Құрметті достар!

Көптен бері қазақ жұртшылығын алаңдатып, мазалап жүрген мәселенің бірі - "қазақ ұлты" мәселесі. Шынымен де, қазақ ұлты мен мемлекетінің болашағы не болмақ? Қазақ тілі мен мәдениеті өз жерінде неге дұрыс дамымай отыр? Қазақ ұлты неге "оянбай" келеді? Қазақстанда демократия неге орнай алмай отыр? Ұлтшылдық пен демократияның арасы алшақ па? Біртұтас қазақ партиясы неге құрылмай келеді? Қазақ ұлтшылдарының басы неге қосылмайды? Оппозиция мен ұлтшылдардың ара-қатынасы қандай? Осыған ұқсас қазақ қауымын алаңдатып отырған сұрақтардың саны көбеймесе, азаяр емес.

Осындай сұрақтарға бірлесе жауап іздеу үшін "Абай.қз" ақпараттық порталы танымал қоғам қайраткері, саясаткер, "Ұлт тағдыры" қозғалысының жетекшісі, билік ұсынған дүдәмал Доктринаға балама құжатты дайындаушы топтың мүшесі Дос Көшім мырзамен интернет-конференция өткізуді жөн санап отыр. Сұрақтарыңызды осы мақаланың астына пікір ретінде қоюларыңызды сұраймыз. Содан кейін Дос мырзаның жауаптары порталда жариялана бастайды.

Іске сәт!

Өмірдерек

Досмахамбет (Дос) Қалмаханұлы Көшім

1955 жылы 21 қазанда Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс қаласында дүниеге келген. Мамандығы - филолог, 1981 жылы С.М.Киров атындағы Қазақтың Мемлекеттік Университін бітірген.

Құрметті достар!

Көптен бері қазақ жұртшылығын алаңдатып, мазалап жүрген мәселенің бірі - "қазақ ұлты" мәселесі. Шынымен де, қазақ ұлты мен мемлекетінің болашағы не болмақ? Қазақ тілі мен мәдениеті өз жерінде неге дұрыс дамымай отыр? Қазақ ұлты неге "оянбай" келеді? Қазақстанда демократия неге орнай алмай отыр? Ұлтшылдық пен демократияның арасы алшақ па? Біртұтас қазақ партиясы неге құрылмай келеді? Қазақ ұлтшылдарының басы неге қосылмайды? Оппозиция мен ұлтшылдардың ара-қатынасы қандай? Осыған ұқсас қазақ қауымын алаңдатып отырған сұрақтардың саны көбеймесе, азаяр емес.

Осындай сұрақтарға бірлесе жауап іздеу үшін "Абай.қз" ақпараттық порталы танымал қоғам қайраткері, саясаткер, "Ұлт тағдыры" қозғалысының жетекшісі, билік ұсынған дүдәмал Доктринаға балама құжатты дайындаушы топтың мүшесі Дос Көшім мырзамен интернет-конференция өткізуді жөн санап отыр. Сұрақтарыңызды осы мақаланың астына пікір ретінде қоюларыңызды сұраймыз. Содан кейін Дос мырзаның жауаптары порталда жариялана бастайды.

Іске сәт!

Өмірдерек

Досмахамбет (Дос) Қалмаханұлы Көшім

1955 жылы 21 қазанда Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс қаласында дүниеге келген. Мамандығы - филолог, 1981 жылы С.М.Киров атындағы Қазақтың Мемлекеттік Университін бітірген.

Республикада алғаш рет (1988) «Ана тілі» қоғамын құрушының бірі. 1990 жылы Қазақ еліндегі ең алғашқы саяси партия - Қазақ Социал-Демократиялық партиясын ұйымдастырушылардың бірі және сол партияның алғашқыда тең төрағасы, кейін төрағасы қызметін атқарды (1990-1994). 1991 жылы Азаматтық «Азат» қозғалысы төрағасының орынбасары, Кеңес Одағының Демократиялық Конгресінің тең төрағаларының бірі болып сайланады. 1996 жылы «Демократияны қазақ тілінде оқытып үйрету және тарату» Орталығын құрады. 1998 жылы республикалық «Әділ сайлау жолында» қозғалысын ұйымдастырушылардың бірі ретінде жауапқа тартылады. 1999-2005 жылдардың аралығында «Тәуелсіз бақылаушылардың республикалық жүйесі» қоғамдық бірлестігін құрушы және сол ұйымның президенті қызметін атқарады. 2005 жылы ұлтшылдардың республикалық «Ұлт тағдыры» қозғалысын ұйымдастырушылардың бірі және бүгінге дейін сол бірлестіктің төрағасы.

