Соңғы айлардағы саяси-қоғамдық өмірдегі жәйттерге субъективті болсын, партия менеджері ретінде болсын ойын айтуға Дархан Кәлетаев өз-өзінен сұранып тұрғандай еді.... Орайы келіп, «АйтPARK» пікірсайыс отауына келген «Нұр Отан» партиясы төрағасының бірінші орынбасары ағынан жарылды. Айта кетерлігі, Кәлетаев мырза осыдан бір жылдай бұрын да осы отаудың «мәңгілік» модераторы Нұрлан Ерімбетовтың мейманы болған-ды. Осы уақыт аралығында оның кәсіби ысылғаны, сөз саптауы, ой қорытуы тұрғысынан өскені байқалып тұрды. Не айтатыны бар, бір жарым сағаттан асқан сұхбатта партия мүшелерінің жарнасынан бастап нөмірі бірінші тұлғаның кемшілігіне дейін талқыланды. Біз, әрине осы әңгіменің ең маңызды деген тұстарын екшеп бергенді жөн санадық.

Өркен КЕНЖЕБЕК

Кәрімнің үкіметіне көңілім тоқ...

Соңғы айлардағы саяси-қоғамдық өмірдегі жәйттерге субъективті болсын, партия менеджері ретінде болсын ойын айтуға Дархан Кәлетаев өз-өзінен сұранып тұрғандай еді.... Орайы келіп, «АйтPARK» пікірсайыс отауына келген «Нұр Отан» партиясы төрағасының бірінші орынбасары ағынан жарылды. Айта кетерлігі, Кәлетаев мырза осыдан бір жылдай бұрын да осы отаудың «мәңгілік» модераторы Нұрлан Ерімбетовтың мейманы болған-ды. Осы уақыт аралығында оның кәсіби ысылғаны, сөз саптауы, ой қорытуы тұрғысынан өскені байқалып тұрды. Не айтатыны бар, бір жарым сағаттан асқан сұхбатта партия мүшелерінің жарнасынан бастап нөмірі бірінші тұлғаның кемшілігіне дейін талқыланды. Біз, әрине осы әңгіменің ең маңызды деген тұстарын екшеп бергенді жөн санадық.

Өркен КЕНЖЕБЕК

Кәрімнің үкіметіне көңілім тоқ...

СҰРАҚ: Дархан Аманұлы, өзіңіз білетіндей, қоңыр күз келді, «балапан санайтын» мезгілде балаң еліміздің биылғы белесін, оның алымы мен шалымын, озық кеткен не опық жегізген оқиғалары турасында ой қозғасақ. Түнеукүні жүргізушім бензин бағасының шарықтағанынан басы айналса, бүгін оның ресми түрде мойындалғанынан менің безгегім ұстап отыр. Ал алқапта астық деген шіріп жатыр. Биылғы бюджетте әжептеуір тапшылық болатын түрі бар. Жемқорлық деңгейі 2,5 пайызға өсіпті. Ендеше, неге «Нұр Отанға» қазіргі үкіметті отставкаға жіберуге туралы бастаманы көтермеске? Міндетті түрде Елбасы жарлығын тосу керек пе? Үкімет құрамындағылардың мүләйімсіген мәлімдемелерін тыңдағаннан гөрі, тарап тыңғаны жөн сияқты емес пе?

ЖАУАП: Әдетте, әңгіменің реті ауа райын сұраудан басталушы еді... Нұреке, сіз бірден қиын сауалдан бастадыңыз ғой. Мақұл, айтайын, біз, билеуші партия ретінде Кәрімнің үкіметіне толығымен көңіліміз толады. Себебі не деген сауалға келсек, Мәсімов үкіметі «байтал түгіл бас қайғы» дейтіндей уақытта билік басына келді. Бар жауапкершілікті мойындарына алды. Сіз көрсеткен кілтипанның бәрі бір күнде жиналған жоқ қой. Бірте-бірте, көзді басқан шел сияқты қордалана берді. Өз басым осы мәселелерге байланысты Үкімет айқын, кәсіби шешімдер шығарып жатыр деп түйем. Ал, олардың орындалу барысы, әрине басқа әңгіме, мұнда кілтипандар бары анық. Яки, Мәсімов үкіметін отставкаға кетірудің ешбір себебін көріп тұрған жоқпын.

СҰРАҚ: Үкіметбасшысы жауапкершілікті өз мойнына алды деп қалдыңыз. Біле білсеңіз, Премьер-министр әр сөзінің басы мен аяғын «Біз Елбасының тапсырмасын орындап жатырмыз» деген сарында жасайды. Осыған салсақ, олар ештеңе шешпейді, жай ғана орындаушылар. Жауапкершілік алудан сытылып, оны Елбасыға жүктейді.

ЖАУАП: Өкінішке орай, бұл мін тек үкіметбасыға ғана емес, мемлекеттік істерге мүдделі делініп жүрген талай азаматтарға тән. Себебі, олар не істесе де, Елбасы бұйрығымен істейді.

СҰРАҚ: Меніңше, шенеуніктер Елбасыны қалқан ретінде пайдаланып, өз тірліктерінен кінә табатындай болса, «айналайын-ау, біз Елбасы тапсырмасын орындадық» деп құтылып кететін сияқты. Осылайша, Елбасы ортада қалады. Неге осы «бензиннің бағасына жауап беремін, ісім іріңді болса, басым кетсін» деп кеудесін жауапкершілікті мойнымен көтеретін шенеуніктер жоқ бізде? Қайда олар?

ЖАУАП: Не үшін жоқ дейсіз? Бар. Жұрт айтып жүр ғой. Мүмкін, Сіз екеуіміз екі түрлі газет, я телеарна көретін шығармыз... Алайда, жауапкершілікті өз мойнына алуға қорқатын атқамінерлер баршылық. Оны мойындаймын. Жауапкершілік мәселесінен жай ғана дәйектер тізбегі арқылы құтыла салады. Мысалы, бензин жоқ, оның себебі мынау да мынау дейді, болды, сонымен тақырып жабыла салады. Әрине, түбінде біреу жауап беру керек. Басымызға күл сеппей, одан гөрі тығырықтан шығудың жолын іздестірейік. Қай мәселені алып қарасақ та, оның тамырында жүйелік себептер болуы мүмкін емес пе?

СҰРАҚ: Аса қауіпті теңеуді қолданып кеткен жоқсыз ба? Жүйені өзгерту керек дейсіз...

ЖАУАП: Олай демес едім. Сол саладағы жүйені өзгерту керек.

Президент бейнесін уақытша форма деп қабылдадым

СҰРАҚ: Астана төрінде «Қазақ елі» тарихи монументінің ашылғанын жазбаған газет-журнал, көрсетпеген телеарна қалмады. Дұрыс-ақ, бірақ мәдениет атаулыға мән бере қарайтын адам ретінде маған бұл ескерткіштің орындалуы мүлдем ұнамады. Ауылдық-провинциальдық шешім. Дәлірек айтқанда, кеңестік монументализмнің ең жаман нұсқасы дер едім. Оның қасында Астанада ашылған Ататүрік ескерткіші болсын, Махатма Гандидікі болсын, өте керемет, жанды ескерткіштер. Билеуші партияның басшысы ретінде Елбасыны осындай кейіпке келтіріп қойғаны үшін ұялмайсыз ба?

ЖАУАП: Иә, көркемдік шешім тұрғысынан менде де біраз сұрақтар көкейде қалды. Қысқаша айтқанда, ескерткішті қарабайыр деп ай­туға болмаса да, жақсырақ жа­сауға болар еді. Әлемдегі әйдік үлгілерді ескеріп болсын, әдемірек жасауға болар еді. Мысалы, жақында Түркияда бол­дым. Ататүрікке тұрғызылған ескерткішті көрдім. Астанада бой көтерген 4 метрлік ескерткіші бар... Ал, Елбасы бейнесін, оның көркемдік шешімін мен әзірге уа­қытша форма деп қабылдадым.

СҰРАҚ: Ал, күресінге тасталған қазақ хандарының ескерткіші жайлы не айтасыз? Оларға араша түстіңіздер ме?

ЖАУАП: Бірінші болып осы мәселені «Нұр-Медиа» холдингіне қарасты «Нұр-Астана» газеті көтерді. Ертеңіне іле-шала біз партияның атынан қалалық әкімшілікке хат жолдадық. Ұсыныстарымызды да жібердік. Әрине, ескерткіштер о басында тұруы тиіс орындарында болуы керек еді, бірақ олай болмады ғой. Борбайлап жүріп, кінәліні де табуға болар, бірақ бұл жерде не істейміз? деген сауалға жауап іздеген дұрыс. Мысалы, оларды Астанадағы «Арай» саябағына апарып қою туралы ұсыныс бар. Бірақ, оған көпшіліктің көңілі толмайтын сияқты. Енді өз басым бұл ескерткіштерді Шу өңіріндегі Қозыбасы жеріне апарып қоюды ойлағам. Не дегенмен, Қазақ хандығының алғаш туы тігілген жер сол жер емес пе? Бірақ, қу медиенге апарып қойды деп сөз қыла ма дейсің. Екінші жағынан, мүмкін, бұларды дұрыстап әзірлеп, Түркістанға апарып орнатармыз. Естеріңізде болса, 2006 жылы ма, Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толды. Мұны мемлекеттік деңгейде де, қоғамдық деңгейде ешкім елеп-ескермеді. Осы ретте тағы да кінәліні іздеп жатпай, ақыры 2011 жылы Қазақ хандығының құрылғанына 555 жыл толады екен, оның үстіне тәуелсіздік алғанымызға 20 жыл толады екен, сондықтан бұл ескерткіштердің Түркістанда тұрғаны дұрыс шығар.

СҰРАҚ: Қазіргі биліктен кейін елді басқара алады-ау дейтін 3 адамның аты-жөнін атап бере аласыз ба?

ЖАУАП: Жоқ. Егер елдің тыныштығы, оның тұрақтылығы тұрғысынан алсақ, меніңше «ұжымдық мұрагер» болу керек деген ойдамын. Мен нақты адамдарды айта алмаймын. Айтқым келмей отырған жоқ, шынымды айтқанда, айта алмаймын.

СҰРАҚ: Сөзіңізден аңдап қалғаным, саяси карьераңыздың 20-25 жылға созылуы әбден мүмкін екен. Партияның лидері болғыңыз келмей ме?

ЖАУАП: Өстіп құртасыңдар сендер... Партияның жұмысы әрі қызық, әрі шыжық. Басында бұл қызметке келгенде ішімнен қорқыныш болды. «Қалай көпшіліктің алдына шығу керек? Сіздей журналистердің сұрағына қалай жауап беру керек?» деген сияқты сұрақтар қаумалады. Қайда барсаң да, сұрақ жаудырады. Жақында бір күннің ішінде 6 аурухананы аралап шықтым. Ешбір журналисті ертпей. Дәрігерлермен кездестім. Әрине, жағдай мәз емес. Астанадағы аурухана бас дәрігерінің орынбасары 40 мың теңге алып отырғаннан кейін не айтуға болады? Жұмысымның қиын екені рас, бірақ менің саяси карьерам үзіледі дегендерге айтарым, олар қателеседі.

Қосановтан басқасымен келісуге дайынмын

СҰРАҚ: Уағында «Отан» партиясы билікшіл партияларды біріктіру бастамасында алға шыққан-ды. Қазір оппозиция суырылып шығып, «Азат» пен ЖСДП отау құрды. Сіз де айналаңыздағы  билікшіл партияларды жинау арқылы біріктіру эстафетасын алғыңыз келмей ме?

ЖАУАП: Әрине, біріккен жақсы-ау, бірақ бұл жерде пікірлер плюрализмы, саяси консенсус деген сияқты ұғымдарды да аттап кетуге болмайды. Әзірге біз саяси алаң ретінде Партияаралық кеңес деген құрылым құрдық. Бізді қосқанда, жеті партия осыған қосылды. Мүмкін, идеологиялық мағынада Сіз айтып отырған бірігу әлгі құрылым негізінде жасалған шығар. Ал, ұйымдастырушылық тұрғысынан алғанда, өз басым бірігуді қолдаймын, бірақ басқалай бірігулерге әзір дайын емеспіз. Болмаса, бұған басқа партиялар дайын емес дегендей.

СҰРАҚ: Оппозициямен, айталық «АЗАТ» ЖСДП-ымен байланысқа түсіп, араласуға қалайсыз?

ЖАУАП: Бір жыл бойы... осы бірігулеріне дейін «Азаттың» да, ЖСДП-ның да жетекшілерінің соңынан жүрдім. Және де барлық бастамалар менің тарапымнан шықты. Бұл сөзімнің ешбір өтірігі жоқ. Бұл азаматтарға бірігіп іс-шаралар ұйымдастыруды, не біз ұйымдастырған акцияларға қатысуға, тегі болмаса Партияаралық кеңесте мәселелер талқылауды да ұсындым. Еш нәтиже жоқ. Тілегімді қабыл алмады. Өкінішке орай, олар - аспан тұрғындары (небожители) сияқты. Олар тек Президентпен сөйлескісі келеді, менімен тілдесуге тұрмайды деп санайды. Олар үшін мен өте жаспын. Ал, енді қазір.. менің сол азаматтармен сөйлескім келмейді. Ынтам жоқ.

СҰРАҚ: Сіз есейіп кеттіңіз бе сонда?

ЖАУАП: Мәселе онда емес, мен олармен келісімге келудің түкке әкелмейтіндігін түсіндім... Бірнеше рет олардың сүйікті орнында, «Бисквит» кафесінде де кездестік. Олардың ойтанымдары «Бисквиттен» арыға бармай қалған, оның ар жағындағыны көрмейді, мен осыны түсіндім. Бір жыл... артынан жүрдік, сенбесеңіз, сол кездегі кездескендеріміздің жазбалары да сақталған менде. Партияның хатшысы Ерлан Қаринді де қанша рет жұмсадым. Конструктивті диалогқа шақырдық, мысал керек болса, әлеуметтік кикілжіңді шешу туралы комиссияны құруға қатысыңдар деп қиылдық. Ақырында, оларсыз-ақ комиссияны құрдық. Айтпақшы, алғашында «Азат» «егер бірігіп жұмыс істейтін болсақ, ЖСДП-сыз» деді. Ал ЖСДП «жоқ, «Азат» болса біз жұмыс істемейміз» деді. Қашанда осылай болып келді де, бір сәтте «біріктік» деп мәз болады. Бұл менің күлкімді шақырады. Неге десеңіз, мен екі партияның бір-біріне қатысты қандай пиғылда сөздер айтқанын білем.

СҰРАҚ: Түсінікті.

ЖАУАП: Осы оппозиция төңірегіне қайта оралмас үшін сөзімді аяқтап бітірейін. Мүмкін, БАҚ басқаша өң берген шығар, бірақ байқағаным, «Азат» пен ЖСДП-ның қосылу лейтмотиві «Нұр Отанға» қарсы тұру мақсатында болған сияқты. Тек құрметті Мұрат Әуезов қана «Жолдастар, «Нұр Отанға» қарсы емес, халық игілігі үшін бірігу керек қой» деп естеріне басты мақсатты салғандай болды. Қайсысы шықса да, әйтеуір «Нұр Отанды» түйреп өтеді. Егесетіндей біз оларға не істеп қойыппыз? Болат Әбіловке әлеуметтік кикілжіңді шешу туралы комиссия жұмысына қатысу туралы осыдан 8 ай бұрын ұсыныс жасадым. Қабылдамады. Жармахан Тұяқбайға да ұсыныс жасадым. Ол да бас тартты. Егер олар келіскенде, бірігіп жұмыс істеуге болар еді ғой....

СҰРАҚ: Қазір - дағдарыс, халық - күйзелісте. Осындай сындарлы сәтте тұлғалық ренішті былай ысырып, мүмкін, «Отан үшін» деп тағы да бірігуге тырысып көрмеске?

ЖАУАП: Онда неге халық игілігі дегенді мен түсінуім керек те, оларға бұл ұғым түсінікті емес? Олардың тарапынан, ең болмаса жауапты реакция болуы керек шығар. Мен өз тарапымнан барлық әрекетті жасадым, енді олардың бері жақындағанын күтіп отырмын. Доп олардың тарапында. Қосановтан басқасымен келісімге келуге дайынмын.

«Ұлт көшбасшысы» мә­селесін рәсімдеу ха­лыққа керек

СҰРАҚ: Биылғы жаздың аяғында басталған «Ұлт лидері» термині төңірегінде даурығу маған жай ғана пікірталқы емес, «әкелер» мен «ұлдардың» текетіресіндей көрінеді. «Әкелер» - бұл «Қазақ елі» монументінің ашылуында ағалы сөз арнағандар болса, «ұлдар» дегені - айталық, Сіздер. Жас ерекшелігіне қарап та осылай бөлуге болар. «Ескі» және «жас» гвардия бар. «Ескі» гвардия өздеріне тиесілі майлы жілікті мүжіп, орындарына жайланып алса, «жас» гвардия болашақты бажайлайды. Қазіргілер кетеді, қалатын - Сіздер. Жалпы, осындай буынаралық текетірес бар ма?

ЖАУАП: Билік үшін, биліктегі ықпал үшін кү­рес болған жерде әрдайым ұрпақ, Сіз айтқан буынаралық те­кетірес қоса жүреді. Бұл кез кел­ген билік кезінде де болған... Басқаша болуы мүмкін де емес. Сіз Назарбаевты жалғыз десеңіз, мен оны­мен келісе алмаймын. Ол - ел­дің лидері. Оның миллиондаған қол­даушылары бар... Ал, жас ұрпақ­тың жауапкершілігі туралы ай­та­тын болсақ, жақында ғана 37-ге толдым. Мүшел жастан шық­тым. Егер бәрі оңынан болса, саяси карьерам әлі кемінде 20-25 жылға жал­ғасуы тиіс.
Осылай деп отырып, мен Назарбаевтан ке­йінгі кезеңде қазіргі тірліктерім үшін жа­уап­кершілікте болатындығымды да жақсы тү­сінемін. Мәселен, Ұлт көш­бас­шысы туралы бастаманы саналы түрде көтердім. Өйткені, мен өз жүрегімнің түкпі­рінде не айтып отырғаныма кәміл сенімдемін. Менде сенімділік бар. Содан да, еш нәрсені бүкпелемей, ашық айтамын.

СҰРАҚ: Онда неге Сіз сияқты Елбасының ізбасарлары да ашық айта алмайды? Неге сахнаға өздері шықпай, Байдосовты шығарады?

ЖАУАП: Міне, бұл сарқыншақ, Сіз айтқан «әкелер» мен «ұлдар» текетіресінің бір көрінісі. Бұндай сұрақтардың шешімі ашық талқылауда емес, шымылдық артындағы форматта шешілетін үрдіс... бұл өткеннің қалыбы. Біз қазір ол қоғамда емеспіз. Әлем басқаша. Халық үшін маңызды шешімдерді кабинет ішінде емес, халықтың өзімен кеңесіп, талқылау керек емес пе? Қалай болса да, «Ақи­қат пікірталаста табылады». Ал, қазіргі бастамаларымды менің жеке сенімім, менің нанымым деп қабылдау керек. Оны 20-30 жыл­дан кейін де өзгертпеймін. Әрине, Назарбаевтан ке­йінгі кезеңде маған осыған байланысты сұрақтар туын­дауы мүмкін. Сол кезде мен сіз­дерге Лондоннан хат жолдамай, осы елде тұрып, нақты жауап бе­руге дайынмын...

СҰРАҚ: «Ұлт лидері» турасындағы бастамаңызға тағы да оралсақ...

ЖАУАП: Ақтөбелік профессор Байдосовтың өмір­лік президенттік туралы бастамасын құрметтеуге тұрады, әрине. Қалай дегенмен, ха­лық үніне құлақ салған жөн. Осыған байланысты партиялық функционер ретінде бізден пікір сұрағанда, «Ұлт лидері» жайындағы нұсқаны алып шықтық.  
Бірақ, өмірлік президенттік пен ұлт көшбасшысы ұғымдарын біз саналы түрде бөліп қа­растырамыз. Ал, оны заңдық тұрғыда рәсімдеу мәселесіне келсек, бұл - партияның емес, менің жеке ұсы­нысым болды. Бұл идея маған қайдан келді? Өмір­лік президенттік мәселесін Бай­досов көтергенімен, оған дейін отандық БАҚ беттерінде үлкен науқан болды. Жаз бойы мерзімді басылымдарда мемлекет басшы­сы­­ның жоғарғы рөлі мен оның өмір­лік президент болудағы мүмкіншілігі турасында жиырма шақ­ты мақала шығыпты. Сол кезде өзім үшін «Бірінші президент ту­ралы» Заңды егжей-тегжейлі қа­рап шықтым. Осы заңның преамбуласында «Қазақстан хал­қының лидері» деген заңдық ұғым бар екен. Осы Заңда оның өмірлік құ­қық мәселесі де таратып жазылған. Мәсе­лен, бірінші президент ретінде ол Қа­уіпсіздік кеңесінің мүшесі бо­ла ала­ды. Алайда, заңның әрі қарайғы тармақтарының таратылып жазылмауы мені қанағаттандырмады. Міне, осы кезде мен «Бірінші президент туралы» заңның не­гізін­де оның мәртебесіне кең ау­қымда баға беретін заң керектігін тү­сіндім. Қазір бұл тақырыптың партия ішін­де кеңінен талқылануы барысында 3 нұсқа пайда болды: алғашқысы - Ұлт көшбас­шы­сы туралы жеке заң қабылдау. Әрине, мен бұл идеяның бастамашысы ретінде оны қолдап отырмын. Екін­шісі - Ерлан Қарин ұсынып отырғандай, ұлт көшбасшысы тура­лы тұжырымдама әзірлеу. Үшін­шісі - оны біздің билеуші пар­тияның тұрақты лидері ретінде рәсім­деу ұсынысы.
Егер осы ойға алғанымыздың бәрі оңынан болып жатса, қараша айының соңында не­ме­се Тәуелсіздік күніне қарай оның кең формадағы нұсқасын пар­тияның Саяси кеңесі мү­ше­лерінің бәріне жолдап, онан ары Саяси кеңес, не бюроның қарауына ұсын­бақпыз.

СҰРАҚ: «Әкелер» қолдайды ма?

ЖАУАП: Ммм... қолдайды деген үміттеміз.

СҰРАҚ: Маған қызығы, Сіз айтып жүрген «Лидер нации» деген сөзді қалай қазақшаладыңыздар?

ЖАУАП: Қазір бұл сұрақпен бір топ кісі айналысып жатыр.

СҰРАҚ: Бұл мақсатқа қанша қаржы бөлінді? Күлетін түгі жоқ, ұлттық идеяны жасау үшін 40 млн теңге бөлінгендігінен хабардармын... Бұл да сол сияқты ғой

ЖАУАП: Мен сізге бір ғана мысал айтайын: осы 40 млн теңгені бір облыстық әкімшіліктің қоршауына да жіберген. Бізде осындай да дәлелдер бар. Ал, нақты сұраққа келетін болсақ, маған «Ұлт лидері» дегені ұнайды. «Ұлт көсемі» деген де аударманы алып жүр. Бірақ, Ленинді көсем ретінде санап қалғандықтан ба, бұл нұсқа онша орайымызға келмейтін сияқты.

«ИЯ-ЖОҚ»

-  «Жас Отанға» көңіліңіз тола ма?

-  Жоқ.

-  Өмірлік президент ұғымын қолдайсыз ба?

-  Жоқ.

-  «Қазақия» деген ұғымға қалай қарайсыз?

-  Қарсымын. «Қазақстан» қалпындағысы ұнайды.