Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Mәiekti 5794 0 pikir 16 Sәuir, 2015 saghat 13:38

Sәken SYBANBAY. QOQYSQA KÓMILGEN QOGhAM

Ár adam óz ýiin taza ústaugha tyrysady. Shashylyp jatqan búiymdy jinaydy, shang basqan sórelerdi sýrtedi, búzylghan topsany jóndeydi, edende eshqanday basy artyq nәrsening jatqanyn qalamaydy. Bir sózben aitqanda, barynsha tazalyq saqtaydy. Al sol ýiinen attap basyp, kóshege shyqsa boldy – әlgindey úqyptylyqtan júrnaq ta qalmaytyny nelikten? Ózi túryp jatqan aulany, jalpy qalany, dalany, auyldy dәl solay taza ústaugha ne kedergi? Ol da – bizding ortaq ýiimiz emes pe?..

Basynyzgha «bomba» týsip jýrmesin...

...Ayaldamada avtobus kýtip túrghan adam kóp. Joldyng arghy betinde әlgi jarnamadaghy pilding balasynday qauqighan kýlgin týsti qoqys salatyn konteynerler tizilip túr. Soghan qaray bettep kele jatqan shamamen 12-13 jasar balaqay qos qolyndaghy qoqys toly paketterdi konteynerge jaqyndamastan qúlashtay laqtyrdy da... túra qashty. Ótip bara jatqan adamdardyng biri: «Áy, nege laqtyrasyn? Jetkizip, ishine salyp ketseng bolmay ma?» – dep úrsyp jatty. Biraq oghan búrylyp qaraghan bala joq.

Taghy birde balabaqsha jasyndaghy barmaqtay bir bala ishine qoqys salynghan dәu dorbany myqshyndap kótere almay, sýirep kele jatty. Konteynerding janyna keldi de... әlgi auyr paketti kóterip onyng erneuine jetkize almady. Sóitti de, sol jerge tastay saldy. Búl jerde balaqaydy kinәlau qiyn, óitkeni, onyng boyy da kishkentay, әlgi qoqys salynghan auyr dorbany kóteruge әl-dәrmeni de jete bermeydi. Ayyp – qarshaday balany shamasy jetpeytin júmysqa júmsap otyrghan ata-anada.

Qalamyzdyng basqa audanynda túratyn aghayymnyng pәteri – kópqabatty ýiding besinshi qabatynda. Bir kýni ol kisi tanerteng júmysyna barayyn dep ýiden shyghyp kele jatsa, dәl aldyna qoqys toly dorba sart etip týsipti. Joghary qarasa, tórtinshi qabattyng balkonynda qolyn qaqqyshtap bir әiel túr deydi.

– Au, múnynyz ne? – deydi agham an-tang qalyp. – Tura basymyzgha týse jazdady ghoy myna «bombanyz»?

– Bayqamay qalyppyn sizding shyqqanynyzdy. – Álgi әiel týk bolmaghanday kýlip túr deydi.

– Mәsele mening shygha kelgenimde emes qoy. Men bolmasam, basqa bireu shyghar edi, soghan tiii mýmkin.

– Qoyynyzshy, sol bir tittey paket bireuding basyn jaryp, kózin shygharady deysiz be...

– Jarqynym-au, aqyry óziniz aitqanday tittey ghana paket bolsa, sony anau jiyrma-aq metr jerde túrghan qoqys konteynerine aparyp tastay salu qiyn ba? – deydi agham kýiip-pisip.

– Álgi bizding podezding baspaldaghyn sýrtip, esik aldyndaghy qoqystardy jinaytyn әiel bar ghoy, sol aparyp tastaydy da. Ár pәter 300 tengeden bekerge tólep jatyrmyz ba oghan?! – Áyelding qynatyn, qysylatyn týri kórinbeydi.

– Apyr-ay, esik aldyndaghy aulanyn, ýy manynyng tazalyghy – tek sol әlgi qoqys jinaghyshtardyng ghana mindeti me, sizdinshe? Óz pәterinizding ishin jaltyratyp, jaynatyp, tap-taza ghyp ústap otyrghan shygharsyz? Dúrys. Biraq ýiding manayy da, esik aldyndaghy dalang (podezd) da, әri-beriden song osy kóshening ózi – siz ben bizding ortaq mekenimiz emes pe? Ony da óz ýiimiz sekildi tap-túinaqtay ghyp otyrsaq bolmay ma?..

Balkondaghy әiel «qaydaghy-jaydaghyny aityp basyn qatyrghan» adamnyng aqyl-kenesin tyndaghysy kelmese kerek, ishke kirip ketipti...

Talapty kýsheytpese bolmaydy

...Ras, qazir adamdardyng bәri aqyldy. Eshkim de basqa bireuding aitqanyn qúlaghyna ilgisi kelmeydi. Jay ghana «Mynauynyz dúrys emes siyaqty...» dep kórinizshi, birden «Aqylyndy basyna shaynap jaq!» dep shap ete qalady. «Shyraghym, әueli ózindi týzep al, mening óz aqylym ózime jetedi» deydi. Biraq sol bәrine jetkilikti aqylynyng nege dәl qoqysty tiyesili ornyna aparyp tastaugha kelgende jetpey qalatyny týsiniksiz...        

Ókinishtisi, ózimiz meken etip otyrghan jerding kelbetin kóp jaghdayda ózimiz osylay búzyp jatamyz. Qay jerde de konteynerge jetpey «jelkesi qiylyp», shashylyp jatqan qoqysty kóresiz. Sóitip, tabighat adamdardyng qoldan jasaghan qiyanatynan zardap shegip otyr. Búl jauapsyzdyq ekologiyalyq ahualdy odan sayyn búzuda. Halyq kóp, kóshede yghy-jyghy adam, kepteliste siresken kólikter, olardan bólingen týtin... Búghan túrghyndardyng salaqtyghynan әr jerde shashylyp qalatyn qoqystardy qossanyz, ne bolady? Múnyng bәri qalanyng sәnin búzghannan bólek, әrqaysymyzdyng densaulyghymyzgha ziyan ekenin oilasaq qaytedi? 

Statistikalyq mәlimetter Qazaqstan boyynsha densaulyghy nashar adamdardyng ishinde tynys joldarynyng qabynuyna dushar bolghan jandardyng kóp ekenin kórsetedi. Búl mәselening eng aldymen qorshaghan ortanyng lastanuynan tuyndap otyrghany anyq.

Damyghan shet memleketterde kóshedegi tazalyq mәselesi qatang qadaghalanady. Beyjinde (Qytay), mysaly, kóshede týkirgeni, qoqys tastaghany, tipti iytining býldirip ketken «әlemeti» ýshin arnayy aiyppúl salynady. Singapurde saghyz shaynamaq týgili, ony saqtaugha, bir-birine taratugha bolmaydy. Ol esirtkimen tenestirilgen jәne búl ýshin ýlken aiyppúl (1000 AQSh dollary) salynady. Sonday-aq, tastalghan qoqys ýshin 500-den 1000 dollargha deyin, kóshede týkirgeni ýshin 1000 dollar, jedelsatyda temeki tartqany ýshin 1000 dollar aiyppúl qarastyrylghan. Malayziyada asfalitqa tastalghan saghyz ýshin 1 ay qoghamdyq júmys jәne 500 dollar kóleminde aiyppúl salynady. Múnday salaqtyq ýshin Úlybritaniyada 90 funt sterling aiyppúl belgilengen. Al Birikken Arab Ámirlikterinde kóshede tastalghan saghyz ýshin kinәli adam 137 dollargha, al temeki túqyly ýshin 55 dollargha aiyptalady.

Atalghan memleketterding kópshiligi – zang talabyna moyynsúnatyn elder. Sonyng ózinde túrghyndardyng jauapsyzdyghy, mәdeniyetining tómendigi ishinara bayqalyp qalatynyn andap otyrmyz. Al qoghamdyq oryndarda ózin-ózi ústau, tәrtip saqtau, әdepten attamau sekildi atam qazaqtyng boyynda bayaghydan bolghan izgi qasiyetterden júrday bolyp bara jatqan bizding adamdar turaly ne aitugha bolady? Demek, bizde de qorshaghan ortany lastaushylargha, kóshe tazalyghyn saqtamay, otyrghan ornyna shashylghan qoqys tastap kete beretin salaqtargha degen qadaghalaudy kýsheytip, jaza qoldanuymyz kerek. Ras, qalalyq әkimshilikter tarapynan búl baghytta biraz júmystardyng atqarylyp jatqany belgili. Biraq, angharyp jýrgenimizdey, talapty qatandata týspese bolmaytyn siyaqty.

Auladaghy әtkenshek

...Bizding ýige kórshi ornalasqan aulada auyldan kóship kelgen bir aqsaqal túrady. Auyldyq jerdegi qarttardyng qol qusyryp otyra almaytyn әdeti emes pe, búl kisi de ýide qúr jata berip ishi pyssa kerek, kóp úzamay aulany kórkeytu mәselesin qolgha aldy. Basqa aulalardyng aldynda tek qana qos úzyn otyrghysh (skameyka) bar, basqa eshtene joq, túldyr jalanash. Al myna aqsaqal sol otyrghyshtardyng ainalasyna shyrmauyq ispetti jar jaghalap ósetin bútalar ekti. Olar jylansha iyrelendep óse bastaghan son, otyrghyshtardyng ýstine temir shybyqtardy ie kómkerip, әlgi bútalardy sonyng ýstine órmeletti. Mine, endi aulanyng aldy qong kólenkege, jazdyng ystyghynda túrghyndar sayalay otyryp, әngime-dýken qúratyn oryngha ainaldy.

Aqsaqal múnymen shektelgen joq. Ýy búryshyndaghy bos alanqaygha jemis aghashtaryn otyrghyzdy, onyng shetkerileu búryshyna azdap qúm әkep tókkizdi. Onyng janyna aghashtan shauyp kishkentay әtkenshek ornatty. Qazir әlgi aghashtar azdap jemis bere bastady. Qariya alanqaydy sym sharbaqpen qorshatty. Bos jatqan jer birneshe jyl ishinde balalar oinaytyn qúmy bar, әtkenshegi bar, sayaly, kólenkeli mekenge ainaldy. Endi onyng ishine arnayy qaqpa arqyly ghana kire alasyz. Óitkeni, byltyr keybir búzyq jastar qaranghy týse sonda kirip, temeki tartyp, syra iship, týnimen qarqyldap kýlip otyratyndy shygharyp edi. Sodan beri aqsaqal qaqpany qúlyptap ústaydy. Tek balalargha ghana ashyp beredi.

Shirkin, bizding әrqaysymyz óz aulamyzgha, óz kóshemizge osynday qúrmetpen, jauapkershilikpen qaray bilsek qoy!..

* * *

...Ayaldamada túrghanbyz. Managhy pilding balasynday qauqighan kýlgin týsti qoqys salatyn konteynerlerding túsyna sýttey appaq sheteldik kólik toqtady. Aldynghy terezesi ashylyp, odan shashy tolqyndanghan, ay jýzdi әdemi qyz kórindi. Avtobus kýtip túrghan jigitter janarlaryn sol jaqqa tigip, kirpik qaqpay qarap túr. Kenet... rulidegi súlu boyjetken kóliginen týspesten tereze arqyly qoqys toly paketti  laqtyra saldy. Ol konteynerge jetken de joq, shashylyp qala berdi.

 

Abai.kz

0 pikir