1994 жылы демократияға сіңірген еңбегі үшін АҚШ-тың «Техас штатының Құрметті азаматы» атағы беріледі, 2006 жылы «Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткері» атағымен, ал 2008 жылы Тіл комитетінің «Қазақ тілінің жанашыры» төсбелгісімен марапатталған

Кеңес Одағындағы, Алматы қаласындағы жиындар мен шерулерді ұйымдастыруға араласқан. 1992 жылы Алматыдағы ашаршылықты еске түсіру жиынын, 1992 жылы «Азат» қозғалысы ұйымдастырған 6 күндік пикетті ұйымдастырушылардың бірі. 2002 жылы Өзбекстанға қазақ жерін бермеу үшін ұйымдастырылған «Бағыс» митингісіне қатысушы. «Шаңыраққа тірек» қоғамдық комитеттің төрағасы, Шаңырақ оқиғасына қатысушы 25 азаматты қорғаушылардың бірі, т.б. Демократиялық, ұлттық бағытта АҚШ, Германия, Түркия, Филиппин, Польша, Израиль, т.б. елдердегі жиындар мен конференцияларда қазақ елінің саяси-қоғамдық жағдайы туралы баяндамалар жасайды.

Ағарту бағытында республикалық, облыстық БАҚ-тарда тұрақты түрде мақалалар жазады, теледидар мен радиода ұлттық бағыттағы насихат жұмыстарын жүргізеді. Демократияның принциптерін түсіндіру бағытында қазақ тілінде алты кітап, кітапша жазып шығарған. («Демократия негіздеріне кіріспе», «90-жылдардың қара сөздері», «Қазақстандағы демократия мен саясат туралы 100 сұраққа 100 жауап», «Жергілікті өзін-өзі басқару - азаматтық қоғамның алғашқы баспалдағы», «Азматтардың мақсатқа жету жолында қолданатын әдістері мен тәсілдері», «Қазақтарды қалай көтеруге болады?»)

Жұбайы - Әсима Ғалымжанқызы Көшім - географ, Қазақтың ұлттық университетінің доценті. Қыздары - Гауһар Көшім - ағылшын-қазақ тілінің аудармашысы, Айна Досмахамбет Таңбаева - компьютер маманы, Бота Көшім - мектеп оқушысы

Үлгі тұтатын тұлғалары: Абай, Джефферсон және Че Гевара

Досмахамбет (Дос) Қалмаханұлы Көшім

-          Қазақ үшін нақты ештеңе бермейді. Бірақ, кез келген мемлекет үшін бұл ұйымдармен жұмыс істеу арқылы халықаралық деңгейдегі іс-шараларға араласады, беделге ие болады.  Мемлекетер де адамдар сияқты, бір бірімен араласып, өздеріне пайдалы мәселелерді біріге шешіп, саяси, әскери, немесе, экономикалық байланыс орнатады. Ал Қазақ елінің ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі - беделден көрі жауаптылықты көбірек жүктейді деп ойлаймын.

-          Енді екінші сұрағыңызға келейік. Дінді насихаттайтын арнайы телеканалдар мен газет-журналдар бар. Ондай басылымдар бізде де жетерлік. «Асыл арна» деп аталатын арнайы діни канал да бар. Сондықтан «мемлекет дінді насихаттауға жасырын тиым салады» деген пікір артықтау шығар. Ал мемлекеттің дінді бақылауы, өзінің бағытында жүргізуге тырысуы - шындық. Елімізде мұсылман дінінің кең қанат жаймауының бір себебі де осында шығар. Олар, меніңше, мұсылман дінінің саясаттың құралына айналып кетуінен қорқады деп ойлаймын.

