Berik Súltanovtyng «Shyndyq» portalyna jariyalanghan «Qara jorgha» - qazaqqa qasiret» maqalasy birden eleng etkizdi. Aydyn, kýnning amanynda «Qara jorgha» biyindey asyl múramyzdy jerden alyp, jerge salghan maqala mazmúny qanynyzdy qaraday qaynatady.

«Qara jorgha» babalarymyzdan qalghan jәdiger emes. Úrpaghyna biydi múra qylatynday, babalaryma ne kórinipti? Sonda úrpaghyna ósiyet eter dýniyeleri bolmaghany ma?» - dep kósiledi avtor. Qyranday qalqyp, tolqynday terbelip, jorghaday taypalyp, biylenetin «Qara jorgha» qazaqtyng býkil bolmysyn kóz aldynyzgha әkeledi. Biyding ón boyynda órlik, erlik, súlulyq, syrbazdyq, asqaqtyq, biyiktik jatyr. Ol - sondyqtan da qazaq biyinin, tipti qazaq mәdeniyetining brendi bolugha tatityn qúndy dýniye. Endeshe, últtyq biyi­miz babalardan qalmaghanda, aspannan salbyrap týse qalyp pa?

Berik Súltanovtyng «Shyndyq» portalyna jariyalanghan «Qara jorgha» - qazaqqa qasiret» maqalasy birden eleng etkizdi. Aydyn, kýnning amanynda «Qara jorgha» biyindey asyl múramyzdy jerden alyp, jerge salghan maqala mazmúny qanynyzdy qaraday qaynatady.

«Qara jorgha» babalarymyzdan qalghan jәdiger emes. Úrpaghyna biydi múra qylatynday, babalaryma ne kórinipti? Sonda úrpaghyna ósiyet eter dýniyeleri bolmaghany ma?» - dep kósiledi avtor. Qyranday qalqyp, tolqynday terbelip, jorghaday taypalyp, biylenetin «Qara jorgha» qazaqtyng býkil bolmysyn kóz aldynyzgha әkeledi. Biyding ón boyynda órlik, erlik, súlulyq, syrbazdyq, asqaqtyq, biyiktik jatyr. Ol - sondyqtan da qazaq biyinin, tipti qazaq mәdeniyetining brendi bolugha tatityn qúndy dýniye. Endeshe, últtyq biyi­miz babalardan qalmaghanda, aspannan salbyrap týse qalyp pa?

Búdan әri ol qazaqta «Qara jor­ghanyn» bolmaghanyna kózben kórgendey-aq kepildik bere kelip, «Adamzattyng baqytty ómir sýrui ýshin týsirilgen Qúran-Kәrimde Alla taghala: «Zinagha jolamandar!..» - deydi. Zina jasau bylay túrsyn, sol jolgha alyp baratyn býkil jolgha jolamauymyzdy Alla bizge búiyryp túr. Al «Qara jorgha» - zinagha alyp baratyn joldardyng biregeyi. Sebebi, by barysynda qyz ben jigitting bir-birine óte jaqyn bolatyny dausyz. Qyzdyng tal shybyqtay búralghanyn, jyly kýlkisin, oinaqtaghan kózin kórgen kez kelgen erge shaytannyng jaman oy salatyny aidan anyq. Ol oidyng qan­day ekeni barlyghymyzgha ayan! Álem­der­ding Rabbysy bolghan Alla zinagha ty­yym salsa, biz Allagha qarsy shyghyp, bireu­lerdin: «Qoy dese de qoyman-dar!» - degen sózin basshylyqqa aluymyz kerek pe?» - dep dalagha laghady.

Qúday-au, Áulieaghashty órtedi, sә­lem salugha bolmaydy dep, kelin men ata-enening arasyna jik saldy, әrtýrli terrorlyq әreketterge bardy, endi kelip atadan múragha qalghan «Qara jor­ghagha» auyz salghany ma әsiredinshil­derdin? Eng soraqysy - múnday týsinik­tegilerding jyldan-jylgha artyp kele jatqany. Oghan dәlel - Berik Súlta­novtyng jeke blogynda qayta jariya­langhan әlgi maqalany teristeuding ornyna, qoshtaushylar kóbirek tóbe kór­setipti. «Biydi eng alghash jyndar shyghar­ghan. Jyndardan adamdar ýirengen. Baqsy, shamandardyng jyn shaqyrghan kezde esten aiyrylyp, selkildep biyley­tinderi sondyqtan. Keybir din ghúlamalarynyng pikirinshe, by biylegen adamdy jyn silkilep túrady», - dep pikir bildiredi Quanysh esimdi oqyrman. Baqsynyng izgilik ýshin kýresip, emdik, ruhany ústazdyq qyzmetter atqarghanyn Kenes ýkimeti saldarynan úmyta bas­taghynyn býgingi jastar qaydan bilsin. Kenes ýkimeti paydalanghan ruhany otarlau sayasaty diny aghymdar arqyly jalghasyn tabady dep kim oilaghan.

«Búl by - qazaqty qúrtqysy kele­tinderge taptyrmaytyn dýniye. Qazaq «Qara jorghany» biylese, altyn uaqyt­taryn bosqa ótkizedi, boydaq jigitter ózderine auru tabady. Sóitip, bilimge degen qúshtarlyq azayady. Tastandy balalar kóbeyip, jasandy týsik jasatu artady», - dep bir týiipti jurnalist Berik Súltanov.

Keybir shipajaylar men emhanalar «Qara jorghanyn» densaulyqqa myng da bir em ekenin týsinip, sauyqtyru әdisi retinde paydalana bastaghany kópke mәlim. «Qara jorgha» - 13288 adamnyng biyleuimen Ginnester kitabyna jazyl­ghan, Qytaydaghy Shynjang ólkesinde oqushylar dene shynyqtyratyn biyge ainalghan, Germaniyadaghy qazaqtardyng últtyq ereksheligine balanghan, qala berdi, sauyq-dumannyng sәnine ainal­ghan qazaq biyi. Býginde osy «Qara jorgha» biyin kýlli Qazaqstan halqy toy-duman kórigine ainaldyrdy. Múnday últtyq ónerimizdi «bilimge qúshtarlyqty joyady», «jasandy týsik artady» dep qara kýie jaghu diny kórsoqyr bolmasa, sanaly adam aitatyn sóz be? Aytpaqshy, birinen-biri maqala kóshirip basyp, bir-birine silteme jasap, «jarnamalaghan» «Uaghyz», «Shyn­dyq», «Namys», «Asyl ar­na», «Din islam», «Mәlimetter» tә­riz­di sayttardyng qay-qaysysynan da qazaqqa qarsy, últtyq mýddemizge qay­shy iydeyalardy tabugha bolady.

Oghan taghy «azamattyq jurnalistikany» jeleu etip kýn sayyn tolyghyp jatqan Berik Súltanovtyng blogy tә­rizdi internettegi jelilerdi qo­synyz. Jastar, negizinen, internetpen júmys jasaytyndyqtan, missionerler diny ekspansiyalaudy osy baghytta júmyl­dyrghandy jón dep tapqangha úqsaydy. Blogshy bolamyn dep boq­shagha ainalyp bara jatqan jastardy kórip jýrmiz. Qazaq ruhaniyatyn týp-tamy­rymen joi­dy maqsat tútqan әsiredinshilderding internettegi bassyzdyq­taryna tosqa­uyl qoi kerek.

Diny aghymdar ózderine berilgen barlyq mýmkindikti asyra paydalanyp jatyr. Al biz missionerlerden qor­gha­nudyng qamyn oiladyq pa? Áy, qaydam...

QILY QISYN

Duman ANASh, «Almaty Aqshamy» gazetining qyzmetkeri:

Diny fanatizmning dәs­týr­ge qol saluy - qauip­ti tendensiya. Óz basym, qazaqta «Orteke», «Buyn» siyaqty biylerding bolghanyn etno­graftardyng auzynan estigenim bar. «Qara jorgha» osy biylermen ýndes. Onyng ýstine, últymyzdyng sal-seriler syndy ýlken muzy­kalyq instituty boldy. Olar­dyng dauysy Kókshening shyndary­nan ary asyp shyrqalghanda, albyrt jastyng bәri oily keyipte bas shúlghyp, tyndap otyrdy dey alasyz ba?.. Yaghny әr úrpaqtyng óz jasy bar, óz jasamysy bar. Jas qay kezde de jastyghyn isteydi. Onyng túla boyynda jaratylystyng zandylyghy bar. Eger búl zandylyqqa moyyn­sún­basaq, onda biz kóbeymes edik. Kó­bey­mesek, el bolmas edik. Son­dyq­tan «Qara jorgha» biyin zinaqor­lyq­qa aparady degen - jansaq úghym. Búl - qazirgi «adasqaq» aghymdardyng yn­ghay­yna qaray ilkimdeu ýshin ja­zyl­ghan, óte qarau niyettegi jazba.

Qazir adamdardyng ózin-ózi tappay, qúnarly dýniyening kózin bilmey, estu, kóru daghdysy boyynsha ghana el-júrt ishindegi osynday jekelegen jandardyng sózine qúlaq asuy bayqa­lady. Óte qauipti tendensiya. Álihan Bókeyhanov turaly Qoshke Kemen­gerúly: «Ol óz serikterin tatardyng diny fanatizminen qútqara bildi», - dep aitady. Bizde HH ghasyr basynda islamnyng auqymynda tatar fana­tizmi bolsa, qazir HHI ghasyrda búl fanatizmning esebine jetuden qal­dyq. Jәne onyng saltymyzgha, dәstý­rimizge qol sala bastaghany qorqy­nyshty. Jastardy sanany ulaytyn әlgindey әreketterden qorghay bilui­miz kerek.

Aygýl BOLATHANQYZY, jurnalist:

Bir qynjyltarlyq nәr­se - dindi halyqtyng dәs­týri men saltynan joghary qoyyp jýrgenimiz. «Mú­syl­man bolu ýshin aldymen arab bolu kerek» degen týsinikting qa­zaq jastarynyng arasyna den­degeni sonsha, jastarymyz qa­zaqtyq qalpynan ajyray bastady. Ony kýnde kórip te jýrmiz. Tipti sol hidjab kiyip jýrgen qa­rakózderimizding ózi ekige bólinip alghan ba dersin. Olay deytinim - bireu­leri týrli týsti ashyq matadan tigilgen kiyimder kiyse, endi bireuleri tek qara týsti kiyim kiyinedi. Búl endi - óz aldyna bólek taqyryp.

Keybir dindarlarymyz «Allagha se­rik qosu» dep, kelin sәlemine qar­sy­lyq tanytqany bylay túrsyn, qa­siyet­ti dombyramyzgha, últtyq óne­rimizge «kóz alarta» bastady. Olar­dyng týsiniginshe, dombyra - shaytan­nyng aspaby, qazaqta óner bolma­ghan. Qazaq tek bes uaqyt namazdan bas kótermegen eken...

Osynday kózqaras endi «Qara jorghagha» da kelip jetti. Sonda qalay, «Qara jorghany» biylegender­ding barlyghy tastandy balalardyng kóbengine sebep pe eken? Álde olar tannyng atysy, kýnning batysy by biyleuden qoldary tiymeydi dep oilay ma? Meyli, «Qara jorghany» qoyalyq, «Qyz quuymyz» she? Jýirik atqa mingen shabandoz jigitting quyp jetip qyz betinen sýietinin ne dey­miz sonda? Demek, búl kisilerding týsiniginshe, olar da, keshirinizder, jasandy týsikting kóbengine jol beretinder ghoy. Sol sebepti ait­qymyz kelgen nәrseni adamgha oy salatynday qisyngha sýienip aitsaq eken.

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 43 (80) 01 jeltoqsan  2010 jyl.

Maqala yqshamdalyp basyldy