Sәrsenbi, 1 Mamyr 2024
Tughan jerge tuyng tik! 3922 2 pikir 18 Mausym, 2018 saghat 12:08

Qasiyetti Úlytauym - Areopagym mening

 

Redaksiyadan: Qazaq halqynyng ruhyn oyatyp, dýr silkindirgen Elbasymyzdyn "Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru" atty maqalasynda tughan jer, Atameken turaly mynanday oily sózder bar. Qaytalap esterinizge salayyq, qaranyz:

"Adam balasy – sheksiz zerdening ghana emes, ghajayyp sezimning iyesi. Tughan jer – әrkimning shyr etip jerge týsken, bauyrynda enbektep, qaz basqan qasiyetti mekeni, talay jannyng ómir-baqy túratyn ólkesi. Ony qayda jýrse de jýregining týbinde әldiylep ótpeytin jan balasy bolmaydy.

Tughan jerge, onyng mәdeniyeti men  salt-dәs­týrlerine airyqsha inkәrlikpen atsalysu – shynayy patriotizmning manyzdy kórinisterining biri.

Búl kez kelgen halyqty әnsheyin birige salghan qauym emes, shyn mәnindegi últ etetin mәdeni- genetikalyq kodynyng negizi".

Memleket basshysynyng jogharyda atalghan maqalasynan keyin memlekttik baghadarlamalar týzilip, iygilikti is-sharalar qolgha alynuda. Preziydentting ruhany janghyrugha bet alghan bastamasy qazir jekelegen azamattardyng tarapynan da qoldau tauyp jatqanyn erekeshe atap ótkindi jón kóremiz. Sonday otanshyl ruhataghy azamattardyng biri, túraqty avtorymyz  - Eleujen Serimov. Elekeng býgin qazaqtyng kiyeli, qútty mekeni - әigili Úlytaugha attandy.

Býgin Úlytau jýremin. Memlekettigimizding kindik bastauy bolghan qasiyeti mol kiyeli mekenge tәu etip qaytam. Alashahan, Joshyhan, Asan qayghyny aitpaghanda, Mәskeudi eki mәrte órtegen Toqtamys han da sol manda jatyr desedi biletinder. Atqa minse, ayaghy jer syzatyn alyp bolghan. Biylik ýshin Toqtamys atasymen jaghalasyp ótken kýieu balasy – Edige by de sonda deydi. «Ómirde jaulasyp ótip ek, baqilyqta birge bolayyq» dep, atasynyng ayaq jaghynan mәngilikke oryn tepse kerek...

Ásili, qazaqtyng tauy da, tasy da әlimsaqtan syr tartqanday sóilep qoya beretin shejiresi túnghan halyq ekendigine aighaq kóp. Sonyng biri - osy ónirden akademik Qanysh Sәtbaev tapqan BELGITAS. Ómirbek Súltanovtyng «Egemen Qazaqstan» gazetining 2015-jyly 29-shildedegi nómirinde  jariyalanghan («Úlytau. Ámir Temir. Belgitas») maqalasynda búl jayt barynsha keninen aitylady. Onda Ámir Temir Altynordagha jasaghan joryghynda Joshy hannyng ataqonysy bolghan Úlytau ónirining ghajayyp baylyghy men kendigine qayran qalyp, «adamdar rizashylyqpen eske alyp jýru ýshin» bitik soqtyrghan desedi. Jazu eki tilde: arapsha jәne shaghataysha qashalyp týsirilgen. Derek retinde keltire keteyik, tasqa mynanday sózder jazylghan: «Jeti jýz toqsan ýshinshi jyldyng jazy, qoy jyly, kóktemning ortanghy aiy. (1391 j. 6-sәuir), Túran súltany Temir bek islam dini ýshin ýsh jýz myng әskermen búlghar hany Toqtamys hangha qarsy attandy. Osy jerge jetip, eskertkish belgi boluy ýshin ol osy osy qorghandy túrghyzdy. Alla berip, jaratushy әdil tóreligin jýrgizsin! Jaratushy el halqyna meyirimin tóksin! Bizdi eskerip jarylqasyn».

 
Mine, osy belgitastaghy sózding shaghatayshasyn alghashqy bop oqyghan N. Poppe desedi
Biz osy esimi kópshilikke tanys emes ataqty týrki әri monghol tilining mamany Poppe turaly maghlúmat bere ketsek deymiz.
IYini kelgende aita keterlik jayt, N.N. Poppe turaly da keybir biren-saran enbekterde tiyip-qashty pikirler aitylghanymen otandyq tili bilimi ghalymdary onyng ómir jolyn, sinirgen enbegin, ghylymgha qosqan ýlesin kýni býginge deyin qolgha alyp tiyanaqty zerttegen emes. Búlay nazardan qalys qalyp, baghalanbaudyng basty sebebi ótken ghasyrdyng 40-jyldary N.N. Poppening basyna týsken taghdyr-tәlkeginen shet elge ketuge mәjbýr bolghan desiydenttik is-әreketi dep oilaymyz. Nikolay (Nikolas) Nikolaevich Poppe 1897 jyly 8 tamyzda Qytaydyng Yanitae (Chifu) qalasynda dýniyege kelgen, 1991 jyldyng mausym aiynda AQSh-tyng Sietl qalasynda 94 jasynda qaytys bolghan. Lingvist әri etnograf, mongholtanushy, altay tilining mamany, 1932 jyldan KSRO GhA-nyng korrespondent-mýshesi. 1921 jyly Petrograd uniyversiytetining qoghamdyq ghylymdar fakulitetining monghol bólimine týsip, ondaghy әigili til mamandary A.D. Rudnev, V.L. Kotvich, A.N. Samoylovich, S.E. Malov, A.V. Burdukovtarmen birge oqidy, ghylymdaghy alghashqy ghylymy jetekshisi ataqty B.Ya. Vladimirsov bolghan. 1942 jyly N.N. Poppe Qarashay aumaghynda (Mikoyan-Shahar) basyp alghan nemis basqynshylary jaghyna óz erkimen ótip, 1943 jyly otbasymen Germaniyagha kóshedi. Soghystan keyin kenes ýkimetining qúryghynan tyghylyp, birneshe jyl shygharmashylyqpen astyrtyn ainalysqan. 1949 jyly ol AQSh-qa qonys audaryp, Vashington shtaty uniyversiytetining Qiyr Shyghys fakulitetinde professor lauazymynda qyzmet atqarady. 1968 jyly «Bonn uniyversiytetining qúrmetti doktory» ataghyna ie bolady, 1968 jәne 1977 jyldary Fin Ghylym Akademiyasynyng mýshesi bolyp saylanghan. Saptayaqqa as qúiyp, sabynan qarauyl qaraghan seziktengish te seskengish, atyn atau týgili enbegin sóz etuge qoryqqan sol uaqyttardan beri ol jóninde til mamandary lәm-mim jaq ashpaydy. Osy salqyndyq bergi uaqyttarda onyng shygharmashylyghynyng keninen zertteluine de keri әserin tiygizgeni anyq.

...Kýshi jýz Álimning juan atasy – Tórtqaradan taraytyn qalyng rudyng úiysqan jeri Aqtóbening Qarabútaghy men Yrghyzy, AQSh (Aral, Qazaly, Shalqar) many. Áytse de týpki otany Úlytau manyndaghy Ayyrtau jaylauy delinedi anyzda. Úrany «Ayyrtau» bolatyny sol sebepti. Babalar ruhyna taghzym etip, ózimdi (atamekenimdi) izdep baram. Qasiyetti Úlytauym - Areopagym menin, jolyqqansha kýn jaqsy bolghay!

Qosh!  Qazaq halqynyng ruhyn oyatyp, dýr silkindirgen Elbasymyzdyn "Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru" atty maqalasy ayasynda әli talay әngimeler aitylar.  Búl - bastamasy ghana.

Eleuejan Serimov

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar