Jazushy Sәule Dosjanovanyng «Kórdemshening qasireti» kitaby alghash ret aghylshyn tilinde jaryq kórmekshi. Búl kitaptyng basqagha úqsamaytyn ereksheligi hәm manyzy nede?

Sәule Dosjanovanyn  oqyrman qauymgha ózindik әser qaldyrghan birneshe kitaby bar, alayda, 2017 jyldyng sonynda ótken «Ruh» bayqauyna arnayy jazylyp, qazylar tarapynan eleusiz qalghan «Kórdemshening qasireti» kólemdi hikayatynyng kótergen jýgining asa auyr salmaghy sol kezde-aq bilindi.

Etimiz ýirengen qazirgi ómir sýru saltynyng nyq bekigen shekarasyn solqyldatyp, qalyptasqan nәrselerding ýirenshikti bederin joyyp, sanadaghy aqiqattyng aqiqat ekenine kýmәn tughyzyp, sonyng ishinde, esh kýdik tughyzbaydy degen qarym-qatynas saltyna da basqasha qarauymyzgha sebep bolghan Sәule Dosjanova ózining «Kórdemshening qasireti» hikayatynda  salt-dәstýr ya últtyq sana shyndyghyn kulit dәrejesine kóteru arqyly bir ghasyr boyy transformasiyagha úshyraghan býgingi qazaq dýniyetanymynyna tónkeris jasaydy.

«Kórdemshening qasireti» hikayaty – naqty iydeyany kózdegen shygharma hәm ol iydeya – asa qarapayym  da ózekti. Múnda payym men týisikten góri, sezimning kórinisi basymdau. «Jazylmaghan dala zandary» últ salauatyn saqtap qalu ýshin auaday qajet ekenin basty iydeya retinde algha tartqan jazushy jaza basqan keyipkerining әreketin jazghyrmaydy, qayta, aqtap alu ýshin baryn salady.

Hikayatty oqyp otyryp, kónilge san súraq úyalaytyny ras.

Eng aldymen, janamen qabyspaghan eskilikti tәrbiyeni san taghdyrdy sarsangha salghany ýshin «kinәli» dep tapqan dúrys pa, búrys pa?

Kýn sayyn ózgerip jatqan dýniyening aghysy tyiymmen, tәrtippen ósirgen úrpaghyndy jaghagha janqaday shygharyp tastamas ýshin onyng yrghaghymen ýilesim tabudy kózdeu kerek deyik, dәl osy problemanyng týiinin sheshude otbasynyng róli qanday bolmaq hәm bastapqy problemany әr qazaq otbasy tereng týsine me?

Jýz jyl boyy dil men bolmystan  alshaqtau prosesi ýzilissiz jýrgen qazaq qoghamyn últtyq әlemge qayyra bet búrghyzudy kózdegen búl shygharmasynda Dosjanova qalamynyng әielge ghana tәn nәziktigi, asqan kirpiyazdyghy bayqalady. Alayda, búl bir qaraghanda ghana. Shyntuaytyna kelgende, sujetting tartysty, qiyn órmegining birde-bir tal jibegin ýzip almay, әdemi órip shyqqan jazushy sheberliginen onyng nәzik әiel bolsa da,  ishki ózegining temirdey myqty qajyrlylyghyn tap basyp tanugha bolady.

«Kórdemshening qasireti» qazaq tilinde әli jeke kitap bolyp jaryq kórgen joq, biraq, biraz uaqyt búryn «Ádebiyet portaly» saytynda jariyalanghan búl hikayattyng az merzim ishinde kóp oqylghan shygharmalardyng qatarynan tabylghandyghyn aita ketu kerek.

Álqissa, tilder tartysy men dilder teketiresinde silkinudi bilmeytin, momyndyq qalpynan bir janylmay kele jatqan últtyq sanamyzda úmyt qala bastaghan «kórdemshe» sózi  oqyrman oiyna týrtki bola bilse, núr ýstine núr.

Búl auyr sózding týp-tórkini qaydan shyqqan?

Ne maghynany bildiredi?

Qazirgi uaqytta kóp qoldanysta joq «kórdemshe» sózin jaryqqa qayta alyp shyghu arqyly Sәule Dosjanova qan aralastyrmaugha qatty mәn bergen, jeti atadan qosylmaghan ata-baba dәstýrin úmytyp ýlgergen qazirgi qoghamymyzda nekesiz bala tabudyng endigi esh qysylyp-qymtyrylmay jýzege asa beretin, ýirenshikti nәrsege ainalghandyghyna oqyrman nazaryn audartugha tyrysady.  Bolashaq úrpaq salauatyna tiygizetin kesirin menzeydi.

«Kórdemshe» sózin búl jerde «nekesiz tughan bala, joldan tapqan bala» maghynasynda týsinseniz bolady.

Búl hikayatta otbasy qúndylyghy dәripteledi

Men búl hikayatty qazaq otbasynyng iydealdy ýlgisi qanday bolatynyn bayandap bergen shygharma der edim. Múnda qarym-qatynas mәdeniyetinin, tereng syilastyq pen otbasy baquattylyghy ýshin asa ýlken oryn alatyn baq-dәuletting  әdemi kórinisi bar. Móldir qyz ben Núrjan atty nekesiz tughan jas jigitting mahabbaty synalar alang da – salt-dәstýr, otbasy qúndylyqtaryna baylanysty kýrmeui qiyn súraqtar, basy ashyq dau men úzaqqa sozylyp, shygharma ayaqtalghanda da songhy nýktesi qoyylmaghan tartysqa toly eki otbasynyng óz ishi, oshaq basy.

Hikayattaghy problema – «kórdemshe bala»Núrjannyng anasy Mәrziyanyng «otyzdy ortalaghansha ong jaqta otyryp qaluynan» tuyndaydy.

Sonymen, Mәrziya nelikten «otyryp» qaldy?

Bir qarasan, bes úldyng artynan ergen jalghyz qyz. Bir otbasynyng ayalaghan gýli. Jastayynan jengeleri at tergep, «Kishkentay» dep erkeletken. Agha-jengelerimen ara-qatynasy asa jyly, tereng syilastyq seziledi. Otbasyndaghy «ana – bala, ene – kelin» qarym-qatynasy da kisi qyzygharlyq.

Mәrziya institutty «óte jaqsy» tәmamdap, auylgha múghalim bolyp keledi.

Múnda da kóp jyldar boyy onyng ýirenshikti baghyty «ýi-mektep-ýi» boldy.

Mәrziyany anasy Aytbala kishkentayynan: «Qyz degen jyrbandap kýle bermeui kerek! Qyz degen ýiden orynsyz shyqpauy kerek! Qyz degen әrkimge erip, orynsyz oiyn-sauyq qúrmauy kerek! Sabaghyna bar, ýige kel, basqada sharuang bolmasyn!», - dep qaqsap ósirgen. Mәrziyanyng otyzdan asqansha sol shekteulerden shygha almauy da sondyqtan.

Birde bilim jetildiru kursyna barghan ol batystyng bir kelbetti de ónerli er-azamatymen kónil jarastyryp, oinap-kýledi. Jengelerining keyingi jyldary kóp aita beretin «ózi ýshin bala tuyp alu» turasyndaghy aqyl-kenesi Mәrziyaday kәri qyzdyng endigi kónilinde әbden ornyghyp, bir maqsatyna ainalyp ta ýlgergen edi.

Mәrziya maqsatyna jetti. Keyin sol kýii izim-ghayyp, habarsyz ketken Núrghalidan ayaghy auyr bolyp, sóz qylar el-júrttyng pysh-pyshyna da kónip, bar qiyndyqtan ótip, «kórdemshesin» dýniyege әkep alady.

Mәrziyanyng búl taghdyryna kim kinәli?

Ol da studenttik jastyq shaqty basynan ótkerdi. Qyz bolyp, keshterge bardy. Peyil tanytqan jigit bolatyn bolsa,  «ketәri» deytin sonshalyqty aqymaq qyz da emes edi.

Mәrziyanyng kәri qyzgha ainaluynyng barlyq nәzik tústaryn tәtpishtep, ashyp beruge tyrysqan jazushy sheberliginen keyipkerimen birge ómir sýrgendey bolghan  qalypty tanyghanday bolasyn. «Áyel janyn әiel ghana týsinedi» degen sózding astaryn tereng týsinesin.

«Kók etikti kezdespey, kón etiktini mensinbey, jyldar zymyrap jatty ghoy» degen tútastay mәtinning bir kishkentay synyghynan-aq kóp nәrseni payymdaugha bolary jәne anyq.

Hikayatta otbasy qúndylyghy, sonyng ishinde, últtyq sanagha tәn úyat, tyiym siyaqty kategoriyalar kórinis beredi. «Qyzgha qyryq ýiden tyi» solardyng biri bolsa kerek. Sýttey úiyghan otbasy tәrbiyesin kórdi degen Mәrziyanyng jeke tragediyasynyng sebepteri kóp, alayda, olardyng júmbaghynyng sheshuin mәrtebeli oqyrmannyng ózine qaldyrudy jón kórdik.

Búl hikayattaghy әke tәrbiyesining orny erekshe

Móldirding qolyn súray kelgen «kórdemshe» Núrjannyng jeti atasynyng deregin tergep, kóp súraqtyng astyna alghan qyz әkesi jigitting teksizdigin bilgen sәtten-aq qyz beruden ainyp qalady.

Ol «Qyzyna sóz salghan jigitpen tanysu degen saltta joq әdet bolsa da, zaman basqa boldy ghoy, jaraydy, tanysayyn dep kelisimin bergen» Jetken Baqúly degen ziyaly aqsaqal bolatyn. Aqyry, «dala tólqújatyna tirkelmegen ekensin», - degen әkening qatal ýkiminen keyin, úyaty arqasyna qamshyday tiyip,  tittey jazyghy bolmasa da, ar otyna jany shyjghyrylyp, ayaq kiyimin kiyer-kiymesten dalagha atyp shyqty emes pe?!

Otaghasyn qyz anasy «Siz» dep syilaydy, aldynan kesip ótpeydi, qarsy sóilemeydi.

Búdan tәrbie alghan bala-shaghasy, kelin-kepshigi de әke aldynda iymenip túrady, betine qarsy kelip, sóz aitudan ada.

«Apang nege sening sózindi sóilemeydi?», - dep qamyqqan jigitke qyz: «Bizdi «Áke sózi – oq!», «Ákening aitqany otbasynda – Zan!» dep tәrbiyelegen. Tipti ýili-barandy bolyp ketken aghalarym da әkemmen kelispey tirshilik etpeydi. Jengelerim de әkem otyrghan jerde jónsiz sózge aralaspaydy», - deydi.

Taghy bir moment:

Balasynyng baqyty ýshin qyz әkesine jaghdayyn aitpaq bolyp, jylap kelgen Mәrziyagha qyz sheshesi: «Jo-joq! Bizde tәrtip basqa. Erkekke qarap ne bolsa sony aita bermeymiz. Men aldymen úldarymmen aqyldasamyn, solar әkelerine aitady», - deydi.

Jigit pen qyzdyng hәm eki sheshening dialogy arqyly jazushy qazaq otbasyndaghy әkening orny erekshe bolatyndyghyn airyqsha ashyp kórsetedi.

Búl – mahabbattyng jeniske jetetindigine sendiretin hikayat

«Kórdemshe» Núrjan boyy syryqtay, qalyng qabaqty, asa symbatty jigit. Mektepti de, medisina akademiyasyn da «qyzylgha» bitirip, jas ta bolsa, hirurgiya salasynda ә degennen óz qabiletin kórsetip, abyroy jinay bilgen jas maman.

Bir qaraghanda, jas kezindegi Mәrziya men Móldir ekeuining әleumettik jaghdayynan úqsastyq ta kóruge bolady.

Móldir kórgendi jerding qyzy, asqar tauday әkesi, arqa sýier aghalary bar. Ol da bolashaq dәriger. Núrjan ekeui bir oqu ornynda oqidy.

Kezdeysoq kóshede bir auyz til qatysyp qalghan qyz ben jigit birin-biri únatyp qalyp, ayaghy ýlken mahabbatqa úlasady.

Ekspozisiyadaghy qyz әkesi aldynda súrapyl súraqtardyng tasqynyna tótep bere almay, ýiden atyp shyqqan jigitti dәl osy jerde taghy bir kóz aldymyzgha keltireyik. «Namysyn qozdyrghan, jýregin jandyrghan ýiden tezirek ketkisi kelgen» jigit sýiiktisining sol kezdegi halin baghamdady ma eken?

«Móldir qyz bolsa, bәrin estigen qúlaghymen qosa, aq jýzi de qyzaryp, úyattan órtenip as ýy men qonaq bólmening ortasyndaghy esikting artynda tyghylghan kýii qaldy» degen suret «esikting syqyrlauyghynan syghalap», Ábdirahman uchiytelge qarap túrghan Maylinning Shúgha súluyn elestetedi.

Móldir de «Shúgha dese, Shúgha-au»!

Núrjanmen aralaryndaghy bir dialogta  eki jas «sәlem salu» salty turaly sóilesedi. Qazaqtyng әieli otaghasym, jarym aman bolsyn dep, sonyng tileuin tilep sәlem salatyndyghyn әngime qylady.

• Saghan ýlkender auruhanada kezdesip qalsa, halatpen túryp ta sәlem salasyng ba? - dep kýlgen jigitine kórgendi jerding qyzy Móldir:
• Sala berem, qay jerde kezdesse – sol jerde salam, - dep jauap beredi.

Ýilenuge qatal әke rizashylyghyn ala almay, birin-biri qiya almay, birneshe jylyn uayymmen ótkergen qos ghashyqtyng bir-birine bergen serti «jazylmaghan dala zanynan» әldeqayda berik kóringeni bilindi.

Qazaqy tәrbiyeni boyyna sinirip ósken Móldir súlu sýigenining qasynda bolmaqqa bel buyp, otbasynyng eng songhy tartysty basqosuynan keyin, Astanagha jol tartady.

Jazushy oqigha sheshimin pozitivti notada tәmamdaydy. Onda asqaq arman da, mazdap janghan ýmit te joq emes.

Álemdi terbetetin meyirban әiel jýregi ýshin oryndalmaytyn arman joq. Sәule Dosjanovaday jazushynyng kórkemdik tanym kenistiginen danalyq pen parasattyng osynday nәzik ýilesimin tap basyp tanugha bolady.

Anar Kabdullina, synshy

Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalanghan maqalagha pikir aityp, oiynyzdy bildirginiz kelse, myna paraqshagha jazyp qaldyrynyz!

Abai.kz