Senbi, 27 Sәuir 2024
Qogham 13351 0 pikir 11 Sәuir, 2014 saghat 09:33

BOLGhAN men BOLMAGhAN bylygha bersin be?

         PORTALYMYZ - ERKIN PIKIR ALANY.  TÓMENDEGI MAQALADA JAZUShY  GhABBAS QABYShÚLY  ABYLAY HAN MEN ONYNG TÓNIREGINDEGI BATYRLAR TURASYNDA OY QOZGhAPTY. EGER MAQALADA AYTYLGhAN PIKIR-KÓZQARASTARGhA OQYRMANDARYMYZ TIYISTI UÁJ AYTYP JATSA, ONY DA JÚRT NAZARYNA ÚSYNUGhA ÁZIRMIZ.

 Abai.kz


                            Tarihshylarymyzdyng nazaryna

         Kóne  tarihymyzgha  qaytadan  kóz  jiberip, búrynghy artyq-kemdi tarazylap, endigi jerde  barynsha  әdiletti  jazu   jóninde sóz qozghalyp, tarihshylarymyz iske kiriskeli biraz uaqyt boldy.  IYә,  búrynghy  enbekterde  alay-búlay  aitu  kezdesti. Keybir «ghalymdar» tarihiy  túlghalarymyzdy «saudagha  salugha» tyrmysyp,   qazaqtyn  ýsh  jýzin «týgendep», basqa jýzdegi әigili bir batyrdyng nemese jyraudyng aruaghyn óz jýzining aulasyna qaray sýireledi. «Shýkir», әli de  bar. Al  qaysybiri  endi: Sovet ókimeti bizge tarihymyzdy  jazdyrmady,    dep  әlәulәy bastady. Meninshe, tarihymyzdy jazudaghy ala-qúlalyq ýshin ózimizden  ózgeni  jappay jazghyrudyn  jóni  joq. Arghyny aitpay-aq, bergini eske alsaq, mәselen:  E. Bekmahanovtay  ghalymymyzdy  kim  sottatty?  Q. Sәtbaev pen  M. Áuezovti, Gh. Mýsirepov pen A. Júbanovty, Á. Shәripovti...   kim  qudalady?

         Jә, men kәsiby tarihshy emespin,  «bas  jaqqa  barmay», kónilimdegi myna  birer  týitkildi ghana aitayyn. Búghan  Kereku  (Pavlodar) qalasynda,  A. Potanin atyndaghy ólketanu múrajayyndaghy jәit sebepshi  boldy. Múrajaydy  aralap, ólke tarihyna  qatysty kóne zattardy  kórip jýrip, Abylay  han  dәuiri bólimine  ayaldadyq. Kózim  taqta  otyrghan Abylay hannyn, onyng sol jaghyndaghy   Búqar  jyraudyng jәne ong jaghynda ala tu ústap  túrghan  jigitting  mýsinderine  kózim  týsti.  Ózime beymәlim jigit beynesi kimdiki ekenin súraghanyma: «Búl – Abylay  hannyn    tu  ústaushysy  Oljabay  batyr» dedi  týsinik  berushi qaryndasym. «Solay ma?..  Men  onday  derekti  estimep  edim», dep odan arygha kóz tastadym. Abylay  batyrlarynyng mayly boyaumen salynghan portretteri әsemdep ilip qoyylypty. Kórip, aty-jónderin  oqydym. Bәri  de  bar, tek  Qarakerey  Qabanbaydyn  sureti  kórinbedi. Ol  ol  ma, múrajayda Qabanbay  haqynda bir auyz sóz,  eshqanday  derek  joq. Onyn  esesine  Oljabay  batyr kótermelengen.

Abylay turaly dastan, roman, shejire, anyz әngime, jyr ataulynyn  birazyn  oqyghanymda Oljabay batyrgha  qatysty bir ghana  derek kezdesti. Onyn  ózi  de mýlde nanymsyz, qisynsyz. «Abylay  han» degen kitaptyng («Jazushy» baspasy. 1993 j. Qúrastyrghan – Sәrsenbi Dәuit. Redaktorlary: Shaymergen Áldiybekúly, Tortay Sәduaqastegi) «Anyz  әngimeler» bólimindegi «Oljabay batyrda» mynaday  bir maghlúmat bar: «...On san Orta jýzge úran bolghan Oljabay batyr otyra almay, úshyp týregelipti de, myna qalmaqtyng dal-dal boluy, myna qaqpanyng búzyluy mening qolymnan bolmaq eken-au dep ornynan túra kiyinip  attanyp, «Oljabay, Oljabay» dep shauyp, jolynda túrghan Abylaydyng ala tuyn qolynan júlyp ala jónelip, qorghangha qorghalamastan qasqayyp jetip barghanda, bir qalmaq tudy kózdep atqan. Qalmaqtyng oghy tu ústaghan qolynyng qos basyna tiyip, ony bir tikenek qadalghan qúrly kórmey, ala tudy Abylaydyng ózine bere salyp, attan týse qalyp, darbazany  shapqylaghanda...» dep   kete  barghan әngimeden birdene úghu qiyn.

Bastaluy  bәtuәsiz «әngimedegi»:  «On san  Orta  jýzge  úran  bolghan  Oljabay» degendik  te  -  qate. Al  Oljabay  batyr  turaly jalpy  sózdin  bәtuәsizdigi  mynadan  da  bayqalady:

         «Oljabaydyng esepke kirip, qatargha qosylmaghan kýni bolsa kerek. әiteuir, sol joryqta bar, biraq salyqshylardyng ishinde eken. Oljabay  at jayghan kóp qazaqtyng biri. Atyn jayyp, kóilek-dambalyn sheship, qannen-qapersiz biytin qarap otyrsa...». Búl ne sóz? Masqaralau ghoy?!.       

Abylaydyng aq tuy bolghan, al  ony «ala tuy» dep ózgertu  de – kәdimgi «auyz ózimdikilik». Sodan  keyin:  әlbette,  han  tuyn  hannyn  ózi  ústap  jýrmegen jәne  ony  belgili  bir  kisi  de  ýnemi  alyp  jýrmegen. Joryq josparyna qaray han shatyry oryn ózgertken sayyn  tudy jana oryngha sol sәtte han janynda bar batyrlardyng biri alyp baratyn bolghan. Jóbishónki kisi kótere almaytyn salmaqty  da  saltanatty  tu  han  shatyrynyn  on  bosaghasy  túsyna  shanshyp  qoyylatyn bolghan. Al mynau «әngimede» tudy Abylaydyng ózi  ústap  túrghany, Oljabaydyn  tudy  han  «qolynan  júlyp  ala  jónelip», odan  son...  «Abylaydyn  ózine  bere  saluy» - shyndyqqa  janaspaghan  ersi  әreket.

         Eger Oljabay batyr «on san Orta jýzge úran bolsa», Abylay han haqyndaghy  qissalardan búryn Búqar jyrlarynda  aitylsa  kerek  edi.   Joq,  jyraudyn  Abylaygha  arnaghan   sózinde: 

                   «...Qarakerey Qabanbay,

                   Qanjyghaly Bógenbay,

                   Qazdauysty Qazybek,

                   Shaqshaqúly Jәnibek –

                   Ormanday  kóp  Orta jýz,

                   Sodan  shyqqan  tórt  tirek...»,

 – degen  ghana  derek  bar. 

         Oljabay  Tolybayúlynyn  aitpaghan sózin  aitty etip, istemegen isin istedi  etip, mәselen, «Abylaydyng Resey patshayymyna jazghan    hattaryn  alyp, Peterborgha birneshe ret barghan, ózi de hat jazghan»   dep, әldekimning eshbir dereksiz, oisha asyra siltep nasihattauy – aqiqatqa  qiyanat. Onyng óz ónirin basqynshy jongharlardan azat etisken  erlikterin, basqa qyzmetterin   naqtylap   aityp,  tek  shyndyqqa  jýginu   qajet.

Shyndyqty shyrghalandaudyn  basqa  túlghalar  turaly jyrlargha, zertteu  enbekterge  de  qatysy  bar. Mysaly, «Búqar jyrau Qalqamanúly. Shygharmalary» atty jinaqta (1992-jyly «Múrattas» ghylymiy-zertteu   jәne baspa  ortalyghy  shygharghan. Jinaqty әzirlep, alghysózi men týsinikterin jazghan filologiya ghylymdarynyng kandidaty Múhamedrahym  Jarmúhamedúly)  jyraudyng aitqandary:

                  «Ey, Abylay, Abylay!

                   Seni  men  kórgende

                   Túrymtayday úl edin,

                    Týrkistanda jýr edin.

                    Ábilmәmbet patshagha

                    Qyzmetshi bolyp túr edin.

                    Sen  qay  jerde jýrip  jetiktin?

                    Ýisin Tóle biylerdin

                    Týiesin  baqqan  qúl  edin...» (20-bet);

 

                    «Áy, Abylay, sen onbir jasynda

                     Ánsheyin-aq úl edin.

                     Onbes jasqa kelgende

                     Arqada Ábilmәmbet tórenin

                     Týiesin baqqan  qúl  edin.

                      Abylay atyn  joq  edi,

                      Sabalaq  atpen  jýr edin...» (35-bet);

 

                     «Ay, Abylay, Abylay,

                     Onbir ghana jasynda

                     Ánsheyin-aq  úl  edin.

                     Onbes  jasqa kelgende

                     Ábilmәmbet tórenin,

                     Arqada jýrip  qanghyryp,

                     Týiesin  baqqan  qúl  edin.

                   Abylay atyn  joq edi-au,

                   «Sabalaq»  atpen jýr  edin...» (44-bet);

 

                     «Ay, Abylay, Abylay,

                     Seni  men  alghash  kórgende

                     Túrymtayday  úl  edin.

                     Týrkistanda  jýr  edin.

                     Ábilmәmbet  tórenin

                     Qyzmetinde  túr edin.

                     Qaltyldap  jýrip  kýneltken,

                     Ýisindegi Tóle  biydin

                     Týiesin  baqqan  qúl  edin...» (52-bet).

 

         Búqar jyrau aqpaqúlaq shәkirtke múghalim  bolghan  joq, ol búl  sózin han Abylaygha  bir-aq   ret  aitty   dep  bilem. Sonday-aq, ol handy  silamaytyn  beypilauyz, tabalap sóiley beretin soyqan  da  bolmaghan  shyghar, yaghni: «qúl  edin»,   «qay  jerde  jýrip jetiktin?», «Arqada  jýrip qanghyryp», «qaltyldap jýrip kýneltken» dep  tilin  súgha  berui mýlde  ilanymsyz. Al «Ábilmәmbet  patshagha» degeni she?  Qazaq jerinde  «patsha»  bolmaghanyn babamyz Búqar jyrau  bilse  de, olay  aitpasa  da, sirә, kitapty  dayyndaghandardyn  biri «týzetip» jibergen shyghar.  Jyrau  eskertpesinin  birine  biri  kereghar  núsqalarynyn  berilui de – jinaqty   shygharghandardyng әlde  «bilgishtikteri», әlde  nemkettilikteri.

         Mirjaqyp  Dulatov «Han Abylay»  maqalasynda: «...Búl kýnge sheyin qazaq júrtynda Abylaydyn  ata  jónin bilushiler kem. Sebebi hәr zamannyng uaqighasy óz túsynda jazyla kelip, jinalghan tarihymyz joqtyqtan,     tilden tilge sóilenip keluinshe, qariyalar Abylaydyng ata tegi turasynda bylaysha deydi: Bir zamanda Aqmanghyt, Toqmanghyt degen el kelip, qyryq jylday  Búharany biylep túrghan Ábuәlpeyis handy óltirip, Búharany shauyp alghan son, Sýienish han degen Ábuәlpeyisting bir balasy basshy bolyp, tuysqandary men balalaryn ertip, Qarsy, Ghúzargha qashyp baryp, kóp  sarttyng biri bolyp, zatyn jasyryp jýripti. Sol Sýienish hannyng bir  balasy oneki jasar Abylay eken, shyn aty – Ábuәlmansúr. Jas ta bolsa sanaly Abylay: «Óz qorlyqtan sart qorlyq, sart qorlyqtan jat       qorlyq» dep, Qarsy, Ghúzardan jayau qashyp shyghyp, Týkstandaghy    túqymdasy Ábumәmbet degen kisige qyzmetker bolyp túrypty. Odan qorlanyp, ýisin Tóle biyding týiesin baghady. Múnda da boy toqtatyp túra almay, Saryarqagha kelip, atyghay Dәuletkeldi baydyng jylqysyn baghypty. Tóre balasymyn deuge arlanyp, zatym «sart», atym «Sabalaq» deydi    eken...» dep  jazghan.

Abylaydyn  tegine  qatysty  ala-qúlalyq Abylaydyn  han  saylanuy  jónindegi  bayanda da  joq emes. Sýiinbay  Aronúlynyng («Abylay handa») «Ýsh  jýzge  by Tóle  edi»  dep  atalghan  qysqa tolghauynda:

                   «Ýsh  jýzge  by Tóle  edi,

                   Zamanynda sol Tóle

                   Tәshkenge bir kýn keledi.

                   Sening atang Abylaydy,

                   Ábilmәnsúr  atanyp,

                   Ot jaghyp jýrgen jerinde

                   Shayhanadan  kóredi.

                   Sol  qúldyqtan  qútqaryp,

                   «Sabalaq» degen  at qoyyp,

                   Tóle  biy  alyp  kep  edi.

                   El  týiesin baqtyryp,

                   Qyzmetin  kópke  jaqtyryp,

                   Kirme ekenin aitqyzbay,

                   Han  qoyghan  babam  sol edi»,

 - dese, Maghjan Júmabaev «Batyr Bayan»  dastanynda («Abylay handa»):

                   «...Jiyldy  ónshen  noyan  yghay-syghay,

                   Bayjigit, Tasbolat  pen  by Tolybay.

                   Tu  basta Abylaydy  han  kótergen –

                   Qamqory Qarauyldyng sheshen Qanay»,

- deydi. Al Shәdi tóre Jәngirúly «Tarihatynda» (ol da «Abylay handa») Jәnibek hannyng Abylaydy  han  etip  saylaudy úigharyp, ýsh jýzge habar berip, biylerdi  shaqyrtqanyn  jyrlay  kele:

                   «...Bas  qosyp  birneshe  kýn  birge  túrdy,

                   Sóilesip júrtkershilik  kenes  qúrdy.

                   Aqyry Abylaydyn  han  boluyn

                   Bәri  de  birauyzdan  qabyl  qyldy.

                   Ákelip  aq  kiyizdi jayyp  salyp,

                   Ýstine  otyrghyzdy  handy  aparyp.

                   Qoldasyp  әr  rudyn  qariyasy,

                   Kiyizdi  ústadylar  bәri  baryp.

                   Úly  jýz Tóle  biyge  jolyn berdi,

                   Qazybek Orta  jýzden  shygha  keldi.

                   Áyteke  Kishi  jýzden  kiyizdi  ústap,

                   Bireui Jәnibektin ózi  de  edi.

                   Tórteui  tórt  búryshtan ústap  túrdy...»,

 -  degen.

         Sonymen,  Sýiinbay  Abylaydy Tóle biyge Tәshkentting shayhanasynda ot jaghyp  jýrgeninde  kórsetedi, al Tóleni  Ýsh  jýzge  biy  edi  deydi  de,  Abylaydy  han qoy mәselesin Tóle by sheshken degendey tújyrym anghartady. Maghjan  sheshen  Qanaydy  algha  ústasa (meninshe, osy núsqa ilanymdy), Shәdi  tóre  enbek Jәnibek  handiki  ekenin  aitady. Jә, delik. Múndaghy Sýiinbay  atamyzdyng sózindegi aghattyqtyn  birinshisi –       Tóle Ýsh jýzge by boldy deui. Ekinshisi – Abylaydy  han  kóteruge  Tóle  biy  qatysty  degeni.  Tólenin  Ýsh  jýzge  emes, Úly jýzge ghana biy  bolghany barshagha mәlim. Odan  son: Tóle  babamyz  fәniyge  1663-jyly  kelip, baqigha 1756-jyly   attandy  ghoy, al  Abylaydyn  han saylanuy - 1771-jyly.  Osy  kópe-kórineu sәikessizdikti  Shәdi  tórening ózi  qaytalaghan ba, әlde  bizdin  «bilgishterdin»  biri  «qaytalatty»  ma  eken?