• Қазақ - ең иманды, адамгершілігі мол, шыншыл да, қайсар, әділетті сүйгіш халық. Осы қаситеттері бар халықты имансыздары көбірек биліктің басқаруы өте қыйын. Бірақ халық әділеттілікті талап ететіндей деңгейде оянған жоқ. Билік қазақтың әділетті талап етуінен қашады деп ойлаймын.
• Меніңше, «советтік-комсомолдық бюрократия» қазір халықтан қорғанып отыр. Ал тосқауыл қоюдың жалғыз жолы - қазақтың бірлігі.
• Қазақта өзіндік тамаша демократия болған. Демократияның барлық құрылымдары қазақ даласында көрініс берген. Әрбір ауылдың естияр ақсақалы - жергілікті өзін-өзі басқарудың басшысы. Дауға түскен әрбір шешен - плюрализмнің, пікірдің әралуандылығының белгісі. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген мақал - сөз бостандығының нақты көрсеткіші. Күлтөбеміз - Парламенттің бір нұсқасы. Айта берсең, таусылмайды. Ал басшылардың «халық демократияға дайын емес» деп айтатынын түсінуге болады. «Ештемеге дайын емес көрсоқыр халыққа қамқоршы басшылар керек...
• Жаңа буынның рухын сөзбен емес - іспен көтеру керек. Мені таң қалдырып жүрген бір мәселе бар. Желтоқсанның 17 күнінде жастарды алаңнан өте аз көреміз. Біреулер «оларды институттардың әкімшілігі, оқытушылары шығармай қояды, алаңға жібермейді» дейді. Егер Президенттің өзі «желтоқсандықтардың аруағына басымды иемін» десе, декандар мен ректорлар студенттерді ертіп, алаңға келіп, құран оқып, гүл шоқтарын қоймайды. Оқытушылары жібермеген студенттер «бұл боздақтар біздер үшін қаза болған, оларды еске алуға біздер неліктен бармауымыз керек» деп неліктен балконнан секіріп, алаңға келмейді.
• Соңғы жылдары қазақ баспасөзі ұлттық мәселені бізден де ащы айта бастады. Бұл - қуанарлық жағдай. Олар халықтың намысын оятып, рухын көтеруге еңбек істеп келеді. Бірақ партияны саясаткерлер құрады, ал халық қолдайды. Бізде осының біріншісінің - мүмкінідігі жеткіліксіз, ал екіншісі - әлі де қалың ұйқыда сияқты. Ал ұлттық партияның уақыты келді. Мен Сізбен толық келісемін.

-          Уәде беріп, оны орындамаған адамдармен жігіттердің не істейтінін білесіз ғой. ...Иә, сонда ғана олар жаман әдеттен арылады.

-          «Жастар қанаты» деген сөзді түсінбеймін. Баяғы пионер, комсомол сияқты  әсер қалдырады. 20-25 адамдар «мен - жаспын, маған орынды босатып берсеңіздер екен» деп қарап тұрса, олардан ешқашан, ештеңе шықпайды. Егер атқа мінетін бір жас болса, мен оның қолына су құйып, атын жемдеп жүруге дайынмын. (Бұл сөзді осыдан бірнеше жылдар бұрын да айтқанмын). Жаңа буынның бізден басып озуы керек те,  біздер шаң қауып қалуымыз керек. Әрине, жастардың белсенділігінің төмендігі біздерді де қатты алаңдатады.

- Біздің қазіргі Мәжіліске ауылдың ферма бастығын тағайындауды да бергім келмейді. Әңгіме олардың ондай жұмысты жасай алмайтындығында емес, айналып келгенде бір адамның аузына қарайтындығында. Бір-екі жылдың ішінде таза қазақ тілінде үш канал тәулік бойы жұмыс істейді дегенге сену қыйын, бірақ 10-15 жылдан кейін 10 каналдың қазақ тілінде ғана жұмыс істейтіндігіне сенемін.

-          Көзімді шатынатып, аса ызалы түрмен қараймын! Бірақ менің көзқарасымнан қорқатын билікті көрмей тұрмын.

-          Бір сұрақтың ішінде бес сұрақ бар екен. Қысқаша жауап беруге тура келеді. Қазақ ұлты оянып келеді деп ойлаймын. Әрине, біздердің күткеніміздей - саясатты жақсы түсінетін, азаматтық көзқарасы қалыптасқан жандар әлі де азшылық. Біздер жүздеген жылғы отаршылдық пен тоталитарлық жүйенің езгісі салдарынан әлі де құтыла алмай келеміз.  Жасқаншақтық қанымзға сіңіп кеткен. Енді жағымпаздық пен жеке адамға табынушылық ауруына да ұшырып отырмыз. Меніңше, құлдық психологиядан арылу үшін де белгілі бір уақыт керек. Қазақстанда демократияның толық орнамауы, авторитарлық жүйенің белең алып кетуі - жоғарыдағы азаматтық көзқарастың қалыптасып үлгірмеуі деп ойлаймын. Тәуелсіздік орнаған сәттен бастап бұрынғы номеклатура билікті қолына алып қалды. Енді олар әділ жарысқа түсуден бас тартып отыр.  Ал Қырғыздарға келетін болсақ, Ақаевтың орнын Бакиев басты, не өзгерді? Бұл қырғыздардың оянғандығынан көрі билік үшін таластың кез келген тәсілмен жүзеге асытынын ғана көрсетті.

-          Толық қолдаймын. Меніңше, қазір қазақ ұлтын бір сөзбен көтеретін ұлттық тұлға, көсемнің қажет. Қазақты біріктіру мәселесі де сол тұлғаның төңірегінде жүзеге асады. Бірақ бұдан ондай тұлға болмаса, барлығы тоқтап қалады екен деген ой тумауы шарт. Саясатта, кейде, ондай тұлғаларды «туғызу» тәсілі де болады.

-          Өзіңе ұнамайтын жанды әділетсіз сот соттап жатса, «шоқ», «шоқ» деп қол соғу - нағыз жаманның ісі. Осы сұрақты берген замандасым Жовтис суға кетіп бара жатса, теріс қарап, көрмеген болып тұра береді, ал Фокинаның көшеде жүрек талмасы ұстап қалса, шын көңілмен машинаның астына итеріп жібереді деп ойламаймын. Біздер Шаңырақтағы оқиғадан соң 170-дей адам ұсталып, тексеріле бастағанда «Шаңыраққа тірек» деген комитет құрдық. Оның басшысы мен болғанмен негізгі дем берушісі және бастама көтеруші Асылбек Қожахметов болды. Комитет мүшелерінің кейбіреулерін атап өтуге тура келеді: олар - Сергей Дуванов, Евгений Жовтис, Виталий Воронов, Болатхан Тайжан... Сотқа дейін біздер алты ай бірге жұмыс істедік.  Бұл Жовтистің бір ғана жұмысынан мысал. Әрине, ұлттық мәселеде біздердің пікірлеріміз қайшы да болған кездері болды. Бірақ, мен үшін, оның түрмеде отырғанынан көрі дөңгелек үстелдің басында ашық айқасқан дұрыс сияқты. «Досыңа достық қарыз іс, дұшпаныңа әділ бол» дейтін қазақпыз ғой. Мүмкін, бұл кемшілік те болар, бірақ мен 90-жылдары, Кеңес өкіметінің қылышыннан қан тамып тұрғанда саяси партия құрып, тоталитарлық жүйеге ашық қарсы күреске шыққан жолдастарыма құрметпен қараймын.

-          Бәке, 91 жылдың өзінде Алматы қаласында 27 жиын болды. Ал «Сарыарқаны», ұмытпасам, жиын өткізетін жер ретінде 1998 жылдары ғана белгіледі. Осы аралықта ешқандай саяси іс-шаралар болмады деп айту артық болар. Әрине, Сіздің шерулерді де, мені де көрмеуіңіз мүмкін. Құдай ақы, оған мен кінәлі емеспін. «Оппозицияның қай түріне жатасың» деген сұрағыңа, шын  мәнінде тосылып отырмын. Мен саясаттанушы не әлеуметті зерттеуші емеспін, сондықтан өзімді қандай класқа, оның ішінде қандай түрге жататынымды білмейді екенмін. «Қорқу» жөнінде айтқаның өте дұрыс. Бәріміз де саясатқа қорыққанымыздан келдік деп ойлаймын. Өз басым, қазақ халқы жеке мемлекет құра алмай қалады ма деп қорықтым, қазір әділетсіз қоғамда осылайша өмір сүре береміз бе деп қорқып жүрмін. Күреске кейде қорқыныш алып келеді

-          Біздің кеңсенің телефоны - 392-25-07. Хабарласып, келіп, өзіңе қажетті кітапты алып кетуіңізге болады.

-          Біздің қазіргі ұлт сөзін сөйлеп жүрмін дейтіндер кешегі комсомолдар мен партияның мүшелігіне өту үшін жанталасқан пенделер емес пе еді. Енді қай сөзіңе сенейін "зиялы-ау"? Сондықтан, Ұлт сөзін айтушылар және сол жолда іске барушылар Тәуелсіздіктен кейін қалыптасқан Әлихан, Ахметтердің жолын ұстанған, Алаш идеясын қайта жаңғыртушылар болуы тиіс. Ондай азаматтар арамызда бар.

- Жовтисті қорғауға қатысуым туралы осы сұрақ-жауапта да, екі-үш газетте де  айтып өттім. Қайталап жату артық болар.

- Қазақстандағы демократияның аты бар да заты жоқ. Қолыма билік ешқашан тимейді, себебі мен билікте ешқашан болған да жоқпын, бармайтын да жанмын. Латын әліппиіне көшуді қолдаймын. Бірақ дәл бүгін көшуді үлкен қателік деп санаймын.

