Мемлекеттік тіл һәм «мутанттар»

Осы аптада «Айт-PARK» пікірсайыс клубында қонақта белгілі жазушы Смағұл Елубай болды. Бiр қызығы, қазақ тілінің жанашыры болып жүрген жазушы ағамыз журналистерден ресми тілде сөз бастауға рұқсат сұрады. Мемлекеттік тілдің мәселесін орыс тілінде көтерді. Пікірсайыстың оқырманға ойсалар тұстарын жариялап отырмыз.

Нұрлан Ерімбетов: Смағұл аға, тағы да тіл туралы сөз қозғасақ.

Мемлекеттік тіл һәм «мутанттар»

Осы аптада «Айт-PARK» пікірсайыс клубында қонақта белгілі жазушы Смағұл Елубай болды. Бiр қызығы, қазақ тілінің жанашыры болып жүрген жазушы ағамыз журналистерден ресми тілде сөз бастауға рұқсат сұрады. Мемлекеттік тілдің мәселесін орыс тілінде көтерді. Пікірсайыстың оқырманға ойсалар тұстарын жариялап отырмыз.

Нұрлан Ерімбетов: Смағұл аға, тағы да тіл туралы сөз қозғасақ.

Смағұл Елубай: Бүгінде халқымыздың тең жартысы қазақ бола тұра, қазақша түсінбейді. Сол себептен де, тілім қанша бұрмаланса да орыстілінде сөйлеймін. Өзін ұлт патриотымын деп санайтын азаматтар орыстілді аудиториямен жұмыс істеу керек. Мен сіздерге осы қазақтардың ішінен орыстілділердің қалай шыққандығы туралы айтайын. Бүгінге дейін біз тек бейберекет айтысқаннан басқа ештеңе бітірген жоқпыз. Бұл - мемлекетіміздің мүддесіне кері әсерін тигізуде. Біз енді айтысқанды қойып, өзара байланыс орнатуды ойлауымыз керек. Мен ұлт патриоты ретінде басқа ұлттарға еш қарсылық білдірмейтінімді айтқым келеді. Бірақ не орыс емес, не қазақ емес азаматтармен күресу керек. Біздің санамызда сол баяғы кеңес идеологиясының қалдықтары қалып қойған. Бүгінгі шалақазақтар сол баяғы кеңес дәуірінен жалғасып келеді. Кеңес дәуірінде нағыз қазақтарды жойып, ұлтты шатастырғандарды «мутанттар» десем артық айтқаным болмас. Сол кеңес идеологиясын жүргізген «мутанттар» өзіміздің аналарымызға қол жұмсап, ағаларымызды аттырды. Олар қазақ ұлтына тән барлық нәрсені түпкілікті жойды. Нәтижесінде, 1918-1923 жылдар аралығында қазақ халқы қандай қиыншылықты бастан өткерді. Ал 1937 жылы жетпіс мыңға жуық зиялы қауым өкілдері атылды. Міне, солар қазақ мәдениетін, қазақ тілін сақтаған азаматтар еді. Мұндай азаматтар кеңес «мутанттарына» керек емес болды. Одан кейін қазақтың жаңа зиялы қауым өкілдері пайда болды. Бірақ олар ұлттық нақыштарды сақтап қалуды емес, өз басын аман алып жүруді ойлағандар болды. Өздерін аман алып қалу үшін, қазақ елін сатып кеткендер көп. Солардың «жемісін» әлі күнге дейін жеп отырмыз. 
Нұрлан Ерімбетов: Смағұл аға, біз сіздің жасаған мәлімдемеңізді құптаймыз. Кейбір сөздеріңізбен келіспеуге де болады. Мәселен, мен өзімді «мутант» деп санамаймын. Сіз барлығына емін-еркін «мынау «мутант», «мынау таза қазақ» деп баға беріп отырсыз. Менің білгім келіп отырғаны, жуырда үкімет тілді дамыту туралы жаңа заң қабылдады. Онда он жылдан кейін еліміздің 95 пайызы қазақ тілінде сөйлейтіндігі айтылған. Сіз осыған сенесіз бе?
Смағұл Елубай: Нұрлан, сен менің айтқан сөздеріме ренжіп қалған сияқтысың. Мен бала кезімнен Алматыда тұрамын. Туыстарымның көбісі орыстілді екенін, ащы болса да, мойындауым керек. Көшеде қазақ балаларының өзара орыс тілінде сөйлеп бара жатқанын көргенде көкірегімді жанайқайым тесіп шығады. Бірақ бәрі бекер. Менің жанайқайымды бәрібір ешкім түсінбейді. Тіпті сол балалардың өзі «мына кісі жынды болып қалған ба?» деп басын шайқап кетеді. Біз сол күнге жеттік. Мұны «мутанттық» деп атамағанда қалай атайсың? Голландияда мынадай заң бар еді: көшеде кетіп бара жатқан екі адамның өзге тілде сөйлегенін тәртіп сақшылары байқап қалса, айыппұл салған. Кейін келе бұл заңды алып тастады. Біз де қазақша сөйлемегендерге айыппұл салу керектігін үкіметтегілерге жеткізген едік, олар үнсіз қалды. Біздегі тіл туралы заң ешнәрсені талап етпейді.
Нұрлан Ерімбетов: «Тіл туралы заң нашар, жоғарыда отырғандар еш нәрсені талап етпейді» деп отырсыз. Ал сізді сол жаққа отырғызып қойса, қадамыңызды неден бастар едіңіз?