         «Bilgishter» demekshi,  tarihy Ýsh biyimiz jayynda jazylghan әdebi, tarihiy-ghylymiy  әngime, ólen-jyr, maqala, diplomdyq, dissertasiyalyq júmys, t. b.  qolyma  týskenderine  ýnilsem: olardyng fәniyge kelgen,     baqigha  attanghan  jyldary  әrqalay  kórsetilipti. Mysaly:

Tóle by Álibekúly (1657-1756 jәne 1663-1756),

Qazybek by Keldibekúly (1667-1764 jәne 1665-1765),

Áyteke by Baybekúly (1644-1700 jәne 1683-1739 jәne 1683-1722),

 - dep  jazylghan.  Demek,  Abylaydyn   ýsh  jýzge  han  saylanuynan:

Tóle  biy  - 15 jyl búryn,

Qazybek  by - 6 jyl búryn,

Áyteke by - 49 jyl búryn baqilyq bolypty!.. Yaghny Abylaydy aq kiyizge otyrghyzghan júrtshylyq arasynda ataqty ýsh biyimizding ýsheui de bolmasa,  Shәdi tóre  men  Sýiinbay  aqyn  neni, kimdi  jyrlady?!.  Olardyng izimen әdebi, tarihiy  «enbek» jazghandar da az emes shyghar. Búl  aghattyqqa  tarihshylarymyzdyng lәm-miym  demeuleri  qalay?  (Degender  bolsa, ghafu  etkey).

         Meninshe jәne tarihy jón-joba ynghayynsha, Abylaydy han saylaugha ýsh  jýzdin  sol  tústaghy  basshy  adamdary  qatysqan. Al  olar kimder?..  By ataulydan   Qanay  Qúttymbetúly  qatysqany (Maghjan Júmabaev aitqan) ilanymdy. Mólsheri 1696 -1778  jyldar  ómir sýrgen Qanay Kókshetaudyng Zerendi ónirindegi Qarabúlaq auylynda tuyp-ósken. Aymaqqa keng taraghan anyz onyn  әri  batyr, әri sheshen bolghanyn aighaqtaydy. Abylaydyng senimdi bas  biyi  dep  suretteytin  әngime, jyr  barshylyq.

 

Handarymyz ben batyrlarymyzdyng ómirin zertteushiler estigen kisini de, oqyghan kisini de eriksiz tandandyratyn osynday búrys derekterdi bir   izge salyp, aqiqitty aitugha tiyis. Auyz әdebiyetimizde, jogharyda keltirilgendey, keybir qissanyn, tolghaudyng eki-ýsh núsqasy kezdesedi,      alayda  olargha  jeli  bolghan  oqigha-derek  betaldy  búrmalana  bermesin. Búrmalaudyng eng soraqylarynyng taghy biri – «Jýzge bólingennin        jýzi  kýisin» degen  qanatty  sózding qashan shyqqany, kim aitqany belgisiz bolsa da, úly jýzding «tarihshylary» ony Tóle biyge telise, orta jýzding «tarihshylary»   Qazybek  biyge,  al   kishi   jýzding   «tarihshylary»   Áyteke

biyge   telip   jýr.                                                                                 

         Qazaq  tarihyn  qapysyz  jazugha  júmylghan  tarihshy  mamandar osy mәselelerge  de  qapysyz  izdenistin  naqty  nәtiyjesimen  tórelik  jasasa, shabyt  bughan  aqyn-jazushylar, tarihty onay olja kóretin «tarihshylar»      at  basyn  irkip, oilanugha  mәjbýr  bolar.

 

  Ghabbas  QABYShÚLY

Abai.kz

0 pikir