Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3414 0 pikir 29 Mamyr, 2011 saghat 08:03

«Múnay tek joghary jalaqylarmen ghana elestetilmeui kerek»

Osynday pikirdi múnay salasynyng ardageri, Úly Otan Soghysyna qatysushy Qamqa Ýmbetalina aitty

Ony búrghylama ertindilerining hanymy dep ataydy.

Osynday pikirdi múnay salasynyng ardageri, Úly Otan Soghysyna qatysushy Qamqa Ýmbetalina aitty

Ony búrghylama ertindilerining hanymy dep ataydy.

88 jastaghy Qamqa Ýmbetaliyevanyng soghystan keyingi býkil sanaly ómiri múnay salasymen baylanysty. Osy kýnge deyin ol jýregine jaqyn salada bolyp jatqan jaghdaylardy jәne ózining múnayshy-әriptesterine qatysty jaghdaylardyng barlyghyn bilgisi keledi. Qamqa apay Manghystau múnayyn óndiru mereytoyyn toylau qarsanynda bizding tilshimen әngimelesuge quana kelisti. 
- Sizding ómirbayanynyzgha qarap otyrsaq, taghdyr Sizge әrdayym әiel adamgha tәn emes kәsipterdi  jolyqtyrghan eken. Sizge Úly Otan Soghysynyng tauqymetin bastan ótkeruge, múnay ken oryndaryn geologiyalyq barlaumen ainalysugha, ininiz ben sinlinizdi ayaqqa túrghyzugha tura keldi...
- Men qatarly adamdardyng barlyghynyng taghdyry onay bolghan joq. Mening әke-sheshem erte dýniyeden ótti, mening qolymda sinlim men eki inim qalyp qoydy. Qiyn otbasylyq jaghdaygha qaramastan, meni, 19-jasar jetim qyzdy maydangha alyp ketti. Sol soghystan estelik retinde marapattar qaldy: 2-shi dengeyli Úly Otan soghysynyng ordeni, «Germaniyany jengeni ýshin», «Japoniyany jengeni ýshin» medalidary jәne basqalary. Soghystan keyin maghan júmys kerek boldy. Bir kýni qonaqta otyrghanda, «Kazahnefti» birlestigining ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory Sapar Qarymsaqovpen tanysa otyryp, men odan júmyspen kómektesuin súradym. Osylaysha, sement jәne balshyq eritindileri boyynsha zerthanashy bolyp ornalastym. Áli esimde, meni bastyghymyz Nadejda Morgaskaya birshama jaqtyrmay qarsy alghan bolatyn: «Saghan deyin múnda ýsh adam bolyp, tehnikalyq balshyqtan qoryqqannan qashyp ketti. Sirә, sen de qashyp ketersin». Osy sózderdi aita otyryp, ol «Ghylymy zerthanada júmys isteudi bastaushylargha arnalghan oqulyqty» mening aldyma tastady. Búl sózder mening namysyma tiyip ketti. Kim biledi, men ýshin sheshushi yntalandyrushy bolyp, mening kәsiptik bolashaghyma sebepshi bolghan dәl solar shyghar. Manghystaugha men 1965 jyly kóship bardym. Zeynetke shyqqansha osylaysha múnay salasynda enbek ettim, Qalamqas, Qarajanbas, Severnye Buzachi, Arman, Domba, Qaraqúdyq jәne t.b. ken oryndaryn iygeruge qatystym. Alghashynda «Kazneftegazrazvedka» tresti zerthanasynyng agha injeneri bolyp júmys istedim, odan song - «Mangyshlakneftegazrazvedka» tresti zerthanasynyng agha inspektory bolyp júmys istedim, odan song maghan Qazaq SSR-ning enbek sinirgen geologtyq barlaushysy ataghy jәne KSRO jer qoynauyn barlau salasynyng ýzdigi ataghy berildi. 
- Qazirgi tanda Manghystau jerindegi alghashqy júmys istegen jyldarynyz Sizding kóz aldynyzda nemen elestetiledi? Auyr klimattyq jaghdaylarymen ba, túrmystaghy qiyndyqtarmen ba, joq әlde jana qalanyng payda boluymen ba?
- Eng aldymen, menimen birge qoltyqtasa júmys istegen birtuma adamdarymen. Mysaly, men Safy Ótebaev siyaqty otandyq múnay ónerkәsibindegi sonday danqty adammen bir salada enbek etu baqytyn bastan ótkerdim. Ol Qazaqstannyng múnay jәne gaz ónerkәsibin úiymdastyrugha jәne damytugha ýlken ýles qosty, «Kazahstannefti» jәne «Mangyshlaknefti» birlestikterin qúrudyng qaynar kózinde túrdy. Aytpaqshy, ol - 30-jyldary jasaqtalghan injener-múnayshylardyng birinshi tolqynynyng ókili bolghan. Safi-agha men onyng әriptesteri - býgingi kýnge deyin múnay salasynyng tiregi bolyp otyrghan negizgi irgetasty saldy. 
1974 jyldyng qantar aiyndaghy Qarajanbas múnay ken ornynyng ashylghan sәti әli anyq esimde, sol kezde 303 metr terendikten múnaydyng kýshti fontany atqylaghan bolatyn. Búl oqigha kóptegen mamandar ýshin tosyn syy boldy, óitkeni, sonau 1960 jyly Býkilodaqtyq múnay ghylymiy-zertteu geoogtyq-barlau institutynan kelgen geologtar Qarajanbas qúrylymynyng dәl ortasynan únghyma  qazudy jýrgizgen bolatyn, alayda, 385 metr terendikte búrghylau toqtatyldy, al qúrylym kelesheksiz dep anyqtaldy. Sodan mine, múnay shyqty, K-12 tәjiriybelik únghymadan birinshi fontan atqylady. 
- Áytse de, su joq jaghdayynda búrghylau - onay sharua emes. Múnaydy izdeu - tózbes qiyndyqtarmen jalghasyp otyratyndyghy jayly salanyng ardagerleri esterine alyp otyrady. Búnyng barlyghynan Siz sekem alyp qalghan joqsyz ba?
- Qiyndyqtar bizdi tek shynyqtyryp әri biriktirip otyrdy. IYә, alghashqy kelushiler jerkepelerde túrdy, jabdyqtar, su, azyq-týlik jetispedi. Áytse de biz alaudyng basyna jii jinalyp, gitaranyng sýiemeldeuimen әn salatynbyz, kernning birinshi bituminozdyq bólshekterine, múnaygha jol ashatyn karotajdyq dagrammalargha qarap quanatynbyz. Manghyshlaqtyng alghashqy múnayy az qozghalghysh jәne totyqtanghan boldy da, qarama-qayshy pikirler tughyzdy. Áytse de, 1958 jyldyng tamyz aiynda Jetibay qúrylymynda alghashqy únghymnyng negizi qalandy. Al 1962 jyldyng basy Ózen aumaghyndaghy múnaydyng iri qorlarynyng ashylu sәti boldy. Jәne de búl - moyyndaugha aparatyn joldyng bastamasy ghana boldy. Árbir qadam jana әdistemeler men sheshimderdi, ghylymy jetildirulerdi qajet etti, múnaygha bay Manghystaugha býkil elimizding múnay ghylymiy-zertteu instituttarynyng mamandary shaqyryldy. 
Ózen jәne Jetibay ken oryndaryndaghy auqymdy óndiristik-barlau júmystary sonau 1962 jyly bastaldy, mening Manghystaugha kelerimning aldynda birneshe jyl búryn. Sәl keyinirek men osynda yzgharda jәne aptap ystyqta ayanbay júmys istegendermen tanystym. 1964 jyldyng 15 shildesinde, Ózen ken ornyn tikeley iygeru maqsatynda Ózen múnay-gaz-óndiru basqarmasy qúryldy. Dәl osy kýnnen bastap Janaózen qalasynyng qúrylysy bastaldy. Birinshi qazyq qaghylyp, birinshi vagondar keldi, birinshi barak, artynan yqshamaudan salyndy. Múnayshylardyng qalasynyng jyl sanaghy solardan bastalady.
1965 jyl Janaózen qalasy ýshin asa erekshe mәni bar jyl boldy. 10 tamyzda Ózen-Jetibay-Aqtau-Maqat temirjol toraby uaqytsha paydalanugha berildi. Bir aidan song Atyrau múnay óndeu zauytyna ózen múnayynyng birinshi eshelony jóneltildi. Sodan beri búl kýn - Manghystau týbegindegi múnay ónerkәsibining tughan kýni bolyp sanalady.