-          Оған келешек өзінің бағасын береді деп ойлаймын. Ал бүгін Нұрсұлтан Назарбаевтың ұлттық бағыттағы «еңбектеріне» көзі ашық қазақтардың көпшілігінің  көңілі толмайды деп білемін.

-          Ондай бір өлімші үміттің бар екендігін жоққа шығармаймын.

-          Меніңше, Сіздің ақпаратыңызда қателік бар сияқты. Біздер Қазақ құрылтайын шақырып, ұлттың өзекті мәселелерін талдап, бұдан шығатын жолды біріге анықтау туралы ғана мәселе көтердік. Саяси партия құру туралы ешқандай сөз болған жоқ. Шынын айту керек, ондай ой өз басымда болған да емес.

-          Мен 1999 жылы тәуелсіз бақылаушылар жүйесін құрып, сайлауды азаматтардың бақылауын жүзеге асыруға ат салыстым. Сайлау туралы заңдағы «бақылаушыларға арналаған» әрбір бапты  қайта қарап,  бақылаушылардың құқығын кеңейтетін 15 бапты енгізгеніме мақтанамын. РСНН -ді Европаның бақылаушылар жүйесіне енгізгеніме де ризамын. Ал 2005 «Ұлт тағдырын» құрып жатқанда, арнайы пресс-конференция жасап, Тәуелсіз бақылаушылар жүйесінің Президенттігі қызметінен өз еркіммен кететінімді мәлімдеп, жаңа Президентті таныстырдым. Оған журналистер куә. Бірақ осы күнге дейін бұл ұйымның құрылтайшысы  болып табыламын. Меніңше, бұл сұрақты қоюшы Әлекең біздің тәуелсіз бақылаушылардағы соңғы жаңалықтан хабардар сияқты. Оны да айта кетейін. Соңғы жалпы жиналыста Жарғылық мәселемен ортақ шешімге келе алмай 2009 жылдың 28 тамызында РСНН өз жұмысын тоқтатты да, бір тобы осындай атпен қоғамдық қор құрды. Екінші топ та қоғамдық бірлестік құру үстінде. Меніңше, ешқандай айқай-шусыз, осылай бөлінген дұрыс та сияқты.

-          Біз алдымызға Қазақ елінің барлық мектептері тек қана қазақ тілінде дәріс өткізетін күнді міндет етіп қоюымыз керек.

- Біреумізді ақ, біреумізді қара қылуды қоятын уақыт жеткен сияқты. Берік те, Мұхаң да ұлтшыл азаматтар. Мақсат біреу болғанмен, оған баратын жолдар, сол жолдарда жасайтын айла-тәсілдер әр түрлі. Мен «Қазақстандық ұлтты» қолдамаймын, бірақ Беріктің мақсатын қолдаймын.

-          Біріншіден, саяси мәдениетіміз жетіспейді. Біріміздің сөзімізді біріміз тыңдамаймыз. Екіншіден, әр адам өзі үшін ұлы. Бұл - пендешілік шығар. Дұрыс айтасың, бұны биліктің ойынымен түсіндіру мүмкін емес. Аса қыйын шаруа болса да, осылардың басын қосуға тырысудан жалықпаймын дегім келеді.

-          Партияға сол топтағы адамның аты, беделі үшін келіп, кірмейді, оның бағдарламасын,  мақсатын қолдап келеді. Гүлжан ертең басқа партияға кірсе, оның артынан еріп, оны сыйлаушылар да сол партияның мүшесі болмайтын шығар. Бұл партияның басшыларымен де менің сәлемім түзу. (Менің ең үлкен кемшілігім - ешқандай да жауымның жоқтығы ма деп ойлаймын...) Айта кету керек, мен 1990-1995 жылдары Қазақ Социал-Демократиялық партияның төрағасы қызметін атқардым. Менің ойымша, бүгінгі күннің негізгі мәселесі - Қазақ мемлекетін құру. Ұлттық құндылықтарды қайта қалпына келтіру. Өз жеріміздің, өз еліміздің иесі болу. Осы мақсатқа жеткеннен соң партияға бөлініп, билік үшін күресіп, саяси реформалар жасауға толық болады. Ал қазіргі дүбәрә күйімізде, қандай мемлекет құрып жатқанымызды да айыра алмай отырған жағдайда саяси топтарға бөліну ерте сияқты. Әр мәселенің өз кезегі болады.