauqymetti taghdyry shymshytyryq shytyrmangha toly bolady. Sol shytyrman ishki zarly, múndy tolghanystyng kebin qúshtyryp, jýrekke qayghynyng qamytyn qabattastyrady. Qayghynyng lebi ansarly armannyng jaghasyna jarmasyp, jýnjigen jýrekting úly qaghysynyng kózin matap, tynysty taryltyp tastaytyny ruhany zandylyq.  Taryltqan tynysty keneytip, demeu beretin qúdiret – qalam. Tolaghayly tolghamdardy tóge otyryp, janynnyng jarasyn jyrlay týsesin. Ómir shengelinen arqasy jauyr bolyp, ashy ghúmyrdyng taryday túshysyn kóre almaghan pendelerde jazmyshtyng jazghanyna kóndikti. Bir ghana Múhtar Áuezovting «Qarash-qarash oqighasyndaghy» Baqtyghúldyng (Rysqúl Jylqyaydarov) basyndaghy zaualdy zobalany, ómirding terendelip taramdalghan túiyghyna tirelgeni, keshegi mәueli Maghjannyng belgisiz, tylsymdy, beymәlim peshenesi kýrsindirip, jýrekke qayau týsiredi. Tenizdey tolqyp tasynghan dauylda kememen jýze otyryp, ómirlik anghardy tabugha tyrysyp baqty, alayda tolqyn eshkimge yryq bergen joq. Buyrqanyp doldanghan tasqyn degenine jetip otyrdy, әitkenmen úly ruhaniyattyng ólmeytin dәni jenilis tapqan joq, tarih tanymymen boy týzeu arqyly, shyndyqtyng shymyldyghyn naqyshynda nasihattaghany babalardyng úly belesining baghdary  syqyldy. Al Aqylbay Qúnanbaev she qay lauhymahfúzdyng qataryna enedi? Aqylbay aqyn da kermekti tirshilikting tatyn az tatqan jan emes, bauyrlary Ábish (Ábdirahman) pen Maghashtyng (Maghauiya) qyrshynynan qiyluy, ýlgili ónegesimen altyngha para-par danghyl kórsetip, jastyghyna shyraq jaqqan asqar tauday әkening jýrek soghysynyng bir jola toqtauy onay qasiret emes ekendigi aitpasa da belgili.

                            Men kórdim qatal kýnning Qaban biyin,

                            Ashamyn auyr syrdy saqta jiyn!

                            Jyrgha jan, ózime óris bergen ABAY

                            Aldynda ardaqty agha týser kýiim, -

degen Dәrmenning (Qiyasbay) oramdy jyry kәdueski oidy qaghyta, qauzay ótedi. Sol órisin órkendetip jýregine sәule qúighan asqaraly Abayday әkening ústazdyghynyng arqasynda Aqylbay «Daghystan», «Shәmil» jәne «Zúlys» atty dastandardy dýniyege әkeledi. Al biz oqyrman júrtshylyqqa «Zúlys» poemasyn nazarlarynyzgha úsynudy jón kórip otyrmyz. Búl turaly úly jazushy Múhtar Omarhanúly «Zúlys» - Aqylbaydyng asa qong oqighaly roman-poema týrinde jazylghan ýlken kólemdi shygharmasy» [9,228-b] dep әdipteydi. Alayda búl poema tolyq saqtalmaghan. Áuezovting aituy boyynsha búl dastan 1921-1922 jyldary hatqa týsirilip 1924 jyly «Sana» jurnalyna jariyalanghan. Dastanda bayandalatyn  Genry deytin adam óz bauyrymen ókpelesip, bauyrynan kóz jazyp qalghandyghy, sybys boyynsha onyng Zúlys tauyna ótip ketti degen qaueset tarauy, bauyryn izdep sapargha shyghuy turasynda sóz bolady. Olay bolsa Aqylbaydyng ruhyna taghzym ete otyryp, «Zúlysqa» sayahat jasalyq:

                            Zúlys degen bir tau bar ýlken, biyik,

                            Basy qarly tayanyp kókke tiyip.

                            Pilden payda etushi jansebil bar,

                            Qareket qyp sýiegin atyp, jiyp.

                            Orta jeri otsha ystyq pil oinaghy,

                            Ózge kórse shydamas keter kýiip.

                            Jaraly pil jabyspay jibermeydi,

                            Er atady enbek qyp janyn qiyp.

                            Qalyng toghay, qara ýngir, qiyn jartas,

                            Qaskýnem hayuanattar túrghan siyp.

                            Deytúghyn Kvatermen bir mergen bar,

                            Beynet ishi kýn kórgen qater kiyip.

***

                             Myng dildә ólse-daghy pilding qúny,

                             Er mergen púly ýshin atpaydy ony.

                             Adam aumas nәrse joq ýirengen son,

                             Qyzyq bolyp qaterli kórgen kýni?

 

                              Kórgen joq Kvatermen beker jatyp

 

                              Kýn sayyn talay andy keledi atyp.

                              Sudan arghy shәharda qymbat bagha,

                              Qaytpaqshy pil sýiegin baryp satyp.

 

                              Sýiegimen jinaghan pilding tisin,

                              Bararyna barsyn dep qylghan isin

                              Qarapqa ózi týsip, púlyn saldy,

                              Alyp qaytpaq kerekti әr nemesin.

 

                              Kemening ýii de kóp, kisi qalyn,

                              Ayaq basyp jýruge kelmeydi әlin

                              Eki adam bir bólmede bólek otyr,

                              Kim ekeni anshygha emes mәlim.

 

                              Bireui úzyn boyly, qyr múryndy,

                              Qymbatty onasha alghan bir oryndy.

                              Qara múrt, qyzyl jýzdi, keng jauryn,

                              Sózi әdemi, kiyimi әm forymdy.

 

                              Kemedegi kisiden iyghy asqan,

                              Kelisimdi, kelimdi, kerdeng basqan.

                              Kishkene qabaghynda keyisi bar,

                              Oghat ketip aitpasam bayqamastan.

 

                              Bireui tolyq kelgen, orta boyly,

                              Kemel kisi syqyldy bilimge oily.

                              Ýlbiregen aq tәndi, kózi kókshil,

                              Naghylsa ol da jaqsy adam soyly.

 

                              Kapitan ekeuine keldi jetip,

                              Kórip jýrgen búrynnan kelip-ketip.

                             -Kerek qylghan kisiniz mineki, dep,

                             -Anshynyng jayyn aitty mәlim etip.

 

                              Úzyny aitty: - Genry mening atym,

                              Tiydi me jolyqsyn dep jazghan hatym?

                              Anyq sen Kvatermen anshy bolsan,

                              Sizge bir jolygharlyq bar qajetim.

 

                             -Kvatermen anshy biz izdep jýrgen,

                              Zúlys tauda pil atyp ómir sýrgen.

                              Kerek qylghan hatynyz tiyip edi,

                              Tasa bolmas ózinnen kórgen, bilgen.

 

                             -Aytayyn, - dedi Genri, - jaydy bastan,

                              Millionerding úlymyn dәuleti asqan

                              Jalghyz inim Djorjdan tiri aiyrylyp,

                              Qúlaghandy bolyp túr basyma aspan.

 

                              Inimmen qaljyng sózge keldim shalys,

                              Kishige enkeymekti kórdim namys.

                              Kórmestey bop birjola ókpe qylyp,

                              Keter dep oilamadym menen alys.

 

                              Bir kýni joghyn bildim bankke baryp,

                              Bar aqshasyn qaldyrmay ketipti alyp.

                             «Jer ýstinde bar bolsa tabarmyn» dep,

                              Ár taraptan izdedim habar salyp.

 

                              Anyqty týk habar joq eshbir jaqtan,

                              Múnday is kórip pe eding suday batqan?

                              Ómir qayghy, ókinish kezdey boldy,

                              Uayymsyz jan edim ýide jatqan.

 

                              Emis habar estidim jolyqty, dep,

                              Sizge kez mening inim bolypty, - dep.

                              Zúlys tauda pil atyp jýrgeninde,

                              Ýiine qonaq bolyp qonypty dep.

 

                              Osy edi, Kvatermen, mening jayym,

                              Zor qayghy inim eske týsken sayyn.

                              Bar ómirimdi jolyna qúrban qyldym.

                              Eriksiz jatqyzbaydy qayghy-uayym.

 

                              Jalghyz inim Djordjgha mehirbanmyn,

                              Qalaysha ketkenine ózim tanmyn.

                              Kórgenindi kómeski qylmay sóile,

                              Osylay әure bolghan men bir janmyn.

 

                              Anshy sonda: «Inindi kórdim, depti,

                             -Ol onay qaytpas jerge sapar etti.

                             -Sýleymenning qazynasyn izdemekke,

                              Talap etip eki adam jýrip ketti.

 

                              Baru qiyn, dedim men aityp jayyn,

                              Adam aman qaytpaghan barghan sayyn.

                             Aqyry bolmaghan song kopiya berdim,

                             Jol plany bar edi mende dayyn.

                                                           ***

                             Bir kýni men Zúlysqa shyqtym angha,

                             Pil kez keler dep oilap andyghangha

                             Ystyqtan qap-qara bop tili týsken,

                             Jyghylyp, túrghan jolyqtym halsiz jangha.

 

                             Kóterip alyp keldim balaghangha,

                             Quandym kóz ashugha jaraghangha

                             «Almas...almas...» dedi de jany shyqty,

                             Qoynynan qaghaz taptym qaraghanda.

 

                             Sýleymen plany eken qazynasynyn,

                             Bilmedim qayda ekenin joldasynyn,

                             Qaghazdy oqyp qarasam, izdegen jan,

                             Ne bolary belgisiz bir basynyn.

 

                           -Ol plan mende qaldy sonymenen,

                             Is qylyp izdemedik onymenen.

                             Ining Djorjdy eki adam izdep ketti,

                            Tabamyz dep plannyng jónimenen...

    Ókinishke oray dastan ayaqtalmay qalghan. Áuezovting sózine sýiensek, Aqylbay Ibrahiymúly managhy poemany ómirining songhy jyldarynda jazsa kerek. Alayda osynday ruhany jauhar qazynanyng úrpaqqa jetuining ózi úly jenis. Al ony әrmen qaray jetiltip, jan dýniyege serik etu jenisting jenisi, jemisting jemisi ekendigine senimimiz kәmil bolmaq.

 

 

Ázimhan ISABEK

M.O.Áuezov atyndaghy OQMU

Filologiya fakulitetining 2 kurs studenti

Abai.kz

0 pikir