Janaózendegi oqigha jýregi «elim, últym» dep soghatyn eshkimdi bey-jay qaldyrghan joq. Áriyne, biylik óz qolyndaghy mýmkindikti paydalanyp, ashu-yza búlqynysyna týsip, minez kórsetken adamdardy «búzaqylar», tipti nashaqorlar deuge deyin bardy.

Janaózendegi oqigha jýregi «elim, últym» dep soghatyn eshkimdi bey-jay qaldyrghan joq. Áriyne, biylik óz qolyndaghy mýmkindikti paydalanyp, ashu-yza búlqynysyna týsip, minez kórsetken adamdardy «búzaqylar», tipti nashaqorlar deuge deyin bardy.

Naq osy tústa 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisin eske ala ketkenimiz jón shyghar. Sol Jeltoqsan kóterilisinen bir jyl eki ay búryn KOKP Ortalyq komiytetining tapsyrmasymen KSRO Qauipsizdik komiyteti, KSRO Ishki ister ministrligi birlesip, eger Kenester Odaghynyng bir jerinde biylikke qarsy narazylyq nemese kóterilis bola qalghan jaghdayda sony «dabyra, daugha ainaldyrmay, dymyn shygharmay qalay basyp tastaymyz» degen qasiretti qauipting tónireginde júmystanyp, ómirge «Meteli» atty joyqyn tajaldy әkelgen edi. Sol kezde Kenester Odaghynda mimyrt tynyshtyq ornap, Odaqtas jәne avtonomiyalyq respublikalardyng eshbirinde biylikke qarsy bas kóteru, tis qayrau bolmaghandyqtan «Meteli» jospary synalar sәtin kýtip, bir jyl eki ay jatyp qalghan-dy. Almatydaghy ortalyq alangha, biylikke óz talap-tilegin bildiru maqsatynda kileng jastar shyqqanda «Meteli» operasiyasynyng avtorlary jýregi jaryla quanghan. KSRO Qauipsizdik komiytetining tóraghasy V.Chebrikov KOKP Ortalyq komiytetining Bas hatshysy M.Gorbachevke kirip, «Meteli» operasiyasyn Almatydaghy qarusyz jas jigitter men qyzdargha synap kóruge onyng jasyryn rúhsatyn alady. Gorbachevting múnysy ýlken qylmys edi. Eger Almaty oqighasynda «Meteli» operasiyasy synalmaghanda, onyng josparyna sәikes Novosibirskiden, Chelyabinskiden, Tashkentten t.b jerlerden әsker kýshteri tartylyp, qarusyz jastargha qarsy qoyylmaghanda, eshqanday jeltoqsan kóterilisi bolmasy aiqyn. Jinalghan jastar biylikke ózderining talap-tilegin aityp tarar edi. Búl qayghyly oqighany eske alyp otyrghan sebebim, osy «Meteli» operasiyasynyng josparynda «Alangha shyqqan beybit adamdargha qarsy qaru qoldanu ýshin olardy «búzaqylar», «nashaqorlar», «maskýnemder» dep atau kerektigi jazylghan. Jeltoqsan kóterilisi kezinde býkil qazaq halqy «últshyl» atanyp, әsker kýshterine qarsy boy kórsetkenderding bәri «búzaqy», «nashaqor», «maskýnem» atauyn iyelendi.  Al, Janaózen oqighasyn úiymdastyrghandar da «búzaqylar», «nashaqorlar» eken. Tek, «maskýnemdik» tirkesi ghana sheginis tauypty. Sonda, Janaózen oqighasyna da «Meteli» operasiyasynyng keybir tәsilderi kómekke kelgen be?

Biylik Janaózendegi jaghdaydy túraqtandyru ýshin 7 ay boyy ereuilde túrghan múnayshylardyng ýsh ailyq jalaqysyn tóleuge jәne júmyssyz jýrgenderdi júmysqa ornalastyrugha uәde berdi. Bәrekeldi, búl óte dúrys sheshim. Biraq, osy sheshim biyliktegilerding jarty ai, nemese bir ay búryn sanasyna engende Janaózende eshqanday qantógis bolmas edi. Maghan jetken mәlimet boyynsha sol kezgi Manghystau oblysynyng әkimi Qyrymbek Kósherbaev: «Múnayshylardyng aitqanyn orynday bersek, tóbemizge otyryp alady» dep qarsylasqan kórinedi.

Janaózen oqighasy tóniregindegi dau-damay bastalghan tústa «Ruhaniyat» partiyasynyng kenesi ótkizilip, partiyanyng tóraghasy S.Mambetalinning qasyndaghy eki jigitpen Janaózenge baratyndyghy kelisildi. Men ol kezde Jambyl, Ontýstik Qazaqstan oblystarynda saylaushylarmen kezdesude jýrgenmin. Ár ýsh saghat sayyn Mambetalin telefon soghyp, onda bolyp jatqan jaghdaylardy habarlap túrdy. 23 jeltoqsan kýni Shymkentten Almatygha oralyp, ýide bar-joghy 20 minut qana bolyp, úshaqpen Aqtaugha tarttyq. Qasymda S.Mambetaliyn, M.Qúlkenov, S.Jaqypov, N.Oshanbek, Ó.Aqjigit, Q.Ghabdolla bar edi. Sol kýni týn ortasy aughangha deyin Janaózen oqighasyna qatysqan adamdarmen әngimelestik. Ertesine oblystyng jana әkimi B.Múhamedjanovpen jolyqtyq. 130 shaqyrymday jol jýrip Janaózen qalasyna da jettik. Biraq bizdi qalagha jibermedi. Biyliktegiler júrttan jasyryp otyrghan keybir mәselelerge bizding nazarymyz týsip ketui mýmkin dep qauiptengen siyaqty.

Janaózen shyndyghyn zertteuge talpynysymyz «Ruhaniyat» partiyasyna qasiret әkeldi. Ortalyq saylau komissiyasy «qújattary dúrys emes eken» degen syltaumen «Ruhaniyat» partiyasyn saylaugha qatystyrmaugha sheshim shyghardy. Mynaday zandy súraq tuady. Eger qújattary dúrys bolmasa Ortalyq saylau komissiyasy on kýn boyghy tekseristen song partiyany nege tirkedi? Nege bizge saylaugha qatysugha kuәlik berdi? Eki jylgha tarta uaqyt búryn partiya basshylyghynan ketken A.Jaghanovany «Habar», «Qazaqstan», «KTK» telearnalarynyng qorytyndy janalyqtarynan qazaq, orys tilderinde (әrqaysysy 15 minuttan) sayratty da, prokuraturagha úsynys әzirletkizip, tipti sottyng sheshiminsiz bizdi saylaudan alyp tastady. Sebebi biylik eldik, últtyq mýddeni tu etip kótergen bizding partiyagha saylaushylardyng teng jarymynan astamy dauys berip jiberetinin bildi. Taghy bir mәsele bar. Osydan ýsh jyl búryn biylik Qazaqstan halqy Assambleyasynyng «El birligi» doktrinasy arqyly, ózining týpki negizin «amerikandyq últtan» alatyn «qazaqstandyq últqa»  endiruge kýsh salghanda men ashtyq jariyalamaqshy boldym. Ishinde әdebiyet, óner, ghylym qayratkerleri bar 4 mynnan astam adam bizben birge ashtyq jariyalaytynyn әigilegende basshylar amalsyzdan rayynan qaytqan edi. Osy 2011 jyldyng kókteminde biylik «qazaqstandyq últqa» qayta endiretinin sezdirdi. Bizge jetken mәlimet boyynsha qazaq mektepterin ghana emes, býkil qazaq últyn joyatyn búl qasiretti shara 2012 jyly iske aspaq kórinedi. Biz Parlament qabyrghasynda jýrsek búl últsyzdyqqa jol bermesimiz aiqyn... Mine, mәselening týp-tórkini qayda jatyr?

Endi myna qyzyqqa qaranyz. «Jas Alash» gazetining 27 jeltoqsan kýngi sanynda (yaghni, bizding saparymyzdan ýsh kýn keyin) Amankeldi Kenshilikúlynyng «Janaózen faktory» atty maqalasy jariyalanypty. Qalamy qarymdy jas synshy: «Esenghaly Raushan, Núrlan Orazaliyn, Gharifolla Esimderdi qoyshy. Bireui - diyrektorlyq, ekinshisi - tóraghalyq, ýshinshisi - senatorlyq qyzmetining qamyn kýittep, jantalasyp jatqan shyghar. Qalamynan basqa mansaby joq Ábish Kekilbay men Smaghúl Elubaydyng halyqqa arasha týse almauynyng qanday qisyny bar?» - dey keledi de maghan bylay tiyisedi: «Bәrinen búryn beybit kýnde tribunagha shyghyp alyp týspey qoyatyn, halyq últshyldyghyna sene bastaghan, jastardyng kóbisi qoldap, sonynan eruge dayyn túrghan aqyn Múhtar Shahanovtyng osynday syn saghatta ýnining shyqpay qalghany - ókinishti. Biylikke qarsy shyqpay-aq qoyayyq, eng bolmaghanda halqymyzdyng qayghysyna ortaqtasyp, kózining jasyn sýrtuge de jaramay qalghanymyz ókinishti».

IYә, ókinishtisi, Amankeldi inimizding bizding alghashqylardyng biri bolyp S.Mambetalin ekeumizding «Janaózen oqighasyna baylanysty «Ruhaniyat» partiyasynyng mәlimdemesin» 17 jeltoqsanda birneshe internet sayttaryna jariyalaghanymyzdy bilmeui. Onda mynaday joldar bar edi: «Ruhaniyat» partiyasy osy kýrdeli mәselelerding anyq-qanyghyna jetu ýshin qúramynda ereuilge shyqqan múnayshylardyn, sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdardyn, biylikting ókilderi men býkilhalyqtyq qoghamdyq komissiya qúrudy talap etedi! Qymbatty Janaózendik bauyrlar! Últymyzdyng basyna týsken osynday qaraly kýnderde biz sizdermen birgemiz! Búl qantógiske, qayghyly oqighagha baylanysty Qazaqstanda qaraly kýn jariyalanuy tiyis!».

Memlekettik tekseru oryndary berip otyrghan aqparattarda adam ólimining sany 10, 11 dey kele, sonynda 17-ge toqtady. Al, beyresmy derek kózderi qúrban bolghandardyng sanyn 100-ge aparady.            Reseyden shyghatyn «Novaya gazeta» (№50, 22.12.-29.12.2011g.) basylymynyng tilshisi Elena Kostuchenko «Janaozen» degen arnayy maqalasynda Janaózenning manyndaghy eldi mekenderding birinde túratyn, al dәl osy kýnderi әpkesining ýiinde jýrgen Korkeliding kózben kórgen jan týrshiktirer derekterin keltiredi. Múnayshy kýieuimen birge әpkesi de mitingige ketkendikten, Korkeli olardyng mektepte oqityn qyzdaryn alandaghy «tanghy jiyngha» dayyndalyp jatqan balalar tobyna ertip әkeledi.

«Uslyshala pervye vystrely. Ya govoru: ne budem idti. A plemyannisa - mama je tam! Nu poshly vpered. Kogda nachaly strelyati, ranenyh y ubityh ottaskivaly nazad. K moim nogam polojily 5 chelovek. Chetvero byly ubity, odin eshe jiyv. Togda ludy ostanovily proezjayshiy uazik y pogruzily tuda mertvyh y jivogo, ya sela s nimy y poehala v bolinisu.

V morge ne bylo holodnoy vody - obmyti tela ot krovi. Ya nachala schitati tela. Tam byla odna devushka 95-go goda rojdeniya, uchastnisa detskoy kolonny. Y eshe 10-letniy malichiyk. Ih trupy nam ne pokazyvali, ne razreshily podhoditi, ony lejaly v dalinem uglu. Eshe v magaziyne «Sulipak» sgorely troe rebyat, ih teperi ne mogut opoznati. Tela skladyvaly odno na drugoe.

V morg priyvezly 21 telo, no v 9 vechera Tamila kotoraya rabotaet v morge, zakryla dveri na kluch y ushla domoy, a tela prodoljaly podvoziti. Togda otkryly sosednuu komnatu, nachaly skladyvati tuda, na pol, telo na telo. Y do utra 17-go, do 9 chasov, poka ya ne ushla domoy, tuda priyvezly eshe 43 cheloveka. Ya prosila led, chtoby oblojiti tela, no mne skazali, chto trup cheloveka ne portitsya try dnya.

Teperi o ranenyh. V obedennoe vremya v boliniyse bylo 340 chelovek ranenyh. Vse s pulevymi, no puly raznye - bolishe vsego avtomatnyh, no esti y pistoletnye, y pulemetnye...

...Do utra ranenyh stalo 400, no 17 ranenyh uje otvezly v Aktau...

...K utru nachaly privoziti iz GOVD - molodye rebyata, ujasno izbytiye, dvuh srazu polojily v reanimasii. Sanitary kotorye ih vezli, skazali, chto tam byly y mertvye, no im ne razreshily zabrati. Ih tak y ne priyvezly potom iz GOVD. Zakopaliy?..»

Oqighany kózben kórgen bir kuәgerding ghana aituynsha 64 adam ólgen, 400-i jaraly. Búl Ishki Ister bóliminde, alanda birden tuysqandary alyp ketken, bolmasa bayqausyz jerlerde qalyp ketken ólgender men jaralanghandardy qospaghandaghy bir jerden ghana alynyp otyrghan mәlimet.

Jurnalisterge qanday da bir aqparat bersender júmystan bosaysyndar dep dәrigerlerge qatang tiym salynsa da, Elena Kostuchenko hirurg-reanimatologtan mynaday derekter alyp ýlgergen:

«V nashey boliniyse try operasionnyh. Tak vot, my postavily tuda eshe obychnye derevyannye stoly, y v kajdoy komnate shlo po 4 operasiy odnovremenno. Mertvyh vezly srazu v morg, y ya ne znay, skoliko ranenyh v boliniyse, - ya ne othodila ot stola. No v pervyy deni lichno mne ne udalosi spasty 22 cheloveka. My operirovaly iyh, dostavaly puli, no ony umirali. Seychas ludey, kotoryh ya ne spasla, 23. Budet 24 - odin v reanimasiy ocheni tyajelyi, ne vyjiyvet».

Mine, kórip otyrsyzdar, otandyq jәne sheteldik aqparat kózderindegi mәlimetter әrtýrli. Sondyqtan Janaózen oqighasynyng mәn-jayyn tolyq saraptan ótkizip, júrttyng kónilinde kýdik qaldyrmaytynday, ýlken senimge ie bolarlyq qoghamdyq komissiya qúryluy auaday qajet. Sonymen qatar 29 jeltoqsan kýni «Jas Alash» gazetinde jariyalanghan, qoghamdyq komissiyagha mýshe bolugha tilek bildirgen bir top ziyaly qauym ókilderining «2012 jylghy 6 qantar kýni Janaózen men Shetpedegi qandy qyrghynda qaza tapqan bozdaqtardy eske alu kýni» etip jariyalaudy úsynghan talap-tilegin qyzu qoldaymyn.

«Abay-aqparat»