- Býgingi tanda, ókinishke oray, osy ken oryndarynda júmys isteytin múnayshylar - júmys jaghdaylaryna, jalaqy kólemine, kәsiporyndardyng júmysyna ylghy kónili toymaytyndar retinde әreket jasay otyryp, narazylyq sharalarymen elestetiledi. Mysaly, «Qarajanbasmúnay» AQ júmyskerlerining ashtyq jariyalauy turaly Siz ne oilaysyz? Qazirgi múnayshylardyng әreketi osy salanyng ardagerlerining qoldauyna ie boluda ma?
- Eger shynyn aitsaq, men olardy kinәrattaymyn. Mening jasym toqsangha tayap qalsa da, men kóbinese ýide teledidardyng aldynda otyryp, janalyqtardy gazetterden bilip otyramyn, mening jýregime jaqyn salada bolyp jatqan jaghdaylar meni tolghandyrmay qoymaydy.Múnay, birinshiden, ýlken jalaqymen elestetilmeui kerek. Bizge, barlaushylargha, qiyn boldy, bizding aldymyzda ne kýtip túrghanyn, qanday qiyndyqtar bolatynyn bilmesten biz algha jyljyp otyrdyq. Únghylau eritindileri boyynsha sheber bolu óte qiyn ghoy. Múnday ghylymnyng týri joq, osy salada maman bolu ýshin bólek-bólek ýsh ghylymdy oqugha tura keledi. Men «Únghylau eritindileri jәne olardyng qúramdas bólikteri» atty kitapty jazghan amerikalyq ghalym Rodjerske býkil әlemning búrghylaushylary rahmet aituy kerek dep әrqashan aityp otyramyn.Sondyqtan da, bizben salystyrghanda, jetildirushilerge onayyraq, olar dayyn múnaydy ghana alyp shyghady. 
Mening oiymsha, óz jalaqylaryn sheksiz kótere berudi talap ete otyryp, múnayshylar әleumettik salada júmys isteytinderdi, budjettikterdi, múghalimder men dәrigerlerdi, memlekettik qyzmetkerlerdi kemsitedi. Ekinshiden, qarap otyrsanyz, újymnyng ishindegi kelispeushilikterdi jalpynyng nazaryna shygharu ýrdisi, Búqaralyq Aqparat Qúraldaryn shaqyru jәne býkil әlemge jylamsyrau ýrdisi beleng alyp barady. Qoghamda múnayshylardyng әreketterin kinәrattap, olardy ylghy ereuilge shyghushylar dep atap jatqandardy men kórip te, estip te jýrmin, jәne de olargha degen kózqaras bara-bara teris jaqqa qaray auysa bastady. Meni, osy salanyng ardagerin búl jaghday tolghandyrmay qoymaydy.
Sonymen qatar, mening pikirimshe, múnay ken oryndarynda júmys istep jatqandar - osynday jolmen ózderining sayasy maqsattaryna qol jetkizuge talpynyp jatqandardyng teris yqpalyna týsken siyaqty. Mýmkin, mening oilarym olardyng oilau qabiletterinen artta qalghan bolar, men kelisemin. Mýmkin, bizding kezimizde orasan zor bank nesiyeleri bolmay, sonyng saldarynan bizde qymbat avtokólikter men basqa da túrmysqa qajetti jayly zattardy satyp alu mýmkindigi bolmaghan shyghar. Biraq, sonda da, mening oiymsha, materialdyq iygilikterdi eshqashan da estelikten joghary baghalaugha bolmaydy. Narazylyq sharalaryn ýnemi úiymdastyra otyryp, qazirgi tandaghy múnayshylar - jarty ghasyr búryn Manghystau múnayynyng qaynar kózinde túrghandardyng sinirgen orasan zor enbekterin baghalamaytyn siyaqty. Biz ýshin, ardagerler ýshin olardyng qylyqtary týsiniksiz, sonymen qatar, bizding oiymyzsha, bir-birin әr-týrli narazylyq sharalaryna tartyp jatqan qazirgi tandaghy múnayshylardyng múnday qylyghy dúrys emes.

Saya ZAGIPOVA, Manghystau oblysy

0 pikir