Смағұл Елубай: Біріншіден, «Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді меңгерсін» деп талап қояр едім. Екіншіден, жаңа тіл туралы заң қабылдау керек. Ал осыған дейінгі заңды жай тек қағаз жүзінде бар нәрсе деп түсінейік. Еш нәрсені талап етпейтін заңды заң деп атау қисынға келмейді. Содан кейін мемлекеттік қызметкерлер қазақ тілін меңгерулері тиіс. Бұл - заңның қабылданғанына 21 жыл болды. Нәтиже бар ма? Қазақтарды былай қойғанда, кейбір шетел азаматтары қазақ тілін үш жылда үйреніп жатыр.
Нұрлан Ерімбетов: Сіз қазір жалпылама айтып отырсыз. Егемендігімізді алғанға дейін сол кездегі еліміздің астанасы - Алматыда бір-ақ қазақ мектебі болды. Біз бар кінәні кеңес дәуіріне артып қоямыз. Сол саясатпен Өзбекстан, Қырғызстан елдері де өмір сүрді емес пе? Бірақ олардағы мектептердің 60-70 пайызы өзге, өз тілінде болды ғой. Неге сіздер сол кезде осындай қателік жіберген қазақ шенеуніктерін жауапқа тартпайсыздар?
Смағұл Елубай: Сіз айтып отырған елдер Голощекиннің қол астында болған жоқ. Олар қазақтарға қарағанда қиыншылық көрген жоқ. Сталиннің жіберген бұл адамы біздің тілімізді, мәдениетімізді түпкілікті жоюды көздеді. Қазақ зиялыларын құртты. Тіпті қазақтың қорасына мал жиналса, оны да тартып алып отырды.
Нұрлан Ерімбетов: Дұрыс-ақ. Бірақ мұның барлығын Голощекин үй-үйді аралап жүріп тартып алған жоқ қой. Қазақ шенеуніктері жасады. Бүгінде сол кісілерді қадірлеп, көшенің аттарын беріп жатырмыз.
Смағұл Елубай: Егер де Үкімет басындағылар саған бұйрық беріп, туысқандарыңның мүлкін тартып ал десе, сен де тартып аласың. 1995 жылдары жаңа зиялы қауым өкілдері қоғамдық жұмыстарға араласты. Бірақ олар қазақтың ұлттық құндылығын ойлаған жоқ. Сол зиялы қауым өкілдерінің ұрпағы бүгінде қазақ тілін құртып жүр. Елбасы әрдайым «қазақ қазақпен сөйлессін» деп айтып жатады. Орыс тілінде сөйлейтін төрт млн қазақ тыңдады ма? Тыңдамады. Себебі, қайталап айтамын, тіл туралы мықты заң жоқ.
Нұрлан Ерімбетов: Сіз бағанадан бері «қазақ тілі құрып бара жатыр» деп отырсыз. Бірақ бұрынғымен салыстырғанда, Алматы қаласында қазақ тілінде сөйлейтіндердің саны көбейгенін мойындау керек шығар.
Смағұл Елубай: Иә, ол жағы да бар. Бірақ екіге бөлінген қазақтардың басы жақын арада бірікпейді. Шалақазақтармен күресу қиынға түседі. Қазақ бола тұра, қазақ тілін білмеу, ұят жағдай. Біз алдағы уақытта бәрі жақсы болады дегенге сенеміз. Десе де, мен осы күнге дейін қазақ не үшін екіге бөлінді деген сұраққа жауап іздеген бірде-бір ғалымды көрмедім. Бұл туралы ешқандай ғылыми жұмыстың қорғалғанын да байқамадым. Бұл - мәселені көтеріп жүрген азаматтар жоқтың қасы.
Нұрлан Ерімбетов: Бүгінде ұлт жанашырлары бар ма?          
Смағұл Елубай: Әрине, бар. Бүгінде білімді, әрі талантты жас толқын өсіп келе жатыр. Олар кеңес идеологиясын көрмеген. Сол себептен де алдағы уақытта еліміз мұндай мәселемен басын ауыртпайды деген ойдамын.
Нұрлан Ерімбетов: Қазақ тілін, мәдениетін насихаттауда БАҚ-тың да атқарар жұмысы орасан зор. Бірақ соңғы жылдары  телеарналарымызда айтыс тіпті тоқтатылды. Неге сіздер осы мәселені көтермейсіздер?
Смағұл Елубай: Қазақ тілінде үш арна ашсақ деп жанталасып жүрміз. Оның өзі жақын арада құрылмайды. Қытайда бүгіннің өзінде қазақ тілінде екі телеарна бар. Ал егемендігін алған Қазақстанда бірде-бір таза қазақ тілінде хабар тарататын телеарна жоқ. Орыс тілінде тарайтын телеарналардың саны көп. Бұл - өте қауіпті жайт. Шалақазақтармен күресу үшін соларға арнап телеарна болмаса да, бағдарлама ашу керек. Біз ұлт ретінде осындай қателіктерді жою үшін күресуіміз қажет.  
Журналист сауалы: Сіздің түсінігіңізде ұлт дегеніміз не?
Смағұл Елубай: Ұлт дегеніміз - халықтың толыққанды қалыптасуы. Бастапқыда неше түрлі топтар жинақталады. Олардан халық құрылады. Кейін келе мемлекет жасақталады. Мемлекет болып құрылу арқылы олар ұлттық құндылықтарды сақтап қалуды ойлайды.
Журналист сауалы: «Алматылық қазақтардың барлығы орысша сөйлейді» деген пікірмен келісесіз бе? 
Смағұл Елубай: Тек алматылықтар ғана емес, сондай-ақ Солтүстік Қазақстанда тұратын қазақтар да орысша сөйлейді. Қазақтың тең жартысы қазақ тілінде сөйлей алмайды деп жүрміз. Барлық қалалардағы қазақтардың қазақшасы мәз емес.

Жазып алған Елдос ӨМІРЗАҚҰЛЫ

«Жас қазақ» газеті

Қазақтың зиялысы өзге халықтардың интеллигенциясы секілді өзге ұлттарға топырақ шашумен айналыспайды

Смағұл Елубай, жазушы

Кеше Алматыда «АйтPARK» қоғамдық-саяси пікірталас клубының кезекті отырысы өтті. Кездесу қонағы - жазушы Смағұл Елубай қазақстандық БАҚ өкілдерінің түрлі сауалдарына орыс тілінде жауап берді. Сұрақтардың дені орыстілді баспасөз өкілдерінің тарапынан қойылғандықтан, Қазақстандағы ұлтаралық мәселе, тіл мәселесі өткір айтылды. Оқырмандарымызға сол сұхбаттан үзінді ұсынып отырмыз.
- Тәуелсіздік алғалы бері орыстілді қазақтар мен қазақтілді қазақтар бір-бірін сөзбен төпелеумен, топырақ шашумен айналысып келеді. Мұндай келеңсіздік елдің берекесін қашыратынын бәрі біледі. Ендеше, неліктен сол айтыс тоқтамайды?

- Меніңше, арандатушылар көп, әсіресе, баспасөз құралдарында. Біздің Отанымыз бір, өмір сүріп отырған ортамыз бір, қоғамымыз бір болып отырғандықтан, бірлесіп шешім іздеу керек. Еліміздегі ұлтшыл патриоттардың Қазақстандағы өзге халықтарға, өзге тілдерге қарсы ұран көтерген кезі ешқашан болған емес. Сондықтан түрлі баспасөздегі қазақ ұлтшыл патриоттары жөніндегі біржақты пікірлерді арандатушы пікірлер деп білемін. Қазақтың зиялысы өзге халықтардың интеллегенциясы секілді өзге ұлттарға топырақ шашумен айналыспайды. Мұндай көзқарас, дәл қазіргі жағдайда, орыстілді басылымдардың көбінен байқалып қалады. Меніңше, ұлтшыл патриоттарды өзге ұлт өкілдеріне қарсы қоюға ұмтылатындардың арандатушылық мақсаты бар. Қазақтарды «әзірейіл» етіп көрсеткісі келеді. Әйтпесе қазақ зиялысы халқымыздың осындай күйге душар болғанына еліміздегі ешбір ұлттың өкілін айыптап жүрген жоқ. Оған айыпты бір ғана құрылым бар, ол - кеңес өкіметі. Мен оның жүргізген саясатын мутанттық идеология деп атаймын.

- Сіздер қазақтардың қазақ тілін білмеуін Сталинге, Кремльге, кеңестік өкіметке жаба саласыздар. Алайда сол құрылымның қол астынан шыққан өзбектерді, грузиндер, армяндарды алып қараңыз, олар өз мәдениетін жоғалтып алған жоқ қой.

- Жоқ, бұлардың ешбіріне дәл қазақтарға жасалғандай отарлау саясаты жүргізілген жоқ. Бұл - тарихи дәлелденген анық құбылыс. Кремльдің қазақтарға деген өз алдына бөлек саясаты болды.

- Дегенмен бұл өткен шақтың тақырыбы секілді. Сталиндік саясат қазақтарды бір-біріне қарсы қойып, тіліне қиянат жасаған шығар. Ал қазір қазақтар ешкімге тәуелді емес қой, неліктен ол өзінің мәдениетін қайтарып алмайды?

- Жоқ, қазақтар әлі де тәуелді. Біздің қоғам сталиндік мутанттық идеологиядан әлі де толық тәуелсіздікке қол жеткізген жоқ. Қазіргі мәңгүрттенген күйіміз сол идеологияның бірден-бір «жемісі» болып табылады.

- Осы қазақтарды шала қазақтар мен нағыз қазақтар деп екіге бөледі. Бұл ұлтшыл патриоттардың қолдан жасап алған нәрсесі емес пе? Мысалы, қазір тіл білместен-ақ қазаққа өзгелерден артық еңбек сіңіріп жатқандар бар.

- Жоқ, біздің қоғамның шала қазақтар мен нағыз қазақтардан тұратыны - айдан анық нәрсе. Мұндай жіктің бар екенін шала қазақтар байқамайтын да шығар, бірақ нағыз қазақтар оны анық байқайды. Сондықтан басын құмға тығып алған түйеқұс секілденіп ештеңе көрінбейді деген ұстанымда болудың қажеті жоқ.

- Еліміздің шенеуніктері осыдан он жылдан кейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілінде сөйлейтін болады деген мәлімдеме жасап үлгерді. Сіз бұған сенесіз бе, бұл мүмкін нәрсе ме?

- Жоқ, дәл қазіргі қалыпта мен бұған сене алмаймын. Ол үшін бағдарламаны әлі де толықтыру керек. Қазақ тілінің ісі өрге басу үшін, ең алдымен, қауқарлы заң болу керек. Ал бұл бағдарламада заң жөнінде ештеңе айтылмаған. Біздің бұған дейінгі мемлекеттік тіл туралы заңымыз, ұстанған саясатымыз өте жұмсақ. Ал ұлттық мәселеде, мәдени майданда жұмсақтық танытуға болмайды.

- Қазір Алматы қаласы біртіндеп қазақша сөйлей бастаған сияқты, сіз мұндай құбылысты байқайсыз ба?

- Әрине, мұндай жағымды құбылысты да байқаймыз. Дегенмен ол - өте баяу әрі табиғи түрде өздігінен жүріп жатқан құбылыс. Менің айтпағым, мемлекеттік «моторды» іске қосу арқылы соны әлдеқайда жылдамдатуға болар еді. Себебі жаһандану құбылысы қарқын алған мына заман жайбасарлықты көтермейді. Біздің жастарымыз қазір орыстілділер мен қазақтілділер ғана болып бөлініп қоймай, вестернизацияға, яғни батыстың да ықпалына ұшырай бастады.

- Өзіңіз айтып отырған жастардың батысқа еліктеуі үлкен қарқын алуда. Сіз оларды да шала қазақтардың қатарына жатқызатын шығарсыз?

- Бұл үшінші топ жай ғана орыстілді қазақ емес, ол қазақ мәдениетінің де, орыс мәдениетінің де өкілі емес, ол енді бұқаралық мәдениеттің өкілі болып кетеді. Яғни тіптен алшақтап бара жатқандар. Бұл шала қазақтардан келетін қауіп бұрынғыдан да зор болуы мүмкін. Дегенмен мен жастардың барлығынан қауіптене бермеймін. Өйткені жастардың арасынан қазақы рухты, өжет, құлдық санаға ұрынбаған жастарды да көп байқаймын. Мен осы жастарға үміт артамын.

- Қазақстанда мұсылмандықтың күшеюі ұлттық мәселелердің, тіл мәселесінің шешілуіне түрткі бола ала ма?

- Халықтың исламға бет бұруы ұлттық мәселені шешуге түрткі бола алады. Алайда мұнда да көптеген түйткілдер бар. Дінді де дәстүрлі таным негізінде ұстану керек. Мысалы, дін ұстамақ болғандардың барлығы алдымен сақал өсіріп, хиджап тағуға ұмтылады. Бірақ қазақтың таным-түсінігі әрқашанда мұндай дәрежеден артық болған. Қазақ үшін дін жүректе.

Сәкен Көкенов

«Алаш айнасы» газеті