Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Alashorda 5531 0 pikir 21 Qazan, 2016 saghat 10:57

"AMANGELDI IMANOV KEDEY EDI" DEGEN DALBASA SÓZ

Jalghasy. Basy myna jerde.

RAHMETTIN ESKERTUI 

Shashanbayúly Rahmet – óz zamanynda Torghay dalasyn jaylaghan iri baylardyng biri bolatyn. Maldy adam qashanda әldi adam, sondyqtan Jylanshyq ózenining boyyn qonystanghan elge Rahmetting sózi ótetin, ony tyndaytyn. Kóterilisshilerge osy Rahmettey bedeldi, auqatty adamdardyng qoldauy asa qajet boldy. Qoldau bolghanda, Ábdighapar men Amangeldige Shashanbay әuletining mal-mýlki emes, kóterilisti qoldaghan kónili kerek edi. «Men sendermen birgemin» degen bir auyz sózi jetkilikti bolatyn, әitpese, Ábdighapar da, Amangeldi de qal-qadirinshe kýili ómir sýrgen. «Amangeldi kedey edi, kedeylerge bas bolyp patshamen soghysty» degen dalbasa sóz. Batyrdyng dәl sol uaqyttaghy әl-auqatynyng qanday ekenin ózi jazghan kýndeliginen de oqyp, biluge bolady.

Jogharyda aitylghan qúryltaydan keyin Amangeldi sarbazdarymen el ishine shyghyp, әskerding qamymen auyl-auyldy aralap jýredi. Sol saparynda ózining "eski tanysy" Rahmetting auylyna keledi. Rahmet pen Amangeldi arasynda saghyzday sozylghan dau, erteden kele jatqan eges (búl mәselege Amangeldi jayyndaghy hikayada oralatyn bolamyz) bar-dy. Kýzding suyq kýninde kelgen qonaqtargha Rahmet asa quana qoymady jәne basqa emes, aty ózine mәlim Amangeldi. Týsuge rúqsat súraghan jolaushylargha Rahmet rizashylyq bermeydi. Dala zanynda búl ýlken sarandyq nemese zalymdyq edi. IYile qoyatyn Amangeldi me, atyn tebinip ary kete barady. Rahmetten ary qonghan auyldardy aralap bolyp, birneshe kýnnen keyin qaytyp kele jatyp, taghy da týsuge súranady. Eger búl joly týsirmese auyldy shabugha dayyndalyp kele jatqan. Auyl shetine tayaghanda Rahmetting shabarmany sarbazdardyng aldynan shyghyp: «El bolsa týssin, jau bolsa jónimen ketsin!» degen qojayynnyng sәlemin jetkizedi. Amangeldi «elmiz» dep, Rahmetting ordasyna jayghasady. Ýy iyesi yqylassyz bolghan son, әngime jýrmey, as ta ýnsiz ishiledi. Auqattanyp, әl jiyp alghan kóterilisshiler ketuge ynghaylanghanda Rahmet Amangeldige búrylyp sóz bastaydy.

– Áy , Amangeldi, bayaghy kiykiljindi endi qozghay beruden ne óner deysin. El basyna mynaday qiyn kýn tuyp túrghanda ótkenge oralu kórgensizdik. Atoylap qol bastap, jauapkershilikti moynyna alghan ekensin, Alla aldynnan jarylqasyn. Sonyna ergen myna erlerding endigi obal, sauaby sende. Men de qarap otyrmaspyn, qolymnan kelgenshe kómek qylarmyn, –deydi. 

– Bәrekeldi, Raqa! Men de osy bir auyz sózing ýshin at terletip keldim emes pe, bolghan is –boldy, úmytyldy, –degen batyr atqa qonady. Sonda Rahmet Amangeldini toqtatyp:

– Men arghyndardy jaqsy bilem, sen jaqsy bilmessing bәlkim. Eskertip qoyayyn, aitpady deme, arghyn sening soyylyndy soghyp, namysyndy jyrtpaydy! Qosh! –dep qala beredi.
P.S. Rulyq alauyzdyqty maqsat etpeydi.

TATYR TOSQAUYLY.

Keng dalada erkin ómir sýrip ýirengen qazaqqa az ghana uaqytta әskery tәrtipke baghynu qiyn boldy. Túraqty әskerde qyzmet etpegen sarbazdar arasynda osy әskery tәrtip jaghy aqsap jatty. Tәrtip bolmaghan jerde nәtiyjege jetu de qiyn edi. 

Torghayda bastalghan dýrbelennen keyin bekinistegi patsha әskerlerining sany eselep ósti. Basynan baqayshaghyna deyin múzday qarulandyryldy. Qaladaghy orys túrghyndargha da myltyq ýlestirilgen. Sonymen qatar, alys auyldardaghy býlikti basu ýshin uezd bastyghynyng kómekshisi Tkachenko qasyna 150 qaruly soldat ertip, joryqqa attandy. Jolynda kezikken qazaqtardy, úryp-soghyp, mal-mýlkin tonap, әielderin zorlap, kórsetpegen qorlyghy qalmady. Búl jazalaushylargha Qostanaydan shyqqan esauyl Morgunov bastaghan kazaktar, Áuliyekól men Nauryzymnan shyqqan jendetter qosylyp, otryadtaghy soldat sany 500-ge jetti. Negizgi mindetti oryndap, otryad Torghay qalasyna betteydi. Múny estigen kóterilisshiler jazalaushylardy qalagha jibermes ýshin Tatyrda tosugha bel baylaydy. Tatyr -qazirgi Jangeldin audany aumaghyndaghy túshy kól. Jaghalauynda qamys pen qogha qalyng ósken. 

21 qazanda úzyn sany 1500 sarbaz patsha әskerimen alghash ret osy jerde qaqtyghysqan. Aylaker Tkachenko da aldynda qazaqtardyng kýtip túrghanyn biledi, sondyqtan saq qimyldap, saygha jasyrynyp andidy.

Aldymen qazaq sarbazdary oq atady. Qoldan jasalghan bilteli myltyqpen ne qiratsyn, atqan oqtary jaugha jetpey jer qapty. Otryad birneshe pulemetti qatar qoyyp atqanda sarbazdardyng attary ýrkip ala qashyp, tәjiriybesiz jauyngerler jazym bolady. Birneshe saghatqa sozylghan arbasu qazaq әskerlerin amalsyz keri shegindirdi. Keybiri ózine senip tapsyrylghan mindetti atqara almay shepten shyghyp ketti. Múny bayqaghan orys soldattary ashyq shabuylgha shyghady. Sóitip, jarty kýnge sozylghan úrysta otyz qazaq sheyit bolady. Patshanyng ýsh soldaty soghys alanynda, ekeui Torghay auruhanasynda óledi. Ólgen ýsheuin de nayzamen týirep óltirgen. Kóterilisshiler azyn-aulaq myltyq pen kólikti olja qylady. Alghashqy aiqas osylay ayaqtalady. Búl shayqasta Amangeldi bolmaghan, sardar ol kezde basqa bolystarda әsker úiymdastyryp jýrgen bolatyn.

 

TORGhAYGhA JORYQ

Tatyrdaghy tosqauyl kóterilisshilerding esin jighyzyp, aqylmen qimyldaudy ýiretkendey boldy. Auyzy kýigen ýrlep ishedi degendey, endigi uaqytta sarbazdar әr qimyly men shabuylyn asqan úqyptylyqpen josparlaugha kóshti. Qalagha joryq jasamastan búryn Ábdighapar han keneytilgen kenes shaqyryp, týitkildi mәseleler keninen talqylandy. 

Sóz alghan Ábdighapar Torghaydaghy orys әskerining dayyndyghy kýshti ekenin, túrghyndardan jasaqtalghan halyq әskeri de bar ekenin atty. Sonymen birge bekiniste beybit halyq qyrylyp qalmaytynday amal qarastyrudy úsyndy. 

«Qalagha entelep kirip barsaq, zenbirek oghynyng astyndaghy qalamyz, bekerge qyrylamyz, sondyqtan qalany birneshe kýn qorshap túrsaq, auyz sudan taryqqan orystar ózderi beriledi» degen Ábdighapardyng sózine Ospan Sholaqúly bastaghan alty bolys arghyn jasaghy qarsy shyqty. «Búl qorqaqtyng isi, biz ashyq aiqasqa shyghamyz» dep otyryp alady. 

Amangeldi: «qalagha qamalmay, keng dalagha shyghyp aiqasayyq» dep, patsha әskerine hat jazyp, tútqyngha týsken orys әielinen berip jiberedi. Hat jauapsyz qalady. 

5 qarashada kóterilisshiler Torghay qala-bekinisin ýsh jaqtan qorshaugha aldy. Batystan –jogharyda atalyp ótken Ospannyng qoly, soltýstikten –Jәuke batyrdyng balasy Ormanbekting jasaghy, shyghystan – Ábdighapar men Amangeldining әskeri qorshady.

Kóterilisshiler qalagha týn jarymynda bet alady. Aldymen qala irgesinde qysqa dayyndalghan shópti órteydi. Dayyn otyrghan patsha jasaghy zenbirekten oq jaudyryp, adym ashtyrmay qoyady. Osy kezde qazaqtargha tabighat-ana kómekke kelgendey, kóz ashtyrmaytyn dauyl soqqan. Dauyldy paydalanghan kóterilisshiler qalagha ýsh jaqtan lap qoyady. Ospannyng qoly qalagha ot qoyyp, ýilerdi órteydi. Ábdighapar men Amangeldi halyqtyng kóz jasynan qoryqty ma kim bilsin, ýilerdi órtetpegen.
Atys kýsheyip, kópshiligi attan týsip, dual-sharbaqtardy panalaydy. Amangeldi men Keyki nysanasyna alghan jaudy mýlt jibermegen. Amangeldi ýiding shatyryna shyghyp, pesh múrjasynyng týbine bórkin qoyyp ketedi. Orystar әlgi bórikti búghyp otyrghan adam dep atqylaydy. Sonda Amangeldi búqpantaylap kelip, atystyng qyzyghyna kirip ketken ofiyserdi bir-aq oqpen úshyryp týsiredi. 

Kóterilisshiler qalanyng qarapayym túrghyndary túratyn bóligin basyp alady. Myqtap bekingen soldattar әskery kazarmalar men mekeme, kenselerdi saqtap qalady. Qaljyraghan qazaqtar qas qaraya soghysty toqtatyp, tannyng atuyn kýtedi. Tang ata әldenip, kýsh jinap, shabuylgha qayta shyqpaq bolghan. Jaryq týse bastaghan kezde Amangeldi әskerin sapqa túrghyza bastaydy. Sol uaqytta shabarman:

– Ua, batyr, Ormanbek pen Ospan qaladan ketip qalypty, –deydi.

– Ketkeni qalay?

– Ol jaghy belgisiz, týn jamylyp ketkenge úqsaydy. 

(Keyin belgili bolghan derekterde Ospannyng qoly batystan keletin jazalaushylar otryadynyng joly ýstinde soghysqandyqtan erkin qimyldaugha shamasy kelmegen)

Sonymen kóterilisshiler, keler degen ýmitpen Ospan men Ormanbekting qolyn kesh batqansha kýtedi. Keri oralmaytyny belgili bolghanda Amangeldi sarbazdaryna atqa qonugha búiryq beredi. Ózi at ýstinde túryp:

– Jamaghat, endi qyrylu jónsiz. Qolda túrghan qala edi, keri qaytpasqa amal joq. Elding obaly qorqaq arghyndargha! –dep, atynyng basyn keri búrady.

R.S. Rulyq alauyzdyqty maqsat etpeydi.

(jalghasy bar)

Núrbolat Álmenov

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar