Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 4318 0 pikir 1 Mausym, 2009 saghat 06:32

Nәzira JÁRIMBETOVA. Ahannyng jary Bәdrisafa

Ol qayda jerlengen nemese Qasqat auylynda kóz júmghan Aleksandra kim edi?
Ótken ghasyrdyng 30-shy jyldaryndaghy sayasy qughyn-sýrginde azap shekkenderding de, qúrbany bolghandardyng da basynda alashtyng ardaqtysy, iri ghalym jәne memleket qayratkeri, últ ústazy Ahmet Baytúrsynov túr. Ahmet atamyz abaqtygha bes ret qamalghan eken. Sonau qiyrda jatqan Ar¬hangelisk lagerinde ashtyq pen suyqtan azap shekti, auru tapty. Odan 1934 jyldyng kýzinde bosanyp kelgesin de tynyshtyq bol¬ghan joq. Qazaq ziyalylarynyng basyna des bermes qara dauyl ja¬qyndap qalghan edi, tamyrymen qoparghan emendey aldymen Ahandy úshyryp әketti, aqyry atyp tyn¬dy. Sol sayasy qughyn-sýrgin qúr¬bandarynyng әielderi de oirandy jyldardyng qayghy-qasiretin, sheksiz әdiletsizdigin kýieulerimen birdey kórdi.

Ol qayda jerlengen nemese Qasqat auylynda kóz júmghan Aleksandra kim edi?
Ótken ghasyrdyng 30-shy jyldaryndaghy sayasy qughyn-sýrginde azap shekkenderding de, qúrbany bolghandardyng da basynda alashtyng ardaqtysy, iri ghalym jәne memleket qayratkeri, últ ústazy Ahmet Baytúrsynov túr. Ahmet atamyz abaqtygha bes ret qamalghan eken. Sonau qiyrda jatqan Ar¬hangelisk lagerinde ashtyq pen suyqtan azap shekti, auru tapty. Odan 1934 jyldyng kýzinde bosanyp kelgesin de tynyshtyq bol¬ghan joq. Qazaq ziyalylarynyng basyna des bermes qara dauyl ja¬qyndap qalghan edi, tamyrymen qoparghan emendey aldymen Ahandy úshyryp әketti, aqyry atyp tyn¬dy. Sol sayasy qughyn-sýrgin qúr¬bandarynyng әielderi de oirandy jyldardyng qayghy-qasiretin, sheksiz әdiletsizdigin kýieulerimen birdey kórdi.

Ahang tartqan azaptan onyng jary Bәdrisafa da tys qal¬mady. Arys aghamyzben qatar ol da Tomgha aidaldy, ashtyq pen suyq, jýrekti suyldatqan qor¬qynysh, ashtyq bәri qosylyp, aqyrynda talma aurugha úshy¬rady. Biraq elirip alghan jendet sayasat sonda da andyp so¬nynan qalmady. Osy kezge deyin onyng da Ahang siyaqty sýiegining qayda qalghany belgisiz. Ahmet Bay¬túrsynovtyng tuystarynyng aituyna qaraghanda, Ahang songhy ret ústalyp ketken song Bәd¬riy¬safa Qostanaygha kelgen. Biraq qay jyly, qay jerde qaytys bolghany, ziratynyng qayda ekeni turaly naqty derek joq. Baytúrsynnyng Ahmetten ýlken Kәkish degen bala¬synan taray¬tyn Samyrat Kәkishev “Ahang turaly aqiqat” degen kita¬bynda Bәdrisafanyng soghys bas¬talghan 1941 jyly qaytys bol¬ghanyn, 1970 jyly otbasymen Qos¬ta¬naygha kelip, onyng tómpeshik qana bolyp jatqan molasyn kór¬genin aitady. Al Ahmet ghúmyr¬na¬masyn zerttegen jur¬na¬list-jazushy Baytúrsyn Iliyas “Altyn besik” degen kita¬bynda Bәdriy¬safa¬nyng shamamen 1943 jyly Qos¬tanay audanyna qarasty Alek¬sandrovka selo¬syn¬daghy jýike auruyna shal¬dyqqandardy ústaytyn baqpagha baramyn dep ketkenin, sol ketkennen keyin tuystarynyng kórmegenin jazady jәne sonda kóz júmdy degen boljam da aitady. Biraq marqúm Baytúr¬syn agha keyin Bәdrisafanyng izine izdeu salghanmen, arhiyv¬ter¬di aqtarghanmen qolgha ústaytyn eshqanday qújat-derek tappay¬dy. Ahmet Baytúrsynov atyn¬daghy Qostanay memlekettik uniy¬versiytetindegi Ahang mu¬zeyin¬de túrghan suretten basqa Bәdrisafanyng artynda qalghan eshtene joq. Jaqynda Qos¬ta¬nayda estilgen bir derek qúlaghymyzdy eleng etkizdi.
– Bәdrisafa sheshemizding ziraty tabylyp qalar. Men¬diqara audanyna qarasty Qas¬qat auylyndaghy músylmandar beyitining etegine jerlengen Aleksandra ózimizding Bәdriy¬sa¬fa sheshemiz boluy әbden mým¬kin, – degen Ahmet Baytúr¬synov tughan Aqkólding azamaty, Ahannyng batyr babasy Ýmbe¬teyden taraghan úrpaqtyng she¬jiresin shertetin “Babamyz bekzat danyshpan” atty kitap shygharyp, júrtshylyqtyng iltipatyna bólengen Ibragim Aghytayúly.
Sonau 1947 jyldan beri búl әngime Qasqat auylynyng syr¬tyna shyqpaghan eken. Algha¬shynda auyl adamdary aitugha qoryqty, keyingi jyldary úmyt bola bastaghan. Osydan eki jyl búryn kóz júmghan Qaripa әje ózining kýieu balasy, aq¬kól¬dik, Ahanmen jerles, aghayyn Abylay Jaulybaevtyng Ahmet Baytúrsynov turaly aitqan әngimelerin qyzyghyp tyndaydy eken. Ahang turaly әngime tiyegi aghytylghanda onyng әielining orys, aty Aleksandra bolghany, әsirese: “Kelinning ruy kim?” dep qaghytqan bir zamandasyna  Ahmettin:
“Esimi Aleksandra Ivanovna
Qúdaydyng rizamyn qighanyna,
Bir kәpirdi músylman qyp sauaptasam,
Túrmay ma on qazaqtyng imanyna”,  – degen el auzynda qalghan sózi aitylmay qalmaydy. Osynday¬da imandy bolghyr Qaripa әje: “Esimhan qaynymnyng әkesining ýiinde bir Aleksandra degen qughyndaghy әiel jýrip edi”, dep aityp qalady eken. Ol Ibra¬gim aghaydyng qúlaghyna sha¬lynady ghoy. Sonymen biz de osy әngimening sonyna týstik. Sol Qaripa әjeyding Esimhan qaynysy –75 jastaghy Esimhan Túrlybekov qariya býginde Qostanay qalasynda balalary¬nyng qolynda túrady. Izdep kelgenimiz osy derek bolghannan keyin aldymen ataydyng sózin bólmey tyndadyq.
– 1945 jyldyng ayaghy ma eken, әlde 1946 jyldyng basy ma eken, әiteuir, qys aiynda ózimiz Kәshu dep atap ketken agham, kәdimgi aqyn, audarmashy Qasym Toghyzaqov bizding ýige keshke, qas qarayyp ketkende jýdep-jadaghan orys әielin ertip әkeldi de mening shesheme qatty tapsyrdy. “Qapiza, búl óz betimen kóshede jýrgen әiel emes, qughynda qashyp jýr¬gen kisi, ýlken kisinin, ózimizding aghamyzdyng әieli. Osyny panalata túryndar. Sening eting tiri ghoy, Qapiza, tek saghan senip әkelip otyrmyn. Bireu tiyisip nemese ústap әketip jýrmesin, qazir ayamay¬dy. Ne aidap jiberedi, ne atyp tastaydy. Alda eptep jenildik zaman bolsa, jónin tabady ghoy. Eshkim bilmesin. Ózine sene¬min”, dedi de, ózi týndeletip ketip qaldy. Qasym Toghyzaqov ózimizding auyldyng adamy, bizben rulas aghayyn bolatyn, sosyn mening sheshemmen nagha¬shyly-jiyendigi bar edi. Sol kezde ol Qostanayda gazette isteydi dep estiytinbiz. Ózining de ai¬daudan kelgen kezi bilem. Qa¬sym ertip kelgen әielding atyn Aleksandra dep atandar dedi. Sonymen sheshem dereu monsha jaghyp, Aleksandrany sugha týsirip aldy, tamaqtan¬dyrdy.
Mening anam, rasynda, er minezdi kisi edi. Ózi Núrqan Ahmetbekovpen aitysqan Qa¬lidyng Óteyining apasy bola¬tyn, aqyndyqtan da qúralaqan emes. Auyldaghy qartayyp otyr¬ghan shaldardy kózinshe joqtap, jylatyp, bylayghy júrtty kýldiretin. Qasymdy syilaghandyqtan, әlgi әieldi eki sózge kelmey alyp qaldy. Áyt¬pese, soghystan keyingi joqshy¬lyqtan ózimizding de yrghatylyp, jetisip otyrmaghan kezimiz. Zaman da jaman, ýiine halyq jauynyng әielin panalatpaq týgili bir kilo bidaygha sottap jiberetin uaqyt qoy. Men sol kezde 12-den 13-ke qaraghan balamyn. Tanerteng túrysymen sheshem maghan: “Áy, jetpegir, Kәshuding kelgeni, Aleksandra¬ny әkelgeni turaly tisinnen shyqpasyn, aidalyp ketemiz!” dedi. Qorqynyshtan denem dirildedi. Sodan Aleksandra qystay, kóktemde kýn jylyn¬ghansha ýide sheshemning qasynda boldy. Ýige qonaq kelse, jiyn bolsa sheshem ony jar¬tylay jerden qazylyp, jartylay qyrtystan soghylghan monshagha tyghyp tastaydy. Bayghús talay ret monshagha qo¬nyp shyqty ghoy. Kýn jyly¬nyp, ózende su jýrgen song Aleksandra jylqy¬nyng qúiryq qylynan ýsh qarmaq jasap aldy. Ýide túrmaydy, ertemen ketip, keshke deyin ózen jagha¬syndaghy taldardyng arasynda qarmaq salyp otyrady. Men balamyn ghoy, ilesip janynan qalmay¬myn. Mektepte jýr¬gende sabaq¬tan kelemin de, Aleksandragha jýgiremin, ózen jaghalap jýrip tauyp alamyn.
– Aleksandramen ne sóile¬setin edinizder?
– Ol kisi negizi óte az sói¬leytin. Maghan eshtene aitpay¬tyn, ekeumiz ýndemey jýrip qarmaq salamyz. Qazaqsha biledi, bәrin de týsinedi. Mening sheshem orysshandy da qaty¬ra¬tyn. Aleksandra ekeui týnde kýbirlesip әngimelesetin. Olar¬dyng janyna jolap ketsem-aq, sheshem “jetpegirlep” meni quyp jiberetin. Tek bir ret Aleksandranyng shesheme “Biz qughyndaghy adambyz ghoy”, degenin estip qaldym. Ol kezde auylda qayyrshy kóp bolatyn. Biraq osy azyp-tozyp jýrgen әielge sheshem kóp qayyr¬shynyng biri dep qaraghan joq. Ekeui monshagha birge týsetin, ózenge tanerteng shygharyp jiberedi, keshke kýtip alady. Ózining Aleksandradan basqa taghy bir aty boldy, sheshem keyde sol atymen ataytyn.
– Aleksandranyng syrtqy beyne-pishini esinizde me?
– Úzyn emes, orta boyly, kók kóz, piste múryn, aqsary, mosqal әiel edi. Orta boyly bolghanmen siraqty, súlusha-tyn. Shashyn jelkesinen qysqa etip qyrqyp qoyghan. Oramal tartqan joq, úzyn etekti beli¬nen býrgen kóilegi, kónetoz kýrtesi boldy. Oramaldy ózen¬ge barghanda tartyp alatyn.
1947 jyldyng kýzinde bir kýni Aleksandra keshke ýige kelmey qaldy. Onyng sol kýni ózenge barghany ne barmaghany esimde joq. Týnde ýige kelmedi. Ózendi jaghalap, auyldyng ma¬nyn ainala izdep tappay qoy¬dyq. Ertenine týsten keyin balalarmen oinap jýrip, ýiden 400-500 qadamday jerde Mol¬da¬ghaly degen atamyzdyng tastap ketken eski ýiinde Aleksandra¬nyng ólip jatqan ýstinen shyq¬tyq. Dereu apamdy alyp kel¬dik. Tyshqan ba, qús pa bir¬nәrse kózin shúqyp tastapty. Apam kelip betine ýstindegi kýrtesin jauyp ketti. Eshkimge aitqan joq, keshke júmystan ógey әkem Tóleubaydyng keluin kýttik. Ertenine әkem sov¬hoz¬dyng atyn, arbasyn әkeldi de, soghan ekeulep Aleksandranyng mәiitin salyp, Úzyn Qypshaq¬tyng Nausha ruy beyitining etek jaghyna bólekteu jerge aparyp betin jasyrdyq. Ákem qúmdaq jer bolghanmen, tondap qalghan topyraqty tizeden ghana qaza aldy. Qolyndaghy kýregi de kishkentay әlsiz edi, onyng ýstine Kolymada on alty jyl aidauda bolyp kelgen ol kisining shamasy da osyghan jetken shyghar. Bayghús әielding mәiiti eski búzylghan ýide eki kýn jatyp qaldy.
Esimhan atay әngimesin osy¬lay ayaqtady. Qyr basyn¬da¬ghy músylman beyitining etegin bir jyldary qardyng suy oryp ketip, sýiekter ashylyp qalyp¬ty. Ony auyl adamdary da kó¬redi. Esimhan qariyanyng sonday sýiekterdi jinap, qayta jer¬le¬gen kezi de bolypty. Áli tyn, sózi anyq aqsaqal Aleksandra¬ny jerlegen jerdi kórsete alamyn dep otyr.
Ózi de qughyn-sýrginnen aryl¬may jýrgen Qasym Toghy¬za¬qovtyng kózsiz erlik jasap, auylyna ertip baryp, panalat¬qan Aleksandra kim boldy eken? Esimhan qariya ol kezde bala bolsa da, Qasym Toghy¬za¬qovtyng Aleksandrany ertip kelgende “Meni tanityn әiel, ýlken kisinin, bir aghamyzdyng әieli”, degen sózderin esinde anyq saqtapty. Jәne qariya bir sózinde Aleksandranyng taghy bir aty bolghanyn aityp edi.
– Siz jana Aleksandranyng taghy bir aty boldy dediniz ghoy? – dep qayta súradyq.
– IYә, Pelageya ma, Periya ma, әiteuir sheshem ataytyn. Esimde anyq qalmapty.
– Padrisa degen atqa úq¬saytyn ba edi?
– Bolsa bolar, úqsaydy. Áy¬teuir “P” әrpinen basta¬latyn siyaqty edi.
Samyrat Kәkishev “Ahang turaly aqiqat” degen kitabynda Bәdrisafany “Padres apam” dep ataydy. Jәne osy kita¬bynda: “Patsha ýkimeti tirkelu¬ge barghanymyzda basqa últtyng qyzy dep oghan nekelesuime rúq¬sat bermedi. Sol uaqytta Aleksandra degen atyn ózger¬tip, bashqúrttyng Padrisa degen qyzynyng atyn alghan. Sodan keyin maghan ýilenuge rúqsat berdi. Áytpese onyng aty – Alek¬sandra”, – dep Ahannyng ózi aitqan әngimesin de kel¬tiredi.
Bala kezde kórse de, Bә¬driy¬safagha qanyq kisining biri – Mirjaqyp Dulatovtyng qyzy Gýlnar apay. Ol “Shyndyq shyraghy” atty kitabynda: “Ahan¬nyng bәibishesi Bәdriy¬safa (Aleksandra) jengeyding nәsili – orys. Tili kelsin-kel¬mesin tek qazaqsha sóileytin. “Q”-ny “K” dep aitatyn, me¬ning tәtemdi “Mirjakyp kay¬nym, Ahmet júbayyn “tórem” deytin. Bәdrisafa jengey aq sary, kók kózdi, qyr múryndy, orta boyly, tolyqtau deneli bolatyn”, dep jazdy. Kóz kór¬genderding barlyghy da Bәdrisa¬fany “aqsary, orta oily, kók kózdi” dep sipattaydy. Esimhan atay da osylay deydi. Al ol ait¬qan “piste múryn” men Gýl¬nar apay aitqan “qyr múryn¬nyn” arasy alshaq úghymdar emes.
Esimhan ataydyng aituyn¬sha, ýiinde bolghan qughyndaghy Aleksandranyng bar syry ózining sheshesi Qapiza әjeyding ishinde ketti. Auyl әielining Aleksandra turaly kórshi-kó¬lemge, abysyn-ajyngha aitqany ne aitpaghany da әzirge bizge belgisizdeu. Óitkeni, Qapiza әjey 1976 jyly qartayyp qay¬tys bolghan. Onyng tústastary da búl ómirde joq. Al Alek¬sandra turaly derekti bastap berip ketken Qaripa әjemiz de osydan eki jyl búryn dýniye¬den ozyp ketti. Ol kisi Bәdriy¬safanyng mosqal bolsa da, symbattylyghyn aityp oty¬ra¬dy eken. Auyldaghy ayaghy úzyn¬dau qyzdardy “Aleksandra” dep qaghytatyn kórinedi.
Esimhan atay: “Aleksandra¬nyng auyrghany esimde joq, qalay eski tamgha kirip ólip qalghanyna tanqaldyq”, deydi. Eger osy Aleksandra Bәdriy¬safa bolsa, kýn suyqta júpyny kiyimmen tonghasyn eski talma auruy qaytalap soqty ma, kim bilsin? Onsyz da joq-júqana ýide ózin masyl sezinip, kýndiz-týni “tóresin” oilay, qan jútqan qayghysyn kótere almady ma eken? Qasym Toghy¬zaqov búl turaly keyin bireuge aitty ma, jazdy ma, joq pa, ol jaghy da әli beymәlim. Qasqatta kóz júmghan Aleksandra Ahana ayauly jar ghana emes, dos, syrlas, qinal¬ghanda múndas bolghan Bәdrisafa sheshemizding tagh¬dyryn zerttey týsuge shaqyryp túr.

 

 

Nәzira JÁRIMBETOVA. Qostanay.
«Egemen Qazaqstan» gazeti  30 mamyr 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar