Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Ádebiyet 12450 1 pikir 8 Aqpan, 2016 saghat 09:13

ERLAN TÓLEUTAY. IMANJÝSIPTING ÁNI (HIKAYaT)

HIKAYaT

 Qúrmetti "Abai.kz" portaly! Sizderge "Imanjýsipting әni" degen әngimemdi jiberip otyrmyn. Birneshe jyldan beri eshqanday gazet, jurnal baspay qoydy. Basatyn týrleri de kórinbeydi. Bir jyly jaryqqa shygharar degen ýmitpen "Qazaq әdebiyeti" gazetine de aparyp berdim. Armansyz tórt jyl jatty. Tek, "Ana tili" aptalyghy osydan eki jylday búryn jariyalady. Gazetting bir nomerine yqshamdalyp, jal-qúiryghy kýzelip jaryq kórdi. Búghan da shýkir dedim. Júmabek Kenjalin aghamyzgha Alla razy bolsyn! Endi osy әngimemning tolyq núsqasyn Sizderding portaldarynyzgha jariyalasaq qalay bolady eken? Eriksiz aitugha mәjbýrmin, atalmysh әngimem orys otarshyldarynan qorlyq kórgen Imanjýsipting ózindey talaysyz, baqsyz shygharma bolyp túr. Byltyr Qaraghandy oblysy jaryqqa shygharghan Arqa ónirining aqyn-jazushylarynyng shygharmashylyghy tolyq qamtylghan 100 tomdyqqa kirip túrghan jerinen alynyp tastaldy. Bir tom dýnie berip edim. Taghdyry tura Imanjýsiptin Toryarghymaghynday boldy. Baspadan shygharda pyshaqqa ilikti. Ataghy Alatauday aghalaryma ishtey renjidim de, qoydym. Biraq renjigennen ne payda?  Bolar is boldy. Endigi ýmit ózderinizde!

Múrattastarynyz, dostarynyz Erlan dep bilersizder!

                                                      1

Bir kónilsiz sapar bolyp túrghany. Terezesinen kýngirt jaryghy óleusiregen qara kólenke bólmede onasha otyrmyn. Tystan ishin tarta úlyghan borannyng yzbarly ýni estiledi. Súrapyldana týsken borannyng ókire, azynay soqqan ýni onsyz da degbirsizdenip otyrghan kónilime mazasyzdyq búltyn ýiirip, úiqy-túiqysy shyqqan ishki әlemimdi odan sayyn әlemtapyryq ete týsedi. Osy sapargha beker-aq shyqqan ekenmin dep ókinip te qoyamyn. Onyng ýstine әlginde ghana meni jolgha shyghugha kóndirip, qaladaghy qym -quyt tirshiligimnen qol ýzdirip alyp shyqqan jol serigim borannyng tym kýsheyip ketkenin aityp, qorqytyp ketti. Mazasyzdanuym sebepsiz emes. Arqanyng borany, әsirese «aqyryp kelgen aqpannyng aq borany» bir kýnning ishinde tolastamasa ýsh kýnge bir-aq sekiretin minezi bar. Ýsh kýn ishinde basylmaghan borannyng aptyghy aptagha úlasyp, jeti kýnsiz sayabyrsy qoymaytyn tabighy zandylyqtaryn bala kezimnen kórip, bilip ósken basym shynymen ózimdi elsiz aralda qalghanday sezine bastadym. Ýsh kýn qarly qamaqqa tútqyn bolu әlgi aitqan qaladaghy qym-quyt tirshiligine kәdigimgidey soqqy bolyp tiyeri anyq. Bayaghy Birjan sal qúsap «keshegi el qydyrghan eser shaqta» dep ailap, jyldap saldyq qúratyn zaman kelmeske ketken. Qaghaz kemirgen burokrat bastyghyng sening ýsh kýn týgili ýsh saghat júmysqa keshikkenindi keshirmeydi. Bas salyp týsinik jazdyrtady. Ol az bolsa ýstel astynan sógisin suyra qoyady. Áyteuir sening qaraqan basyng onyng aldynda qashanda qaltang qaghyp, meylinshe basybayly bola týsse bolghany. Bastyq bitkenge odan biyik múrat joqtay kórinedi maghan. Ábden erqashty bolghan qoytoryday ertengi kýni bastyghym aldynda azap shegetin arymdy ayap qoyamyn. Jә, ony qoyshy! Kýnde kórip jýrgen qúqayym ghoy. Dәl qazir mening kónilime qayau týsirgen basqa jaylar ekenin sezgendeymin. Qay-qaydaghy oilardyng qúrsauynan qútylmaqshy bolyp, otyrghan divanyma shalqalay týsip jata kettim. Eski divan jaqtyrmaghanday ynyrandy. Osy auylgha qalay jetkenimdi kóz aldyma keltire bastadym.

Qaraghandydan tang ata shyqqanbyz. Jolserigim búryn kóp aralasa qoymaghan adamym. Menen bir mýsheldey ýlkendigi bar. Dembelshe kelgen shiykil sary kisi. Aty  Ghinayat. Ózining aituynsha, óner adamdaryn jaqsy kóredi. Kezinde sharuasy shalqyp túrghan shaghynda ónerpazdargha jaghday jasap baghypty. Sóz arasynda shapaghatyna bólengen ónerpazdardyng aty-jónin súrap edim, eshkimdi týstep aita almay kýmiljinkirep qalyp, qolma-qol әngimeni әkimder jayyna audaryp jiberdi. Búl әngimesi de aldynghysymen saryndas. Talay әkimmen tústas, talayymen istes bolypty. Tipti, oblysty basqaratyn dókeyining ózimen qatar otyryp, bir tabaqqa qol salypty. Tek jeme-jemge kelgende múny barlyghy sazgha otyrghyza bergen sekildi. Aqyry uәde etken dәmeli qyzmetterding bireui búiyrmapty. Dúrysy búiyrtpapty. Sol sebepti sheneuniktermen at qúiryghyn kesisipti. Sondyqtan bolar, әkim-qaralargha degen ókpesi qara qazanday. Áldekimderdi syqpyrtyp boqtap qoyady. Auzynan aq may aqqan zamannan qalghany ekeumiz minip kele jatqan tozyghy jetken sary «Jiguliy».

Biz shyqqanda japalaqtap jauyp túrghan qardyng ayaghy úitqy soqqan borangha ainala bastady. Birte-birte kýsheye týsken boran aldy-artymyzgha aq perdesin tútyp, baghanadan beri jýitky jarysyp kele jatqan adyrlar kórinbeuge ainaldy. Tas joldyng ýstinde borannyng myng san tilderi sumandaydy. Osy myng san tilderding bir-birimen uildey sóileskeninen qúrylghan dolyrghan borannyng dausy mashina motorynyng shuylymen ýndesip, ózinshe duetpen әndetedi. Myng san tilderding әnshiligi óz aldyna, ýdey soqqan qarly borannyng kýshimen túrghyzylyp jatqan jal-jal kóldeneng bógesinderge jiyi-jii kiylikken kóligimiz qayta-qayta shoqalaqtap, aityp kele jatqan әninen janyla bastady. Qarly bógesin kóbeyip, onyng ýstine sol jaq býiirden qataya týsken jelding ekpininen eski «Jiguliydin» jýrisi ónbeuge ainalghan song jýrgizushi serigim әngimesin dogharyp, bar zeyinin jolgha tikti. Ornaghan ýnsizdik arqasynda óz oiymmen onasha qaldym. Sholaq tonymnyng jaghasyn kóterip, qausyrynyp aldym da, týbit bókebayyma iyegimdi tyghyp búiygha týsken boyy janarymdy alysqa tiktim. Ekilene týsken boran eshtene kórseter emes. Sonda da aq shilter japqan dalany kózimmen tinte otyryp, qily-qily oy keshemin. Borandy kýngi jýrgen joldyng osynau sәti janymdy tәtti múngha bólep, týsiniksiz, biraq rahatty bir kýy keshtirip kele jatyr edi…

– Keldik! Jol serigimning oqys shyqqan kónildi dauysy kәbenke ishin janghyrtyp jibergeni. Búryn audan ortalyghy bolghan, ontaylandyru nauqanynan song keteui kete bastaghan shaghyn kentting shetine iligippiz. Qar ala bastaghan kóshelerding birnesheuinen ótip baryp, toy bolyp jatqan ýige túmsyq tiredik. Toy demekshi, býgin Ghinayattyng jiyen baldyzy ýilenip jatyr. Jas kelinning betin ashyp ber, toyshyl qauymnyng kónilin kóterip әn salasyn, qútty qonaghym bolasyng dep, kejegem keyin tartyp túrsa da, jolgha alyp shyqqan Ghinayatymnyng jayy kele salysymen «kýieu atymen kýl tasynyng keri» boldy. Men bolsam... IYә, bәse, men bolsam...  Tozyghy jetken divandy syqyrlatyp del-sal bop jatysym mynau. Qolymdy sozyp janymda sýieuli túrghan dombyramdy aldym. Qúlaq kýiin keltirgen boldym. Selsoq shertis janaghy ýzilgen oidyng josyghyn jalghaugha sep boldy. Biz kelgen son, shamaly uaqytta toy bastaldy. Búrynghyday emes, qazir auyl qazaghy toydy keshke qaratpaytyn bolghan. Tal týste bastalghan toy birden qyzyp sala berdi. Toydyng jar-jaryn aitqyzu, betashar ashu kelisim boyynsha mening moynymda. Áueli kelin kelgende júrtqa jar-jar aitqyzdym. Jar-jar degen aty ghana. Eshkim búl jaqta jar-jargha qosylmaydy. Anyghy qosyla almaydy. Búl ónirding qazaghy tilge shorqaq. Auyldyng deni oryssha sóileydi. Bir eki mosqal әiel auzyn jybyrlatqan boldy. Onyng ózinde úyalghannan-au deymin. Bastamalaryn eshkim qostay qoymaghan son, olardyng da «jar-jarynyn» ayaghy súiylyp ketti. Aqyry jar-jardy jalghyz ózime aitugha tura keldi. Betasharym da jar-jardyng kebin qúshty. Jas júbaylar ornyna otyrghan son, tilek aitu bastaldy. Ónkey oryssha tilek. Oqta-tekte «arpa ishinde bir biday» qazaqsha tilekter de kórinis berip qoyady. Qazaq sózining búl jaqta bәsi tómen. Onda әnge ne joryq? Sonda da bir eki әn aitqan boldym. «Sen ishte, men ish» bolyp jatqan dili orystanghan, tili shúbarlanghan elge mening әnim shybyn shaqqan qúrly әser etpegendey. Qyzyp alghan el asabagha da boy berer emes. Ár jerden baryldaghan masang dauystar shygha bastady. Hormen qazaq, orys әnderin aitqan bolady. Kileng basy bar, ayaghy joq әnder.

Merekening ayaghyn tospay, toyhanadan shyghyp ýige kelgen edim. Syrttaghy borannyng uiline qúlaghymdy týre otyryp, typ-tynysh bólmede óz oiymmen onasha arbasamyn. Sonda da kónil shirkin bayyz taba alar emes. Qúlazyghan kónil әldeneni ansaydy. Jabyrqaghan janymdy dombyra shertip júbatqan siyaqtanamyn. Qay-qaydaghy kýilerding basyn shalghan boldym. Ánderding súlbasyn keltirgen bolam. Biraq boyymdy biylegen yqylassyzdyq jigerimdi qúm qylyp otyr.

– Qaraghym, Imanjýsipting әnin bilesing be?

Óz qúlaghyma ózim senbey, kózimmen qarakólenke bólmening ishin tinte berdim. Bólmening bir búryshynda túrghan kereuet jan bitkendey syqyrlay bastady. O toba! Qarakólenkede bayqay almappyn. Kereuetting ýstinde auru mendep, әbden әlsiregen qart jatyr.

– Balam, bilseng Imanjýsipting әnin aitshy...

Qarttyng qarlyghynqy, әlsiz ýni maghan ajal auzynda jatqan jannyng aqyrghy tilegindey estildi. Ótinishte óksik barday, jalynysh barday. Baghanadan typ-tynysh jatqan ol úzaq bulygha jótelip, qinalyp qaldy. Qariyanyng qazday shulaghan kókirek syrylynan alystan kele jatqan aq jauynday úzaq syrly әngimening saryny estilgendey. Dәp qazir tilegin oryndasam, dimkәs qarttyng keudesinde berish bop qatqan shemen sher jibip, shertpe kýidey shertilip shyp-shyp shyndyq aqtarylarday. Eng bolmasa, ólmeli shaldyng osy ótinishin ótesem, ózimning de kónil týkpirimdegi shiyli týiin tarqarday. Tym bolmasa, kýni boyghy janymdy jegen kónilsizdiktin  qaytarymy bolaryn sezgendey, nauqas adammen ishtey saudalasqandy dogharyp, sanamnyng alys týkpirinen janghyryghyp kele jatqan әn shumaqtaryn tirilte bastadym. Ánshige jýz iyis almastan jalghyz esti qúlaq artyq. Osy taqilettes oilarmen arpalysa otyryp, dombyramnyng qúlaq kýiin kótere keltirip aldym. Án aitar kezdegi daghdyly otyrysyma kóship alghan son, Imanjýsipting әnin bastap kettim.

 

                                   Abylay aspas Arqanyng sary-ay beli,

                                   Quandyq pen Sýiindik jaylaydy eli.

                                   Qyryq myng jylqy su ishse laylanbas,

                                   Niyazdyng Anglyda Qara-ay kóli.

 

                                   Men jasymda, jigitter, toptan astym,

                                   Menmensigen talaydyng kónilin bastym.

                                   Qasyma ergen jigitterge olja salyp,

                                   Bir týnde segiz qyzdy alyp qashtym.

 

                                    Eki jaghy dariyanyng qalyng shúbar,

                                    Kókmoyyngha ýkilep taqtym túmar.

                                    Bir týstenip attanghan auylymnyn,

                                    Qyzdary bolushy edi maghan qúmar.

 

Auru qarttyng kókirek jara kýrsingeni estildi. Ánning qalybyna týse almay jatqanym ózime mәlim. Dombyramdy kósip-kósip jiberip, әri kettim.

 

 

                                    Qysyraqtyng ýiiri jiyren ala,

                                    Orys, qazaq baylary japty jala.

                                    Ereymendi betke alyp shyqqanymda,

                                    Aldymnan kórinushi eng Botaqara.

 

                                   Nem bar edi iyesiz kólge baryp,

                                   Dúshpannan kek almadym sayran salyp.

                                   Baramyn ish qúsa bop, amal bar ma,

                                   Tenbil kók pen aqsauyt ýide qalyp.      

 

                                   Kýigenjardy auylym janay qonghan,

                                   Ákem Qútpan keshegi qanday bolghan.

                                   Qazy, qarta jemeytin qayran basym,

                                   Týrmening qara nany balday bolghan.

 

                                    Men qalaysha jalghangha túraqtayyn,

                                    Órt tiyip laulap janghan qúraqtayyn.

                                    Auzy týkti kәpirding talaylaryn,

                                    Baqyrtyp sabaushy edim laqtayyn.

 

 

– Oy desenshi, shirkin dýniya-ay, qayran Imanjýsip-ay, – degen qartymnyng demikken әlsiz, biraq shymyr shyqqan dausyn qolpashtau dep úqtym ba, boyymdy qúmyrysqa jybyr etkizgendey jon arqam  shymyrlady. Kóz aldym búldyrap, keudemdi sher qysqanday. Dombyramdy jigerlene qaghyp-qaghyp jiberip, ólenning kelesi auzyna kóshkenimde әnning ishinde jýrgenimdi týisindim.

                                 Ishim ólgen, dýniye-ay qúr syrtym sau,

                                 Maghan deseng kóz jasym janbyr bop jau.

                                 Býrkit ústap basyna bir shyghayyn,

                                 Kózime bir kórinshi, Ereymentau!

 

                                 Búghyly men Taghyly býrkit salghan,

                                 Úipalaqtap qyp-qyzyl týlkindi algham.

                                 Esil, Núra, Ereymen, Qaraqoytas,

                                 Kózimnen búl-búl úshty dýnie jalghan.

 

                                 Qatar qatar órilgen tastaryn-ay

                                 Múnarlanyp kóringen bastaryn-ay.

                                 Sol bir jerler esime týsken kezde,

                                  Kózimnen parlap aqqan jastarym-ay.

 

                                 Asyl túqym aldyrdym Qyzyljardan,

                                 Ónsheng jýirik shal qúiryq, qyzyl nardan.

                                 Tang mezgili bolghanda tas buynyp,

                                 Auylyna bolystardyng salgham oiran.

 

                                 Tumay jatyp ósh boldy maghan bolys,

                                 Audaryldy sol ýshin talay qonys.

                                 Satyrlatyp sabaushy em shetterinen,

                                 Mynau oyaz demeushi em, mynau bolys. 

 

                                 Nesibimdi jazypty mening týzden,

                                 Qoyypty kýder ýzip el-júrt bizden.

                                 Qayran el, oqta-tekke eske týssen,

                                 Shymyrlap jas shyghady eki kózden.

 

                                 Qosh, aman bol, Saryarqa ósken jerim,

                                 Kir juyp kindigimdi kesken jerim.

                                 Erteli-kesh tartysyp úlyqtarmen,

                                 Shúbyrtyp mandayymnan aqqan terim.    

 

                                 Kýigenjargha auylym qona almaydy,

                                 Keri ketken tirligim ona almaydy.

                                 Qyryq myng qatyn qypshaqtan úl tusa da,

                                 Biri de Imanjýsip bola almaydy, ah-au-ey, –

 

dep úzaq aitylatyn ókinishti, yzaly, kekti, ón boyyn erlik pen batyrlyqtyng ruhy kernegen, qayghy men qasiretke toly tolghauly әndi bayaulata bitirdim.

 – Rahmet shyraghym. Búl әndi estimegeli qay zaman?

Osylay dedi de ol, ýnsiz qaldy. Qarttyng kókirek syryly ghana estilip túrghan tynyshtyqty syrttaghy borannyng yshqyna soqqan ýni bólip túr. Ýnsizdik tym úzaqqa sozylghanday bolyp kórindi me: – Ata, Imanjýsipti kórip pe ediniz? – dedim shyday almay.

– Kórgende qanday!

Qarttyng ýni kýtpegen jerden sauyghyp ketkendey jarqyn shyqty.

–       Men Imanjýsipting atymen bәigege shapqanmyn.

Týisigimning aldamaghanyna tәube qylyp, demimdi ishime tarttym.

–Jiyrma toghyzynshy jyly Janaarqada baylardy kәmpeskeleu nauqanynyng ayaqtalu qúrmetine arnalghan ýlken toy boldy. Sonda shaptym. Sen ózing qay jerding balasysyn?

– Sol Janaarqadanmyn...

– Endeshe Qarauyltóbeni biletin shygharsyng Han jolyndaghy*.

 – Bilemin...

Kóz aldyma qiyrshyq tas alu ýshin qaza-qaza qos býiirin qorqau ýngip jegen qoydyng ólimtigindey qylyp tastaghan, at shaptyrym ainalasy qoqys tógetin alanqaygha ainalghan, әbden siqy ketip shógip, jer betinen óship bara jatqan tozghan tóbe kele berdi.

 

 *Qarauyltóbe - Janaarqa audanynyng ortalyghy Atasu kentining batysynda bes–alty shaqyrym qashyqtyqta jatqan shaghyn tóbe. Osy tóbening bauyrymen ótetin kóne zamannan kele jatqan keruen jolyn halyq «Han joly» dep ataghan. Tarihy derekter men halyq jadyndaghy anyzdargha sýiensek,  Kókshetaudan shyqqan Abylay han Esildi boylap otyryp, Sarysudy kesip ótip, osy jol arqyly Betpaq dalagha ótken. Moyynqúm arqyly Talas ózeninmen joghary órlep, 1767, 1770 jyldary qyrghyzdargha joryq jasaghanda osy jolmen jýrgen.

 

 

 

        –Toy sol ózing biletin Qarauyltóbede ótti. Bayaghyday «ishken mas jegen toq» degendey asta-tók bolmasa da shama sharqynsha dýrildegen mereke boldy. Áke-sheshemnen birdey aiyrylyp, túldyr jetimdikting taqsyretin tartyp jýrgen shaghym. Janymda jalghyz inim bar. Ýmbet degen tórening esiginde jýrip kýneltemiz. Tannyng atysy kýnning batysy inim ekeumiz qojamyzdyng otymen kirip kýlimen shyghamyz. Tityqtatqan túl jetimdik bizdi әbden sher kókirek etip tastaghan. Ómiri qabaghymyz ashylyp bir kýlmeytin inim ekeumizding jalghyz-aq janashyrymyz bar. El Tәtkey qyrghyz dep ataytyn búl kisi bizge jamaghayyn bolyp keledi. Ekeumizding anda-sanda halimizdi bilip, kórgen sayyn bauyryna basyp basymyzdan sipaytyn jan degende jalghyz tuysymyz. Ýnemi bireuden jylylyq, meyirim tosyp jýretin qos jetim ony kórgende bir jasap qalamyz. Áyteuir syrtymyzdan ylghy qamqor bolyp jýredi. Jetim jýregimiz odan shynayy tuysqandyqtyng lebin sezemiz. Jalghyz ghana jamaghayyn tuysynan basqa eshkimi joq eki bayghús osylaysha eptesip-septesip kýn kórushi edik.

     Bir tәuiri, jamaghayynym meni toydan qaldyrmaydy. Bәlen jerde as beriledi, týgen jerde at shaptyrylady dep estise bolghany meni Ýmbet tóreden qolqalap súrap alady da әlgi jerge bir-aq tartady. Óitetin sebebi shabandozdyq ónerim bar. Qaybir jetiskennen shabandoz boldy deysin. Qu jetimdikten ghoy bәri. Jylqyshylar ýiir ishinen ústap beretin tay, jabaghyny ýiretu balalargha taptyrmas ermek. Ásirese ala jazday arda emgen asau taydy auyl shetindegi qúmaytqa salyp ýiretu sәti qarasiraqtar ýshin kәdigimgidey zor mereke. Alghashynda ýstine atylyp mingen kózsizderdi asau tay  shynghyra tulap, mónky qarghyp jýrip shetinen jyghyp tynady. Osydan keyin birinen song biri topylday qúlaghan ýiretkishter shu asaugha bettey almay biraz daghdarady. Bir uaqta әlgi toptyng eresegi, әri eng sotqarlarynyng biri osynyng bәrin syrtynan qyzyqtap túrghan meni bayqap qalady:

– Beri kel, ei, jetimek, – deydi, әlgi sotanaq. Bay balasy basynghysh. Jetim kórse búlar tipti qútyryp ketedi. Áy-shәy joq olar mening qorqyp, qarsylasqanyma qaramastan asaugha jarbita qonjitady da, segiz órim qamshymen taydy jambasqa, sauyrgha shyqpyrta tartady-ay kelip. Túshy etine ashy qamshy ótken, onyng ýstine әli tyn, bastyqpaghan asau tay meni onay jyghady. Basynda men de jyghylyp baqtym. Túmsyghymen jer sýze, tóbemmen shanshyla, etpetimnen, may qúiryqpen deysing be, qoyshy әiteuir, әr qúlaghan sayyn týrlinshe týsetin meni mazaq qylghan nemeler shek-silesi qata kýledi. Múndayda kózimning jasyn júta jýrip, eregise týsem. Áldeneshe ret asau taydyng astynda qaldym. Qabyrgham synyp, basym da jarylghan kýnder boldy. Kóp qúlaghannan ba, joq әlde jetimdikten kórgen qorlyq, oghan degen balang jýregimdi ýnemi sherlendirip túratyn óshpendilik, kek sezimderi boyymdy buyp kete bere me, ol arasyn anyq baghamday almaymyn, betim qaytudyng ornyna qayta ójettene, órshelene týstim. Bara-bara asaudan jyghylu da, ózimnen jasy ýlken sotqarlardyng júdyryghy men tayaghy endi maghan batpaytynday, ótpeytin bolghanday. Múndaylargha etim ólip ketken men birte-birte naghyz ýiretimpazdyng ózi bolyp aldym. Tipti tay týgili, jýgen qúryq tiymegen shu asaulardan qoryqpaytyn kýnge jettim. Endi asau dese arqam qozyp, bastyqtyrugha ózim belsenetin boldym. Auyl arasyna asau ýiretkish atym shyghyp, ataghym da jayyla bastady. Túrghylastarym arasynda ónerim asqannan ba, shalduar tentekter de bayaghyday betalbaty úrynbaytyn boldy. Búl da bolsa, basymdaghy auyrytpashylyghymdy azyraq jenildetkendey, onyng ýstine asau ýiretu jetimdik kýiigin basugha taptyrmaytyn amal bolghanday. Asaumen alysqan kýni boyym jenildep, jetimdik dertinen arylghanday bir jasap qalam. Jalshylyqtyng auyr beynetin arqalay jýrip, anda-sanda búiyratyn asau ýiretu baqytyn bala kónilim endi jetimdik taqsyretin jenuding joly, jalshylyq qamytynan qútyludyng әreketi dep týisine bastaghanday edi. Sóitsem osynyng bәrin syrtynan baghyp, bayqap jýrgen jamaghayynymnyng oiy odan da әride bolyp shyqty. Bir kýni ol meni eki-ýsh bolys el bas qosqan kishigirim asqa alyp jýrdi. Sirә, at iyesi kýni búryn kelisse kerek, qamqorshymmen biraz kenesken son, әlgi kisi sol ónirge dýbiri endi shygha bastaghan, asa tanylyp top jara qoymaghan kýligin aldymyzgha әkep kóldeneng tartty. Boyym tym kishkene meni jamaghayynym ózi ayaqtap jiberdi. Sóitti de jýresinen otyra bere, bórkin sheship, moynyna belbeuin saldy. Jýzin qúbylagha búrghan kýii kózi jasauray, dausy dirildey otyryp tilek tilep, dúgha qayyrdy. Azdan son, at aidaushylar auyzdyghymen alysqan ónkey sanlaqty aldaryna salyp aidap bara jatty.

     Sol asta alghash ret jolym bolyp, baghym jandy. Keyin bilsem men minip shapqan Toqa* Birgebaydyng qyzylynyng túqymy eken. Meyizdey jaraghan, aituly jýirikting nәsili búl joly bar attan oza shauyp, mәreden synaptay syrghyp óte shyqty. Astyng bas bәigesin iyelengen at iyesining quanyshyn kórsen. Shek joq edi-au. Qayta-qayta qúshaqtap betimnen sýigen ol qaytar sәtte aldymyzda ýsh-tórt úsaq túyaq salyp berdi.            

        Sodan bastaldy bәri. Jaz shyqsa boldy, jamaghayynym ekeumiz as pen toy andimyz. At bәigesinen týsken azyn aulaq payda inim ekeumizding kәdemizge jaratylady. Shapqan atym ozyp kelip, jýldege ilinse bolghany Tәtkey agham at iyesinen esebin tauyp taqym aqymdy alady. At iyeleri kóp jaghdayda óz yqylastarymen beredi. Óz erkimen bergenderi oghan da jaqsy. Múndayda yn-shynsyz ýige qaytamyz. Keyde keybir qarau atseyistermen tәjikelesuge tura keledi. Ondayda isti úrys-kerissiz sheshuge kýsh salady. Eger isting sony daugha úlassa, onda onyng basty qaruy mening jetimdigim. Boyymdaghy bas kemshiligim tarazygha tartylghanda, bezben basy maghan auyp shygha keledi. Dau birden tyiylyp, sharua әrkez ekeumizding ýlesimizge sheshiledi. Ol zamanda jetimning aqysyn jegen degen jaman ataq. Kim de bolsa, osy ataqqa iligip ketem be dep qorqady. Jamaghayynym kýni búryn atbegilermen kelisip alugha tyrysyp baghady. Eshkimmen kelise almaghan jaghdayda bәige alanyna búrynyraq baryp alyp, meni erte jýre jar salady.

         Sol kýni auyldan tang syz bere shyghyp, Qarauyltóbege erterek jetip aldyq. Bәige attarynyng ortasyna kirip alghan ol aighaylap keledi: «Atqa shabar bala bar, atqa shabar bala bar. Atseyister balany, Menen kelip qalap al». Ol óneshin jyrta aighaylaydy. Biraq eshkim bizge moynyn búrar emes. Atbegiler attarymen әure. Súq kózderden seskene me, shamalary kelgenshe boylaryn jyraq ústap, jýirikterin jetektep at aidaushynyng dausy jetedi-au degen jerge deyin aulaqtap, úzap ketken.

     Kýn týske tyrmysty. At aidaytyn sәt jaqyndaghan sayyn jamaghayyn tuysym tyqyrshy bastady. Endi qaytsin? Bәige sayyn meni atqa shaptyryp, azyn-aulaq púl tabushy edi. Qúday býgin onysyn da kópsingendey. «Atqa shabar bala bar, Atqa shabar bala bar...»  dep aighaylaydy janashyrym. Dauysynda ýmit bar. Aqyry sharshady bilem, kózimen kólenke izdedi. Sonan son  qantaruly túrghan arbanyng kólenkesine otyra ketti. Sostiyp túryp qalghan maghan da otyr dep ym qaqty. Kózimning astymen jamaghayynyma qarap qoyam. Ony da tirshilik qajytqany seziledi. Kýn qaqty jýzindegi әjimderi terendep, múrny salbyrap, qabaghy tómen týsip ketken. Joly bolmaghanyna qynjylyp otyr. Úlan-asyr toydyng týk qyzyghy qalmaghanday. Osynyng bәrine ózimdi jazghyryp, talaysyz taghdyryma nalydym.

* Arghynnyng Quandyq taypasynyng taraytyn ru aty 

 

Áldeqashan sýiegi qurap qalghan әke-sheshemdi esime aldym. Anamnyng meyirimge toly jýzin, shuaqty alaqanyn saghyndym. «Qúlynym» dep erkeletken ýni qúlaghyma kelgendey. Kómeyime ashy óksikting kermek dәmi keldi. Ata-anama ishtey shaghynyp, qamyghyp otyra berer me edim.

          – Imanjýsip, Imanjýsip kepti, Imanjýsip kele jatyr! – degen dauystar shyghyp, atyp-atyp túrdyq. Elding nazary Qarauyl tóbening ontýstik betkeyine aughan. Kele jatqan eki attynyng ainalasy qalyng el. Tóbe basyna qaray tolqyghan júrttyng ishine biz de kelip sine berdik.

– Yapyrmay, mynau Imanjýsip pe ei?

– Búl qaydan jýr?

– Anau jyldary Syrgha kóship ketti dep edi.

– Betpaqtyng shólinde ýkimetten jasyrynyp qashyp jýr dep estip edik.

– Kir juyp, kindik kesken jerin saghynyp kelgen ghoy.

– E shirkin dýniye! «Er tughan jerine, it toyghan jerine» degen osy da.

     Tolqyghan qaraqúrym el tóbe basyna jinaldy. Ortada – Imanjýsip.          Bireulermen qysqa-qysqa tildesip qoyady.

– Au halayyq! IYmekeng sóilesin. Lebizin tyndayyq, – desip jatyr júrt.

    – Ua halqym! – degen Imanjýsipting dausy sanq etti. Jym-jyrt tynyshtyq ornay qaldy. – Men alystan, Syr elinen kele jatyrmyn. Moynymda elding amanaty bar. Áytse de ózderine degen saghynyshymdy sózben aityp jetkize alarmyn be eken... Imanjýsipting dausy dirildep ketkendey boldy.

–       Alda sabazym-ay!

–       Endi qaytsyn.

–       Azamatym-ay, batyrym-ay!

–       O, el men erge opa bermegen súm zaman.

El dýrligisip tenselip ketti.

 – Toyynnyng ýstinen týstim tughan el. Sharuamdy aityp shyryqtaryndy búzbayyn. Odan da qyzyqtaryndy kóbeytkenim bolsyn. Arqanyng toyynda atym shappaghaly qay zaman. Qostym tory arghymaghymdy bәigene, – dep jelpine sóilegende el gulesip qostay ketti.

– Aghayyn, – dedi Imanjýsip halyq tynys alghan sәtte. Aralarynda bәigege shabar bala bar ma? Dәulethanym atqa... degenshe bolghan joq, jan dauysy shyqqan jamaghayynym: «IYmeke, bar bala, mende bar» – dep, aldyndaghy adamdardy qagha-magha meni Imanjýsipke qaray sýirey jóneldi. Osy kezde at aidaushylardyng «atshabarlaghan» ashy dauystary qatar shyghyp, qújynyghan júrtshylyq tik kóterile Qarauyltóbening qaraqshy tigilgen shyghys betkeyine jónkile jóneldi. 

          Imanjýsip bizdi onasha alyp shyqty. Maghan úzaq synay qarap túrdy.  Baghanadan beri qalyng júrtshylyqtyng arasynan anyqtap kóre almaghan edim. Bajaylap qaraudyng sәti endi týskendey. Jas shamasy alpystan mol asyp, jetpisti qusyryp qalghanyna qaramastan bayaghynyng batyrynday enseli, biyik. Alyp bitken som túlghasynyng bitimi erekshe. Ash arystan keudeli. Keng jazyq mandayly. Qasqyr qabaghynyng astyna shýnirektene bitken kózderi kisige tik, shýiile qaraghanda ónmeninnen ótip ketedi eken. Tik qyr múryndy. Shalghysy shiratylghan múrtyna aq kirip, úzynsha seldir saqaly buyryl tarta bastaghan. Ýstine jenil shapan, tik jagha, zerli aq kóilek kiyipti. Basynda púshpaq taqiya. Beline kýmis kiseli jalpaq qayys belbeu tartqan. Ayaghynda qisyq taban әmirqan etik. Qolynda segiz tútam seri qamshysy. Janyndaghy boyy ózine jeteqabyl jigit balasy Dәulethan bolyp shyqty. Jasy otyzdardyng shamasynda. Ákesine qatty úqsaghanymen óni qara-qonyr. Eshtenemen isi joqtay, tomsarayghan kýii eki kózin bir nýkteden aiyrmay, shette ýn-týnsiz túr. Áu bastan sózge joq adam tәrizdi.

 – Balanyzdyng sýiegi tym úsaq eken. Týrine qarasang toghyzgha da tolmaghan siyaqty. Úzaq shabysta taqymy talyp, qúlap qalyp jazym bolyp jýrmey me, – dep qauip bildire sóilegen Imanjýsip – Búryn bәigege shauyp pa en? – dep maghan jylyúshyray qarady.

         – IYә, – dep basymdy iyzegenshe bolghan joq, jamaghayyn tuysym jalma jan:

– O ne degeniniz, IYmeke!? Osy ónirdegi ótip jatqan talay bәigening aldyn bermey jýrgen bala búl. Kelisti at bolsa boldy, IYmeke. Baby kelisken talay jýirikting baghyn jandyrdy bú jigit. Qaraldysy kishkentay endi. Kózin ashqaly kórip kele jatqany jetimdik bolghan son, qaytsin endi, kókke jarymaghan kópey qozyday qortyq bop qaldy. Eshtene etpeydi. Qayta qysylyp óskenderden er jete kele myqty jigit shyghady deushi edi, ýlkender. Áytpese, jasy biyl on tórtke shyghady. Menen basqa eshkimi joq beyshara balanyn. Osylay ala jazday as pen toygha alyp jýrip bәigege shaptyram. Sóitip nesibesin aiyrtamyn elden. Basqa amalym joq. Qoy baqtyryp, kóten jegizetin baylardyng jayyn óziniz bilesiz... Ne bolghanyn... Al endi, taqymy talady dep qoryqpanyz. Naghyz jel taqym, siri siraqtyng ózi. Tek taralghysyn shaqtap tartyp berseniz boldy, IYmeke.

 Sambyrlap sóilegen jamaghayynym әreng degende toqtap, ne der eken degendey Imanjýsipting auzyn baqty.

          – Bopty, – dedi Imanjýsip. Sóitti de meni ilip alyp tory arghymaqtyng arqasyna tymaqsha atyp jiberdi. Qúrandy erge qaqqan qazyqsha baryp qadalghan maghan riza boldy-au deymin, toryny sulyghynan jetektegen kýii at aidaushylardyng túsyna kelgenshe til qatqan joq. Bayqaymyn, Imanjýsip jinalghan jýirikterdi jýre synap keledi. Kenet kózi shetteu túrghan shúnaq qúlaq qos bedeuge týsti. Biri – kók shúnaq, biri – tory shúnaq – búrynnan biletin jýirikterim. Aralbay* Múqajan degenning kýlikteri. Eki ýsh jyldan beri alys-jaqynnan bәigi alyp kelip jýrgen aituly jylqylar.  Imanjýsip taqala baryp toqtap, qos bedeuding túla boyyn ótkir janarymen jiti tintip shyqty. Sonan song jýre sóilep, sózin sabaqtady:

– Mine, tory arghymaqpen egeske týsetin osy qu shúnaqtar. Qalghan attan sonsha qauip joq. At aidaushy attardy tizgende jel jaghyn ala túrugha tyrys. .*Arghynnyng Quandyq taypasynan taraytyn ru aty

 Alghashqy sәtte barlyghy jel jaghyn ala shabugha úmtylar. Sen de jel jaghyn mol qamty shap. Eshtene etpeydi. Jer shandaq, kórip túrsyn. Tory shang sýimeytin januar. Tek shangha kómip alma. Á degende attyng suyrylyp algha shyghuyna mýmkindik ber. Basqalarynan oq boyy úzap alghan song baryp tizgindi sәl tejey tartyp otyrarsyn. Eki shúnaq jol ortagha deyin tistese shauyp, torygha biraz qysym kórseter. Sodan keyingige olardyng baby kelgenimen, qarymy jetpes. Sonau saghymdana múnartqan kezeng joldyng qaq jartysy. Sol kezenge kelgende atqa erik ber. Bayqa, kóp qamshylap jibermegin. Tek tizgindi jibergen sәtte, bir-eki ret sauyrlata kómip-kómip jiber. Sodan keyin sipay qamshylap otyrarsyn, –dep attyng baby men shabar joldy múqiyat pysyqtap jatqan Imanjýsipting sózin:

         – Assalaumaghaleykým, Iman agha, at bәigeli bolsyn! – degen bir top attyly jigitterding ýni bólip jiberdi. Attarynan aunay týsken olar japyrlasa kelip sәlem berip jatyr.

–Uaghaleykýmissalam batyrlar, aitqandaryng kelsin!

– Ghafu etiniz agha, súraugha rúqsat beriniz.

– Rúqsat! Ne bilgilering keledi, jandarym?

– Elding auzynda sizding atynyzdyng әngimesi, agha, halyq san-saqqa jýgirtedi. Sony óz auzynyzdan estiyik dep edik. Tory arghymaghynyz qay jylqynyng túqymynan?

         Imanjýsip sәl oilanyp qaldy. Ángimege zauqy soqpay túrghany anyq. Biraq jastardyng meselin qaytarghandy jón kórmegendey:

– Esenkeldi jylqysynyng túqymy, – dep qysqa jauap berdi. Kelgenderding kósemi atqúmar, ankóstigimen aty shyghyp qalghan Kentay esimdi jigit edi:

– IYmeke, qalay oilaysyz, tory arghymaq býgin top jara ma, – dep tótesinen bir-aq ketti. Saualdyng batyrgha únamaghany jabyrqay týsken jýzinen kórinip túr:

– Qaydan bileyin, Arqanyng qu túyaghynyng qanday óner shyghararyn, – degen  Imanjýsip bar zeyinin tas laqtyrym jerde túrghan qos bedeuge tikti. At iyesining eki-úshty jauaby men keyisti ýninen ózderining qiys ketkenderin sezgen jastar ynghaysyzdana qoshtasyp, jóney berdi.

         Kóp kýttirmey at aidaugha belgi berildi. Jýzinde salqyn sabyr bar Imanjýsip taralghymdy shaqtady. Tós aiyldy bosatyp baryp, qayta tarta bergeni sol edi, o, shirkin, súm dýniye, әli kýnge deyin kóz aldymnan ketpeydi, baghanadan beri úly dýbirdi ishtey sezip, súlyq túrghan tory arghymaqtyng ishin tartqany. Búndaydy qoysanshy, endi. Tap bir adamsha kýrsingendey qos býiirin kere súmdyq ýn shyghardy.

–       Qoy, qoy, januar! Onyng ne jaman súmdyq bastap, – dep әp-sәtte

degbirinen aiyrylghan Imanjýsip tós aiyl men shap aiyldy jyldamdata tartyp kep, atynyng kózin sýrtip, moynynan qúshaqtady. – Syn sәtte sóite me eken januarym-au.

 

 

 

 Ýninde abyrju bar. Ishtey kýbirlep dúgha oqydy. Bәrimiz bet sipadyq.

–       Al, joldaryng bolsyn, – dep Imanjýsip balasy ekeui shoshayyp qala

 berdi.

                                                            2

     Birde sau ayanmen, birese aqsay jelgen qalyng atty Imanaq tauynyng týstik betkeyin oray ozyp baryp, kómbe belgilengen Qarauyltóbeden qyryq

shaqyrymday qashyqtyqtaghy Shotan degen ózenning Sarysugha qúyar túsyna besin aua jettik. Kele sala at aidaushylar barlyghymyzdy tyrna qatar sapqa tizdi. Ábden bәigege shauyp syralghy bolyp alghan bala da, at ta aidaushynyng auzynan shyghar jalghyz auyz sózdi kýtip túrmyz. Tyqyrshyghan keybir attar auyzdyghymen alysyp, qoldy-ayaqqa túrar emes. Baghana Imanjýsip ýstine tymaqsha atyp jibergennen beri torynyng syryn alugha tyrysudamyn. Ol basqa jýirikterdey emes, typyrshymay jaybyraqat túr. Biraq ishtey shiryghyp túrghany ainalasyna jiti kóz tastaghanynan angharylady. Toryarghymaq asa iri jylqy eken. Tura órkeshsiz týiedey dese de bolady. Etsiz basy kez jarymgha juyq, qamys qúlaq, shor qabaq, teke tanau, búlan moyyn, qúlan jal, qaqpaday keng omyrauly, serbek qabyrgha, taqtayday jazyq jauyryny etsiz bitken. Qoltyrauyn qoltyq, tazy shyntaq, it jilinshik, dombay túyaq, qaqpan bel, sadaq san, atan jilik, barys tirsek Toryarghymaqtyng jaratylysy shynynda da erekshe. Suynday súlu jaralghan januar osyndaghy bar jýirikten daralana, aidyndana kórinedi.

–Al tartyndar!

 At aidaushynyng qolyndaghy qyzyl jalausha sermelip qaldy. Osy sәtti saryla kýtip, әreng shydap túrghan kil jýirik jeldi kýngi órttey lap ete qaldy. Tarlandardyng túyaghy dalany dýbirge toltyryp jýre berdi. Birden jel jaghyn ala bergen oiymdy tory da týsingendey alghashqy bette-aq qaryshtay, qúshyrlana shauyp, basqalardan oq boyy úzay týsti. Ytyryla jónelgende qaulay shapqan qalyng qylqúiryq birte-birte shabystaryn týzeuge kóshti. Múndayda bәri bәigeden dәmeli. At ta, ýstindegi bala da, anau tóbe basynda iyirilip túrghan at iyeleri de. At bәigesi adam men jylqy boyyndaghy bar qabiletting syngha týser shaghy. Sәl qatelikke úrynsang boldy, bәigening auyly alystady dey ber. Andysa, arbasa shabumen arada sýt pisirim uaqyt ótti. Artymdaghy qalyng nópirding qysymyn jan-tәnimmen sezip kelemin. Búndayda jýikeng syr bermeui kerek. Búl aitugha ghana onay. Degbirsizdenip kele jatqan basym torygha qamshyny sipay basynqyrap jiberip edim, esti januar qamys qúlaqtaryn jymqyra qayshylady. Búl qamshynnyng qajet emes degeni. Torynyng bergen belgisi dәtke quat bolghanday, jan-jaghyma bajaylay qaraugha shamam jetti. Shynynda da qobaljitynday eshtene joqtay. Sonyma bir qaraghanda angharghanym basqa attardan әudemjer shamasynda úzay týsippiz. Baghanaday emes, jýirikterding ara jigi aiqyndalyp, bәigeden ýmittiler aldynghy lekke tútasa bastapty.  Ásirese Imanjýsip saqtandyrghan qos shúnaqtyng túyaq tastasy eresen. Ózgelerden oq boyy oza shapqan qos sanlaq bir-birinen arqan boyy qashyqtyqta kósile shauyp keledi eken. Odan sәl qalybek* Balabekting Qaraqasqa aighyry tópep keledi. Boyymdy taghy da jenil ýrey biyley bastaghanyn sezdim. Artymdaghy eki sәigýlik óndirte shauyp quyp jetetindey kórinip ketti. Sәl tebine týsip, bar zeyinimdi torygha tiktim. Januar meni biylegen sәl senimsizdikting ózin sezip qoyghanday, kósile týsip, birazdan son, tipti súrapyl shabysqa auysa bastady. Jýirikting qúlaghyn bizdey qadaghanyn shyn shabysqa kóshkeni dep úq. Sóitsem qatelessem kerek. Naghyz ónerdi qos shúnaq bastapty. Ekeui de tap bir jyn qaqqanday, joyqyn shabysqa shyghypty. Áne-mine, degenshe ýzengi qaghystyrugha kelip qalarday.

Qos shúnaq jaratylysy bólek, erekshe túqym edi. Qoyan jon, qúdyr bel, bóken bút, qoy moyyn, kerik bas, týlki tós dene túrqy alqam-salqam kelgen búl januarlardyng qúlaqtarynyng shúnaqtyghy da shyn jýirikting el tanymyndaghy sipatyna kereghar-dy. Qazir de qos shúnaq tazydan qashqan qoyanday bolat túyaqtaryn bauyrynda lypyldatyp zyrqyrap-aq keledi.

    Arada shay qaynatym uaqyt ótpey jatyp, qos shúnaq toryarghymaqpen qúiryq tistesti. Qajasa shapqan ýsh jýirik úzaq salghylasty. Aqyry óktey shapqan qu shúnaqtar toryarghymaqty qos býiirden qysugha kóshti. Ýstindegi balalar da naghyz kәnigi shabandozdar eken: meni mystarymen basqylary kele me, qyshqyra qiqulasa dóng aibat jasasyp, ses kórsete, qamshylaryn bezesip qoyady. Solardan yqqanym ba, әlde shynynda da qobaljiyn dedim be, әlde sonymyzdaghy attardyng jayyn bilgim kelgeni me, taqymymdy qysa týsken kýii, attyng jalyn qúsha enkeye bere, búryla týsip artyma qaradym. Kózim birden sadaq tartym jerde kele jatqan Qaraqasqa aighyrgha týsti. Qalghan attar odan kóp keyindep qalypty. Qaraqasqa talay dudy kórgen óren jýirikting biri edi. Kýshin keyinge saqtap tyng kele jatqanday. Ýstindegi shabandozy osyny sezip kele me, tizgindi jiberip qamshyny basynqyrap jiberip edi, Qaraqasqa tipti týtep, zymyryqtap ketti. Qúighyta shauyp, әni-mine degenshe aldynghy ýsh atty әp-sәtte quyp jetti. Osylaysha úiysa, bir-birine baylana shapqan tórt dýldýl baghana Imanjýsip attyng basyn qoya ber deytin  kezennen de óte shyqty. Eki shúnaq entelese shauyp, qos býiirden qansha qysqanymen, talay sýrgindi kórgen jaugershilikting aty emes pe, Toryarghymaq syr aldyrar bolmady. Baqtalastarynyng tórt túyaghyn teng tastap, yrghaqty shabysynan janylmauy qos shúnaqqa onay soqpaghany sezilip keledi. Ol azday aragha Qaraqasqanyng kelip kiyligui ekeuining jaghdayyn auyrlata bastaghanday. Januar Qaraqasqa da Toryarghymaq sekildi esik pen tórdey iri jylqy edi. Quyp jetkeni azday, ol endi ilgerley bastady. Amaly qúryghan qos shúnaqtyng biri torydan irgesin sógip, Qaraqasqanyng sonynan saldy. Naghyz jan alysyp jan berisken alapat shabystyng shaghy tughanyn júlyn-jýiesimen sezgen toryarghymaq tizgin sýze, auyzdyghyn qarsh-qarsh shaynap jiberdi. Búghan deyin atymnyng basyn auyzdyqqa sýiey shapqan men de yrghyn shabystyng shyrqau  

.*Arghynnyng Quandyq taypasynan taraytyn ru aty

túsyna kelip qalghanyn angharyp, torynyng basyn qoya bere, sauyrlata qamshy bastym. Basynda toryarghymaqtan sýiemdep qana әzerlep úzaghan ýsh jýirik te bayqaymyn, qara ýzip kete almady. Araqashyqtyq oq jeter jerge deyin úzara týsti de, qayta qysqara bastady. Toryarghymaq ash kýzenshe býgildi. Qos shúnaq kiyikshe qúldyrang qaqty. Qaraqasqa qúlansha sauyldady. Osylaysha irkes-tirkes, birin-biri bua, quzay shapqan attar taghy da bes-alty shaqyrymdy artqa tastady. Aqyry әrqaysysy týrlinshe shabys tógip, taqtayday jazyqtyng tósin bolat túyaqtarymen duyldata quyryp, dombyra dalanyng shanaghynan dýbirli kýy seldetken tórt túlpardyng arasyndaghy bәsekening týbi kórinuge ainaldy. Ár jýirikting óz әni bolady, shyraghym. Ol baby men baghy kelisken qas jýirikting bәigeden kele jatqan saltanatynda shyrqaytyn shabys әni. Toryarghymaq ýshin sol úly sәt endi tuyp edi. Shyrqay shapqan Toryarghymaq әueli qos shúnaqty quyp jetti. Álginde ghana keng dýniyeni túyaqtaryna ýiirgen qos dýldýlding qarqyndap qalghany bilinip keledi. Terge shomyla lyqqan jýirikter yshqynyp-aq baqqanymen Toryarghymaqtyng ýdey shapqan shabysyna shydas bere almady. Qos shúnaqty janay ótip úzay bergen Toryarghymaq sol ekpinmen Qaraqasqagha tónip kep qaldy. Aq kóbikke oranghan Qaraqasqada da baghanaghyday dýley shabys joq. Januardyng eti oyazdau edi. Ózi jýirik onyng ýstine әldi aighyrdy Balabek úrpaqtary keyde kókpargha da salyp jiberetin. Endi, mine, sol eserlikting taqsyretin Qaraqasqa tartyp-aq keledi. Buyndary bosap, ayaqtarynan әl kete bastaghan Qaraqasqanyng qasynan Toryarghymaq gulep óte bergende bayghús januar baryn salyp-aq baqty, biraq qaumeti qaytyp, kýshi sarqylghan at serpile shaba almady; boldyra bastaghan, әli qúryghan ol tekirektey shauyp qala berdi.

    Jeke dara qara ýzip shyqqan Toryarghymaq túyaqtarynan jenis kýiin tógip kele jatty. Mening de kónilim shat edi. Arttaghy attardyng endi quyp jete almasyn sezgen mening baqyttan basym ainalghanday edi. Bәigening qol sozym jerde ekenin jan-tәnimmen úqqan sәtting lәzzaty qanymdy qozdyryp, boyymdy elirtten men mәrege qaray arshynday shapqan attyng ýstinen asqaqtay bir qaradym. Sol-aq eken, endi sәlden song qújynaghan qalyng elding aldynan Toryarghymaqty jaynaqtata shauyp ótetinime degen bek senimdilik boyymdy biylep bara jatqanyn sezdim. Sanamda bir saltanat kýii jarq etip oinaghanday boldy. Tipti kóz aldyma jamaghayynymnyng aldymnan jýgire, jylap shyghyp attan týsirip alyp jatqan sәti, jan-jaghyna masayray qaraghan quanyshty jýzi eles berip ótti. Qúday-au nege óittim sonda? Jeniske jetpey jatyp quanugha bolmaydy eken ghoy? Bolar súmdyqtan beyhabar, bar zeyini uysyndaghy jenisinde, esi ketip, sanasy túmandaghan men beybaq Qarauyl tóbe basynda kýtip túrghan bar qyzyqtyng belinen oisha kóktey ótip, kónilimning kók dónenine qamshy basyp, Ýmbet tórening auylyna shauyp kirdim. Kóz aldymda keregesine kilem tútqan, shanyraghynan jibek ýzigi tógilgen aqboz ýiding tórinde, aldarynda sapyruly sary qymyz, jamaghayynymnyng әngimesine bar yqylasymmen úiyp otyrghan Ýmbet tóre kele berdi. Jamaghayynym atymyz bәigeden kelse boldy, birden meni ertip, Ýmbet tórege sәlem beruge baratyn. Ýmbet tóre kókiregi oyau, kósheli adam edi. Eski anyz, sheshen sóz, el ishining jýirik aty, qyran qúsy, úshqyr tazysy jayly әngime dese boldy, bar dýniyeni úmytyp, ishken asyn jerge qoyatyn. Býgin sonday sәtti kesher kýn edi. Jamaghayynym shoqsha saqalyn bir sipap qoyyp, qolyn birese sermey, birese erbendete әngimening mayyn tamyzuda. Jana ghana ýime tabaq et jep, tórt-bes ayaq sary qymyzdan tónkerip alghan jamaghayynymnyng jaghasy jaylauda; әngimeni jaynatyp otyr. Áserli әngime yrqyn biylegen Ýmbet tóre oghan yrzashylyq peyilmen jadyray, meyirlene qarap alyp, syrly ayaqpen shýpildey kelip qalghan bapty qymyzdy óz qolymen úsynar edi. Jamaghayynym búl qúrmettke riza bolghan pishin bildirip, tóre bergen ayaqty ayalay ústap, kózin syghyrayta júmghan bolyp, bal qymyzdy asyqpay úzaq jútqan kýii, kelesi bir әngimening sorabyn ishtey qualap, eske týsirgen oqighasyn jýielep otyrghanday ray tanytar edi. Ángimeshi osylaysha tynys alghan sәtte baghanadan beri qay-qaydaghysy oiyna týsip, qiyaly sharyqtap otyrghan Ýmbet tóre de qolyna qu moyyn dombyrasyn alyp, qúlaq kýiin keltire bastar edi. Jasynda ataqty kýishi Saydaly Sary Toqagha serik bolyp, serilik qúrghan ol, shyn mәninde dәulesker kýishi bolatyn. Dombyrasyn úzaq búrap keltirgen son, Ýmbet tóre bappen әngime bastar edi. Elding bәri endi tórening auzyn baghugha kóshedi.   

– Saydaly Sary Toqagha Tәnir ónerdi ýiip-tógip bergenimen, dәulet jaghynan Qúday qysqan jan edi. Jalqy ýiir jylqysynyng qúty jaly omyrauyna tógilgen Bozayghyr-dy. Bir jyly Arqada qys qatty bolyp, eldi jút jaylady. Qalyng týsken qardyng ýstinen qys ortasy aumay jatyp janbyr jauyp, onyng sonynan ile ayaz úryp, jer beti kók aina múzdyng qúrsauynda qaldy. Qar tebe almay qalghan qalyng jylqy ainaldyrghan az kýn ishinde qynaday qyryldy. Myndy aidaghan baylar noqtasyn ústap qaldy. Totannyng jalghyz ýiir jylqysy sol jútta izim-qayym joghaldy. Kórdim, bildim degen jan bolsayshy. Aq qar, kók múzda zym-ziya joghalghan jylqyny Totang boranda yghyp ketip qyryldygha joryghan da qoyghan. Jút jaylaghan qystyng sonynan kógi qalyng jaz kelmey me? Totang da jaylaugha kóship, auyr júttan endi esin jighanday bolyp jatqan shaghy eken. Bir kýni týs әletinde ýiinde nasybay ýgip otyrsa, dәl qúlaghynyng týbinen Bozayghyr kisinep qoya beripti. Óz qúlaghyna ózi senbey Totang tyng tyndaydy. Taghy da kýldir-kýldir kisines. Búl joly Bozayghyrynyng dauysyn jazbay tanyghan kýishi sýrine, qabyna dalagha jýgirip shyghady. Qarasa, o, ghajap! Bozayghyr ýiirin aman-esen ertip kelip túr deydi. Mama biyelerding janynda qaraqúlaqtanyp qalghan qúlyndar shingir-shingir kisinep, qúldyrang qaghyp jýr deydi. Bozayghyr bolsa, Totana qaray ayanday basyp kelip, jaqynday bere qolqasy aqtarylarday bolyp, shyrqyray bir kisinepti. Til joq qoy jaryqtyq jylqyda! Áytpese súmdyq qoy. Kórgen beyneti men azabyn bir kisinep bayan etken Bozayghyr iyesining iyghyna iyegin asyp, túryp qalypty. Kózinen jasy parlaghan Totang Bozayghyrdyng moynynan qúshaqtap adamsha kórisipti. Sondaghy shygharghan kýii ghoy Totannyn. Ýmbet tóre әngimesin ayaqtay bere, qúlaq kýii kelip, babyna kelgen bauyry júmsaq dombyrany bir jeldirtip alady da «Bozayghyrdy» bastap ketedi. Á degende jer kókti kóshirip jibererdey bezektey bastalghan saryndy kýy әngime tyndap salbyrap otyrghan júrtty birden súrapyl borany azynay soqqan aqtýtek әlemge kirgizip jiberer edi. Mineki, Bozayghyr at qúlaghy kórinbes boranda ýiirin ainala shauyp jýr. Shashalaryn múz qiyp, qar tebe almay, ashtyqtan qos býiirleri qabysyp, әbden әlsiregen kýltejaldylardy myna múz japqan qu mediyen daladan aman esen alyp shyghu mindeti týisigine tynym bermegen januar ýiirin týstikke qaray tyqsyryp keledi. Áneky toptyng aldynda qasat qardy keudesimen búzyp, kemedey jaryp kele jatqan kýreng bie әli qúryp túryp qaldy. Ýiir sonynda qalghan tay-jabaghygha qaraylap jýrgen Bozayghyr qaytadan kýreng bie toqtaghan tústy ózi baryp talqan qylyp ýiirdi keng jazyqqa bastap shyqty. Endi bir kýndik jer shydasa shirkin, týstik ólkening júmsaq rayly qysyna iligip keter edi. Sóitkenshe bolghan joq qúlaghyna kóp bórining úlyghan ýni kelip jetti. Kóp úzamay kókjaldar da kórinis berdi. Arlany bastap, qanshyghy qostaghan ash qasqyrlar tús-tústan andyzday tiydi. Bozayghyr ýiirin shoqtay yirip alyp, tyqsyra qua jónelmekshi edi. Biraq qaljyraghan ýiirmen qalyng qasqyrdan qashyp qútyla almaytynyn týisingen Bozayghyr kóp bórining aldynan oiqastay shyghyp, kókshulandardy ashyq aiqasqa shaqyrghanday arqyray kisinedi. Osy sәt aighyrdyng kisinegeninen shoshynghanday bir sәt esimdi jiyp jan-jaghyma qaraymyn. Kózim birden jamaghayynyma týsedi. Quqyl tartqan beti әlemtapyryq bolyp ketken ol kýishi aldynda dәp bir týlki tap bergen kójektey bir uys bolyp qalypty. Nazarymdy qorqaqtay qydyrtyp, qabaq astymen Ýmbet tórege qaraymyn. Ýstel ýstinde tolqy janghan ondyq shamnyng sәulesinen Ýmbet tórening jýzi aluan renkpen qúbylady. Buyrqanyp alghan ol qu moyyn dombyrasymen tútasyp ketkendey, kýidi josyta tógip otyr. Qydyryp kele jatqan kózimning qúiryghy bosagha jaqta jatqan saryqasqa tazygha kidiredi. Esti it iyesining keship otyrghan kýiine ayanysh bildirgendey, múnly kózimen oghan jautanday qarap jatyr. Tazynyng onsyz da qyzghylt kózderi sham jaryghymen jalqyndana shaghylysady. Ýmbet tóre kýiding orta túsyna kelgende astynghy ishekti qymtay shertip biruaq otyrady; sonan song kilt serpilip, әri qaray jóneledi. Bebeulegen kýy birden túnghiyq iyirimine tartyp әketip, әp-sәtte tistiler men túyaqtylar aiqasy qyzghan maydan dalasynan biraq shygharady. Mine, Bozayghyr qaumalaghan ash qasqyrlardyng ortasynda qaldy. Tayynshaday arlan qapysyn tapsa, Bozayghyrdyng shabyn jaryp jibermek. Ýiir basshysy tiri túrghanda ýiirden qotyr tay ala almaytynyn biletin qanshyq qasqyr da janúshyra qimyldap, ala jazday baulyghan bóltirikterin Bozayghyrgha jauyp jýr. Qalyng qargha qamay shabuyldaghan ash bóriler qapysyn tauyp, januargha azularyn salyp ta ýlgerude. Qas pen kózding arasynda Bozayghyrdyng qong etteri birneshe jerden oiylyp, jauyryn, sauyr, san terileri jyrym-jyrymy shyghyp, jalbyrap qaldy. Qasqyr tisteri ilip ketken, osyp týsken tústardan sau-sau tógilgen qyp-qyzyl qan appaq qardyng betin býrkip-býrkip ótedi. Áytse de, búghan deyin qandyauyzdarmen talay aiqasqa týsip shyndalghan Bozayghyr asa saq. Shyr ainala qorghana shabuyldap, qas jauy arlan qasqyrdyng mýlt keter túsyn kózdep, top basshysyn kózinen tasa qylmauda. Birde tarpyp jiberip, birde artqy ayaghymen siltey teuip, jalaqtaghan jauyzdardyng qanjarday azularyn denesine darytpaugha tyrysqan Bozayghyr ózin alqymnan almaq bop atylghan arlandy auada tarpyp ýlgerdi. Jauyryn túsynan tiygen bolat túyaqtyng alapat soqqysy kókjaldyng toqpan jiligin ýzip ketti. Kósemderinen aiyrylghan bóriler shabuylynyng berekesi kete bastady. Ashuly aighyrdyng temirdey tepkisi tiygen taghy bir iytqús qatardan shyqty. Úyaly bórining betin qaytarghan jenimpaz aighyr ýiirin oray shauyp, azynay kisinep, jer tarpidy. Ýiir shúrqyray kisinesedi. Dýnie azan-qazan, astan-kesten. Dombyra taghy bulyghady. Kýimen birge júrt bulyghady. Alqa-qotan otyrghan elding arasynan solq-solq etken, qors-qors tartqan, uhilep kýrsingen ýnder shyghady. El jylaghan song ba, bilmeymin, bir jaqtan beymәlim sher qysyp, boy-boyym shyghyp men de jylaymyn. Kóz jasym betimdi aighyzdaydy. Jo-joq, qarsy soqqan jelding ekpininen eken deymin, jylap kele jatqanym. Esimdi tez jiyp, ózimdi qiyal әleminen sýirep shyghardym. Ýmbet tóre auyly, «Bozayghyr» kýii kórgen týstey sanamnan tez óshti. Sonda da kózimnen aqqan taram-taram jasqa ie bolar emespin. Bәlkim quanysh jasy... Jenis jaqyn qaldy ghoy. Tiu anau Qarauyltóbe basyndaghy halyqty-ay! Tura sendey soghylysady. Imanjýsip balasy Dәulethan ekeui shattanyp túrghan shyghar. Toryarghymaq bәigeden qara ýzip keledi. Endi shamaly sәtte kómbeden úrandap ótem. Apyrmay baghana súrap alsamshy. Mәreden óterde kim dep úrandaymyn? Soghan da bas auyrtyp... «Imanjýsip, Imanjýsip batyr!» dep qiqulap óte shyqpaymyn ba? Sansyz oilar jan-jaqtan qaumalap, aluan-aluan sezimder sanamdy shabaqtaghan sorly basym artyma búrylyp, sonymdaghy attargha aqyry ret qaraghym kelip ketti. Toryarghymaq samghay shauyp kele jatty. Qaraqshygha deyin bir-eki shaqyrymday ghana jer qalyp edi. Ong ayaghymdy taralghygha shirey, bir qolymmen erding aldynghy qasynan ústap, erding ong qaptalyna qaray sәl jantaya, sol qolymdy erding artqy qasyna tirey tayanysh etip, artyma búrylyp qaray bergenim sol edi. Júlyn ýzerdey júlqyp jibergen súmdyq soqqy aldymen erding aldynghy qasyna aparyp úrdy da, at ýstinen tymaqsha úshyrdy. Sol úshqannan esik pen tórdey jerge baryp búrq ete qalghan basym әldeneshe ret domalap kettim. Jalma-jan atyp túryp, atqa qaray jýgirdim. Biraq ayaghy qúrghyr erkime baghynbay bir ayaghym ekinshi ayaghyma shalynyp qúlap týstim. Bir túryp, bir qúlap qayta úmtyldym. Zenip qalghan basymdy myng san iyneler shabaqtap, qos qúlaghym zynyldap, týk esty alar emespin. Kóz aldymdy japqan qyzyl múnar eshtene kórseter emes. Qúlaghymda Toryarghymaqtyng shynghyrghan dauysy qalyp qoyghanday. Esim auyp qalghandyqtan ba, eshnәrse anyq anghara alar emespin. Tәltirektey jýgirip kelip, Toryarghymaqtyng moynynan qúshaqtay alghanymdy bilem. Januar basyn soghyp jatyr eken. Aldynghy ong ayaghy jilinshik tústan ýzilip ketipti. Sәl keyinde attyng ayaghy kirip ketken saryshúnaqtyng eski ini opyrayyp jatyr. Bolghan súmdyqqa kózim jetkendikten be, baqyryp jylap jiberdim.

 Qoldan keler basqa dәrmen joq attyng basyn qúshaqtap alyp, enirep jylay berdim. Sәlden keyin qalghan attar qasymyzdan óte bastady. Tap meni tabalaghanday tura búghalyq tastar jerden qiqulap óte shyghuda. Aldymen Qaraqasqany basyp ozghan qos shúnaq ótti. Sәl qalynqy Qaraqasqa, odan kóp  keyindeu ataqty Batyrashtyng Jýnisining Buyryly, oghan qúiryq tistese Kerneyding Kókshaghyry men Qiyashtyng Núrlanynyng Qúlasy ketip barady. Pyraqtar beyne eles siyaqty batar kýnning shúghylasyna malynyp, alaulay, órtene shapqan kýii, kýn ishine qarghyp týsip, ghayyp bolyp jatqanday edi. Birazdan son, ýzdik-sozdyq ótip jatqan attardyng legi tausylyp, Toryarghymaqtyng basynda japadan jalghyz qaldym. Osylaysha qazaqtyng eng songhy úly bәigesi kóz aldymda kóshken elding keruenindey kýn astyna jútylyp, joq boldy. Ýsti basym jyrtylghan, bet-auzym qan-qan, kózim búlauday bolyp isip ketken kýiimdi kim kórse de shoshitynday, ayaytynday edi.

                                                3

    Qansha jylaghanym esimde joq, bir kezde basymdy kóterip, Qarauyl tóbe jaqqa kýn saldym. Beri qaray birneshe attyly bettep kele jatyr eken. Taqala bere aldynghysynyng Imanjýsip ekenin tanydym. Sәl qalynqy balasyn, odan ary at arba jekken beytanys bireudi anghardym. Baghanaghy jamaghayynym ekeumiz arqamyzdy sýiep damyldaghan arba bayaghynyng әnine salyp, bozdap keledi. IYesining kelip jetkenin kórgen tory arghymaq basyn jerden júla, shynghyra kisinep jiberdi. Atynan jalma-jan sypyryla týsken Dәulethan jýgire basyp baryp torynyng moynynan qúshaqtay bere, ókire jyghyldy. Meni óksik qayta budy. Imanjýsip ýnsiz jylady. Baghanaghy batyr túlghaly, alpamsaday adam kóz aldymda qartayyp, shógip ketkendey boldy. Qalyng oidyng qúshaghynda qalghan ol atynyng janynda úzaq otyrdy. Tory arghymaq iyesinen medet kýtkendey túmsyghymen Imanjýsipti keudesinen iyiskelep, ayanyshty ýnmen oqyrandy.

 – IYmeke, jýreyik, kýn batpay túrghanda, atty arbagha salayyq, – dep arba iyesi ýnsizdikti búzyp jiberdi.

– Aytyp baqtym, әke, Arqa bizge pana bolmaydy dep, Betpaqtyng shólinen shyqpayyq dep. Ómir boyy kórgenimiz qughyn, shekkenimiz qasiret. Aq patshanyng úlyqtarymen, onyng pasyq bolystarymen ómir boyy alystyn, qane mýiiz shyqsa?! Jana ýkimetten jaqsylyq kýtip en, jarylqaymyz degen olar sary izine shóp alyp týsude. El, el deysin. Eljirep túrghany kәni, elinnin? Jerinning shúqanaghyna deyin kedergi. Qusa jetip, qashsang qútylatyn tory arghymaqtyng týbine jetti. Endi bizge onday at qayda! Túlparyng tughan jerine kelip jyghyldy. Taghy da dúshpanyna taba tabyldy. Bayqadyng ba, baghana: búl elding belsendilerining týri jaman. Taghy bir súmdyqqa arandatpay túrghanda keteyik, betke alyp Betpaqty. Qu mediyen shólge sinip joghalayyq!

   Dәulethan tausyla sóiledi. Ishten tynghan adamnyng janayqayy. Ýndemeytin adamnan ýidey-ýidey sóz shyqty. Balasyn del-sal tyndaghan Imanjýsip ornynan túryp, shapanynyng etegin qaqty. Ýn-týnsiz jýrip attyng qúlaghan ornyn kórip shyqty. Arghymaghy ayaghyn syndyrghan indikeshke oilana qarap, biraz túrdy da:

–Baq tayghan son, osy da, – dedi.

 Sosyn kókjiyekke qaray enkeye týsken kýnge týnere, týsin suyta qarap qalghan ol, kenet dýr silkindi. Osy sәtte ol maghan barshyn tartqan býrkittey kórinip ketti. Shamyrqanghan jýzi kýn sәulesimen kýrenitip, sústana týsken didaryna aibatty reng ornap, aibarly, sesti qalpyn tapty. Áldenege tәuekel etkendey:

–Arbany bermen taqa, – dep búiyrdy kólik iyesine.

 Jaydaqtalghan arba mertikken januardyng janyna jaqyndatyldy. Ymmen úghysqan әkeli-balaly tory arghymaqty qoldasa kóterip, arba ýstine lyp etkizdi. Atyna minip, jýre bergen Imanjýsip meni de ile ketti.

   Qarauyltóbening basyna jinalghan yghy-jyghy halyq aranyng úyasynday gu-gu. Qyp-qyzyl daudyng ýstinen týstik. Kók shúnaghy men tory shúnaghy irkes-tirkes kelgen aralbay Múqajan jer baspay sóilep túr. Tapaldau boyly, taramys deneli, aqsary óndi, shegir kózdi búl kisini el jyryq Múqajan deushi edi. Shegir kózinde ýnemi janjal oty oinap túratyn ol, rasynda qiyanqy adam edi. Bayaghyda Aqmolada ataqty Baluan Sholaqtyng Ghaliyasynyng qymyzhanasynda qala búzyqtarymen bolghan qalyng tóbelesting ýstinde bir qanypezer qanjarymen Múqajannyng ishin jaryp jiberse kerek. Qanjar soyyp ketken býiirinen shyghyp ketken ishegin bir qolymen býre ústap jýrip tóbelesken Múqajannyng bar búzyqty jalghyz qolymen-aq jaypap jibergeni jalpaq júrtqa anyz bop tarap ketken-di Múqajannyng jyryq atanuy da qyzyq әngime edi. Basbúzar, shadyr minezdi bola túra sәbet ýkimeti alghash ornaghan jyldary onyng bir bolys elge militsә bolghan jayy bar-dy. Jana ókimet isinde jýrgende әldebir sodyrlarmen atysyp qalyp, ýstingi ernin oqqa jyrghyzyp alghan atyshuly tentekti sodan beri júrt birjola «jyryq Múqajan» atap ketken bolatyn. Onyng ýstine ol atqan oghy qúr ketpeytin ghajap mergen, anshy adam edi. Taghy bir osal jeri jýirik at dese esi shyghyp ketetin, әri qazanatty bir kórgennen tanityn ol atbegilik ónerden de qúr alaqan emestin. Qara basy osynshama qayshylyqqa toly jyryq Múqajan sol kezde otyz bester shamasyndaghy jigit bolatyn. Býgin de ol naghyz zar kýili býrkittey shanq-shanq etedi:       

– Sondyqtan birinshi, ekinshi bәige meniki. Qosqan jýirikterimning qara ýzip kelgenine bәring kuәsin. Al, endi Imanjýsipting atynyng qúlap qalghanyn Allanyng isi dep bilinder.

 – Áy, Múqajan jónge kósh – dedi qalybek Qayraqbay, – Búl jolghy dauyng tipten orynsyz, audansyzdyghyndy kórsetpey, qy osy jolghy bәigeni IYmekene, eki men ýshinshi bәige taqiyana tar kelmes, al sony!

 – Bir men eki seniki dep sóile, Qayraqbay. Qalghan bәigeni kimge berseng oghan ber!

Múqajan eshkimge ese bermeymin degendey ekilene sóiledi.

 – Múqajan, sen «qúlan qúdyqqa qúlasa, qúlaghynda qúrbaqa oinaydynyn» kerin keltirip túrsyn. Imanjýsip Arqanyng arystany emes pe edi? Ayauly aghamyz tughan elin saghynyp, alystan jadap, jýdep kelgende eldigimizdi tanytyp, bәigesin shappay beretin jónimiz bar emes pe? Bas bәigege endi talaspa, Múqajan, bәige saghan berilmeydi – dep Qayraqbay tótesinen ketti.

– Dúrys.

–Qayraqbay jón aitady.

– Bas bәige IYmekene, – degen dauystar shyghyp, el gulep ketti.

Osy kezde sózge audandyq militsәning nәshendigi Núrghaly Tasymov aralasty.

– Múqajan dedi,– ol sabyrmen sóilep, – bәigeni úiymdastyrushylar da, toydy qyzyqtaushy halyq ta bәigeni IYmekene beruge úigharyp otyr. Qalghan qos jýlde seniki. Qanaghat et. Elding tilegine qúlaq as. Endigi sóz artyq.

 – Óidóit – dedi Múqajan mysqylday kýlip, – Ýkimet qolymyzda dep Qayraqbay ekeuing qyryp barasyng ghoy, týge. Jaraydy Imanjýsipke qanyng tartyp bolystyq qylyp túrghanyndy týsinip baghayyn, al anau ózimning atalasym Qayraqbaygha ne joryq. «Janaarqanyng nәshendik militsәsi qanym bir qypshaqtyng balasy, meni qolynan jaugha bermeydi» dep Imanjýsip Betpaqtan beri ótken kórinedi dep elding ishi gulep otyr. Bayqa, nәshәndigim. El qúlaghy elu. Úshynyp ketip jýrmender, – degenshe bolghan joq:                

– Áy jyryq, sen ne tantyp túrsyn, – dep gýr ete qalghan Imanjýsipke elding bәri jalt qarady. Ol baghanadan beri sózge aralaspay sabyr saqtaghanday bolyp túr edi.

         – Átten, saghym synyp, súm dýnie syrtyn bergen shaghymda  shyqtyn-au sen shәuildek. Áytpese, sendeylerdi tәubәge keltirgendi tәuir kóretin Imanjýsip men emes pe em! Amal neshik, – dedi ol yzaly ókinishpen.

Sәl ýnsizdikten song sózin qayta jalghady.

          – Men seni tanyp túrmyn. Aldynghy jyly Qyzylordada Seyfollanyng Sәkenining janynan kórip edim. Syrdyng boyyn jaghalap, Telikólge deyin úzap shyghyp, Sәken ekeumiz ýsh kýn boyy sayat qúrghanda aqyngha atqosshy bolyp jýrgen sen emes pe edin? Endi, mine, kózindi shel basypty. Meni jorta tanymaghansyisyn, ә. Áy, qayran Sәken-ay, bauyrym-ay, kimderdi ertkensing qasyna!?

Baghanadan beri qútyrghan buraday jan-jaghyn jaypap kele jatqan Múqajan jynynan aiyrylghan baqsyday bop qaldy. Áp-sәtte únjyrghasy týsip, saly sugha ketip, ayaq astynan mýsәpirge ainaldy. Sәlden son: – Ózdering bilinder, – dedi juasyghan ýnmen toydy úiymdastyrushylargha qyryn qarap túrghan kýii. Sóitti de atyna yrghyp minip, toptan shyghyp jýre berdi.

     Múqajan ymyragha keldi. Dau toqtap, bәigeler iyelerin tapty. Tóbe basynan tómen qaray qúlap, úbaq-shúbaq qayta bastaghan elge aqyrghy shapaghyn ayamay tógip, qyzara jalqyndana kýn de batyp bara jatty. 

    Imanjýsip te attanayyn dep jatyr.

– Beri kel, – dedi maghan Imanjýsip.

Sóitti de qasyna barghan meni basymnan sipady. Kýs-kýs bolyp, jarylyp ketken ayaqtaryma qarap túrdy da, qoynynan etikting bas últanyn alyp shyqty.

–       Etik tiktirip ki, ainalayyn, – dedi qamqor ýnmen. Sosyn kisesinen bir uys aqsha alyp shyqty da:

–       Mynaghan ýstine kiyim al.

Aqshany kórgen jamaghayynymnyng kózi jaynap ketti.

 –Búl qarjygha qiyanat qylma shyraghym, – dedi Imanjýsip onyng pighylyn sezgendey bolyp.

–       Balanyng ózine júmsa – dedi de aqshany jamaghayynymnyng alaqanyna saldy.

–       Rahmet, Alladan qaytsyn, IYmeke, – dep tuysqanym qalbalaqtap jatyr.

–       Jolynyz bolsyn jortqanda!

Imanjýsipter atanyp ketti. Inir qaranghylyghy kire bastaghan shaq edi. Úzay týsken olardy qausyrmalap qorshay týsken týn týnegi lezde jútyp jiberdi. Tek tory arghymaqty artyp alghan arbanyng maylanbaghan dóngelekterining shiqyly qaytqan qazday qanqyldap, kópke deyin estilip bara jatty. Sol ketkennen Imanjýsipti kóre almadym.

                                               4

   Kóp úzamay Imanjýsip ústalypty degen suyq habar dýnk ete qaldy. Nәshendik militsә tuysy Núrghaly Tasymov qorghan bola almapty. Kepeuding (GPU) jendetteri Imanjýsipti kisendep, Áulieatagha qaray alyp jýripti. Atasu ózeninen ótken son, el «Shkól» dep atap ketken eski mektep bar edi. Qol ayaghy kisendeuli Imanjýsipti sol mektepke bir týn týnetipti. Torgha týsken jaraly jolbarystay alasúrghan Imanjýsip týnimen kýnirenip әn aitypty. Jym-jyrt týndi jaryp shyqqan onyng kýshti zor dausy ózi әnge qosqan Aqtau, Ortau taularyn janghyrtypty. Batyr perzentining qoshtasu әnin ýnsiz, mýlgy tyndaghan tәkәppar taular kóz jastaryna ie bola almapty: eniregen búlaqtary eniske qaray enkildey qúlapty. Onyng qasiretti ýnine tebirengen Arqanyng asyl anasy Sarysu jylap aghyp jatypty. Sol týni onyng múng men zargha, qayghy men ókinishke, erlik pen batyrlyqqa toly әnderi Aqtau men Atasudyng boyyn jaylap jatqan jalpaq elge týgel estilip, tegis tarapty. Dәrmensiz el ishten tynypty, jigitter sharasyzdyqtan barmaghyn tistep, arular ýnsiz egilip, jәudir kózderinen jas tógipti. Analar jaulyqtarymen kóz jasyn sýrte otyryp, «auyzy týkti kәpirlerge» qarghys aitypty. Saqalynan taram-taram jas aqqan qariyalar Abylaydyng jaugershilik zamanyn ansapty, Abylaydyng aq tuyn Aqtaugha әkep tikken Kenesary hannyng dәuirin eske alyp, kýnirene kýrsinisipti.

 

                             Jalamenen sorladym, men ne dermin,

                              Tarqamastan barady qayghy sherim.

                              Altau ala bolghanda er qúrbandyq,

                              Osymen azghanyng ba, qayran elim, –

 

dep óksipti Imanjýsip.

Týnimen әn shyrqaghan esil erge eshkim ara týse almapty. Qoldaryn kisen qighan Imanjýsip batyr aidalyp kete barypty. Keyin el ishinde Imanjýsipting elmen qoshtasqan әni tarady. Kóp jyl jadymda saqtap jýrdim ol әndi. Qúday әnshilik bermese de, ózime qiyn-qystau shaqta shapaghaty tiygen ayauly adamnyng әnin eshkim joqta ishtey ynyldap aitushy edim. Kәrilik degen adamnyng jadyna kelgen jút eken.  Esimde eki-ýsh auyzy ghana qalypty.

 –Aytyp jiberinizshi, – dedim baghanadan beri sózin bólmey tyndaghan men shyday almay.

– Qazir – dedi ol, – Qazir esime týsireyin.

Ol esine týsire almay biraz jatty.

 – Áyelining aty Kýljәmiylә edi. Kýljәmiylә kýieui ólgen kelinshek eken. Ózi súlu, ózi jas jesirge qayynagha, qayyndary әmenerlikke talasyp jatqanda Imanjýsip kelip alyp ketken ghoy. Álgilerding eshqaysysy bizding jesirimiz dep aita almapty Imanjýsipke. Betine tiri jandy qaratpaytyn aibatty edi ghoy jaryqtyq. Sol әieli jayly aitatyn bir auyzy bar edi. E, mine, endi  týsti esime.

 Qaljau, qaljyraghan, әlsiz dauyspen әndi jaylap aita bastady:

 

                                  Kóktaldan  shyghyp qondyq biz «Shkolge»

                                  Kóz taldy qaray-qaray tughan elge.

                                  Oralmasym dәm jazyp, endi anyq,

                                  Kýljәmiylә bolar eken qanday kýide?

 

Ári qaray aita almady.

– Eske týser emes, shyraghym. Auru men kәrilik qosa kelip, úmyttyrdy bәrin. Qap! Esimde saqtap kep edim. Qara basyp jatqanymdy qarashy.

 –Toryarghymaqtyng taghdyry nemen tyndy – dedim, qarttyng ólendi esine týsire almasyna kózim jetip, әri qynjylyp.

–       Kelesi jyly el ishine asharshylyq kire bastady. Imanjýsipten tiridey aiyrylghan, Kýljәmiylә toryarghymaqty soghymgha soyypty. Qasapshy jigitter noqtalap jatqanda ózi aqsaq, әbden aryp, tulaqqa ainalghan toryarghymaq jylap túrypty; Kýljәmiylә әldekimderdi qarghap, dauys qoyyp anyrapty desedi. Atty soyghandar toryarghymaqtyng jýregi samauyrynday ýlken, ókpeleri shaynektey ghana eken, qabyrghasyn sanadyq túp-tura on segiz, bir júp qabyrghasy artyq bitken eken desip jýrdi. Úzamay Áulieatada Imanjýsipti atyp tastapty degen suyq habar sumang etip, elding ýreyin alyp ótti. Odan keyin otyz ekining ashtyghy bastalyp, toz-tozy shyqqan el basymen qayghy bolyp ketti. Qyrylghany qyrylyp, ayaghy jetkeni ózbek, qyrghyz asty. Elge ere almay, әlimiz qúryp, Janaarqanyng kóshesinde ashtan búralyp ólgeli jatqan inim ekeumizge «Myrzajannyn» adamdary úshyrasyp, arbagha tiyegen ash balalarmen birge Qaraghandynyng detdomyna әkep ótkizdi. Jetimder ýiining qatyqsyz qara kójesi men qaynaghan suyna ilikken bizder qatargha qosylyp kettik. Tek Imanjýsip qatargha qosylmady. Qayta ol turaly әngimeler birte-birte bәseng tartyp, kele-kele sap tiyldy. Áni de aitylmaytyn boldy. Ghaziz jannyng әni týgili esimi de atalmaytyn zәrli zaman ornady jer betinde. Keng dýnie oghan kelgende tarylyp, tastabanday berdi. Imanjýsipke tek mening keudemde oryn keng edi. Jýregimning sonau tereng týkpirinde ózim de týsinip bolmaytyn bir ot mazdap jatatyn. Sóitsem jýregime úyalap, janyma jalyn bergen onyng ruhy eken ghoy. Maghan jetimdik taqsiretin jengizgen de sol kýsh der edim. Bertinde tong jibip, seng qozghalghan tústa Imanjýsipting әnin radiodan beretin boldy. Qily zamannyng qúrbany bolghan esil erding ózim kuә bolghan ómirining bir sәtin osy tústa aityp kórip edim elge. Kesh qalghan ekenmin. Orystanghan elde onday әngimeni úghatyn qúlaq qalmapty. Sosyn ishten tynyp, ýndemeytin boldym. Bir jyly osynda Almatydan eki-ýsh aqyn-jazushy keldi. Elding eski sózin jinaytyn, kókiregi sәuleli jandar ghoy dep jolyghyp, tildesip qalmaqqa arnayy izdep bardym. Biraq syrtta «baryp kel, alyp kelmen» shapqylap, tanaulap jýrgen sovhoz derektirleri meni aryzqoy bireu dep oilady ma, jazushylar demalyp jatqan ýidi qyzghyshtay qoryp, kirgizbey qoyghany. Aupartkomnyng hatshysymen araq iship, karta oinaudan qoly bosamaghan әlgiler bir-eki kýnnen song qaytyp ketti.  Sóitsem olar Temirtau zauyttarynyng jetken jetistikteri men jasampaz isteri jayynda kitap jazyp jýrgender bolyp shyqty. Zauyt bastyqtary olardy ózen boyynyng taza auasyn jútsyn, kónilderin sergitip, demalsyn dep, osy ónirge әdeyi jibergen eken. Qala, audan basshylarynyng qolynan jaqsy kýtim kórip, jem jep, qyzara bórtip, kónildenip, kýilenip alghan aqyn-jazushylardyng men týgili Imanjýsipting ózi tirilip kelse de, eleng qylmasyna kózim jetken kezde eng songhy ýmitim ýzilgendey bolyp edi. Sol uaqyttarda:

 

                                  Halyqtyng qasiyetin janmen úqqan,

                                  Búl jyrdy men jyrlamay kim jyrlaydy.

                                 Mezgilsiz, merekesiz ótkenderdin,

                                 Jandary bizdi de ait dep sybyrlaydy, –

 

degen ataqty Isa aqynnyng óleni esime týsip, qayta qayrattanushy edim. Sodan bir kýni audandyq gazetting redaksiyasyna bardym. Quyqtay bólmede syra iship, dauryghyp otyrghan eki jornalshygha Imanjýsip turaly әngimeni bastap kele jatyr edim, әlgi ekeuding bireui: – aqsaqal múnday әngimeni gazetimizding kólemi kótermeydi, bizding gazet audandyq partiya komiytetining organy, sondyqtan búnda tek partiyanyng qauly, qararlary basylady. Qazir audanda egin jinau nauqany jýrip jatyr. Sizding әldeqashan sýiegi qurap qalghan aqynynyzdy baspaq týgili sovhozdardan týsken mәlimetterding ózin sighyza almay jatqan jayymyz bar, – dep aqtaldy. Ekinshi tilshi tipti qyldy: Aldyndaghy bәnkidegi kýreng syradan qylqyldata jútyp jibergen ol: – Aqsaqal, – dep bir qoydy. Sóy dedi de kepken balyqpen әurelenip ketti. Aqyry kepken túqynyng býiir qalashyn júlyp alyp, auzyna saldy. Asyqpay tamsap birsypyra otyrghan son, – Audandyq gazet negizinen orys tilinde shyghady. Kórip otyrghan eki tilshiniz qazaq tilindegi qosymshasyna ghana iyemiz. Onyng ózi audarma. Al endi, siz aityp otyrghan janaghy aqyn ba, әnshi me, kim edi ózi – «halyq jauy» bolghan ghoy. Biz de myna jerde Ay qarap otyrghan otyrghan joqpyz. Bilemiz ghoy bәrin... bilip otyrmyz.  Sondyqtan siz bizge aldymen әlgi aqynynyzdyng aqtalghany jayynda prokuroturadan sprәpke әkeluiniz kerek. Erteng aupartkom jaqtan aighay shyqsa, ne dep aqtalamyz, – demesi bar ma, kepken balyq sýiekterin auzynan alyp shyghyp jatyp. Osylaysha jazushy, tilshi ataulydan әbden týnilip, kónili qalghan men beybaq Imanjýsipting әngimesi ishimde kete me dep uayym qylushy edim.  Qúday seni aidap әkeldi. Saghan amanat búl әngime. Endi óle beruime de bolady.

Ol ýnsiz qaldy. Sóitsem jylap jatyr eken. Júmuly kózderinen aqqan jas samayyn qualay, qús jastyqqa sinip jatyr. Bólmede óli tynyshtyq ornady. Baghanaghy úly soqqan boran da basylghan tәrizdi. Tereze syrtyna әldeqashan týsken qoy qaranghylyq endi ishke enteleytindey. Bireu kelip bólmening jaryghyn jaghyp ketipti. Qarttyng aldynda jylan arbaghan torghayday bolyp otyrghan basym osynyng birin de angharmappyn.

– Nemene bitpeytin әngime senderdiki, – dabyrlap Ghinayat kirip keldi. – Boran basylypty. Ne isteymiz?

– Qaytayyq, – dedim men. – Elge erterek jetip alayyq.

 – Shәy iship alyp shyghyp keteyik, onda.

– Ata sau bolynyz, – dedim men, ony endi qaytip kórmeytinimdi oilap.

 – Qosh bol qaraghym. Qayda jýrseng de jolyng bolsyn, shyraghym.

Ol eti qashqan sausaqtarymen qolymdy әlsiz qysty.

         Qar basqan kóshelerden oppagha batyp, odan әzer ótken sary «Jiguliy» tas jolgha ynyrana bebeu qaghyp, zorgha shyqty. Kýre joldyng da jayy mәz emes eken. Eski kólik jal-jal bolyp qalghan kýset qardy qinala búzyp, auyr jýrip keledi. Kónil týkpirimdi zil batpan oilar torlap alghan. Qarttyng aitqan әngimesinen aiygha alar emespin. Kózimdi mashina jaryghyna ilestirip, qaranghylyqqa tesile qaraymyn. Kókjiyekten shabandau kóterilgen Ay sәulesi qarly dalanyng týnegin serpip, ainalany kógis múnargha bóktirip, tónirekke bozghylt renk bere bastady.

– Ánshi degen kónildi bolushy edi. Seniki ne osy, túnjyray beresin? Jol qysqarsyn әngime aityp otyrsayshy, – dedi jol serigim. Ýni kәdigimgidey renishti. – Joq, әlde әlgi qyrsyq shal ózindi ýndemeytin etip, dualap tastaghan ba?

Ýninde kekesin bar ol kenkildep kýlgen boldy.

– Men kórgen әrtister jýz gramdy tartyp jiberip, balpyldap anekdot aityp otyrushy edi, bolmasa qyzyq kórgen, qyz aulaghan serilik, perilikterin aitushy edi. Sen ondaygha da joq ekensin. Shal ózi saghan ne әngime aitty kýni boyy? Taghy da jalghyz inisin aitqan shyghar? Sol inisining kýiigi ghoy, búl shaldy jegidey jep bitken.

Taghy bir әngimening úshyghy shyghyp kele jatqanyn seze qoydym. Baghana qariyadan inisi jayly súraudyng reti kelmegen edi. 

– Inisining detdomnan keyingi taghdyry nemen tyndy, – dedim kózimdi joldan almaghan kýii.  

 – Á, keyingisin aitpaghan eken ghoy. Biraq ne dep aitady? Orys bop ketkendegisin aita ma, endi?

–  Orys bolyp ketkendegisi nesi?

– Jaghday bylay bolghan ghoy. Búlar detdomgha alynghan son, kóp úzamay ekeuin eki jaqqa aiyryp jiberedi. Inisinen tiridey aiyrylghan bizding shal keyin esin jiysymen bauyryn izdey bastamay ma? Ol eki ortada soghys búrq ete qalady. Alghashqylardyng biri bolyp, әskerge alynghan atamyz qan maydannan bir-eki auyr jaraqat alghany bolmasa, qúday saqtap aman esen oralady. Jaraqaty jazylyp, ózine-ózi kelgen son, inisin izdeudi qayta jalghastyrypty. Ol eki ortada tyng kóteru, taghy da basqa nauqandar kiyligip, atamyzdyng qolyn baylay beredi. Tek bertin kele ghana inisining deregi Germaniya ma, әlde Vengriya ma, әiteuir, Kenes Odaghymen sybaylas Europanyng bir elinen shyghady. Sóitse inisi әskery adam, sol elde túrghan kenes әskerining birinde diviziya komandiyri eken. Shal múny anyqtaghasyn, inisine telegramma berip, telefonmen sóilesuge shaqyrady. Kelisimdi uaqytynda eki memleketting baylanysshylary aghaly-inili ekeuin telefon tútqasynda tabystyrady. Bizding shal kemsendep, birese enkildep jylap inisimen dúrystap sóilese almaydy. Jalghyz-aq: «jalghyzym-au, jaryghym-au, búl kýnge jetkizgen, sening dausyndy estirtken Alla Taghalama rizamyn, endi seni bir kórip ólsem armanym joq», – dey beripti. Ár jaqtan ýn-týnsiz tyndap túrghan inisi: «Govoriyte po russkiy» dep qalypty. Abyrjyp qalghan aghasy: «Qazaqshany úmytynqyrap qalghan shygharsyn, oryssha sóile desen, oryssha sóileseyik, tek ózing birdeme deshi» dese, «ya uje sorok let na chujbiyne, poetomu rodnoy yazyk ne pomnu, aga» dep tilge kelipti. «Aghalaghan» dausynnan ainaldym, ua aruaq, qu jalghyzdy ózing jebe» dep aghasy zar enirepti. Qoyshy, sóitip óshkeni janyp, ólgeni tirilgen atamyz auyl aimaq, dos-jarandaryn shaqyryp, dýrkiretip toy jasady. Sol toygha sheteldegi bauyryn da otbasymen shaqyrghan edi, biraq әskery qyzmetting qatang tәrtibine boyúsynghan inisi elge kele almady. Oghan renish qylghan aghasy joq, odan keyin taghy da telefonmen habarlasyp, inisining eki úly baryn bilgende tipti masayrap ketti. Sóitip jýrgende bauyrynyng qyzmeti Mәskeuge auysqany jayynda habar alghan ol kóp oilanyp jatpastan úshaqpen alyp-úshyp Mәskeuge jetedi. Úshaqtan týssimen birden taksy ústap, tura inisining ýiine barypty. Tanertengi uaqyt eken. Inisi júmysqa ketip qalghan. Orys kelini ernin jybyrlatyp amandasqany bolmasa, kelgen qonaqqa asa ynghay bere qoymapty. Tomsyrayyp otyrysyp shay ishipti. Inisine elding dәmin saghynghan shyghar dep, ýitken qoy, sýrlengen qazy, qozy qaryn may, basqa da bazarlyqtar alyp barsa kerek. Onysyn da kelini múrnyn tyrjitynqyrap, jaqtyra qoymapty. Sóitip otyrghanda aghasynynyng kelgenin estigen inisi kelip jetipti. Ekeui úzaq kórisip, qúshaqtary ajyraghan son, jón súrasyp, әngimege kóshipti. Inisi iyghynda general sheni jarqyraghan, zor túlghaly, kórikti, tolysqan jigit aghasy bolypty. Ýlkeni osynyng bәrine sýisinip, tәube qylyp otyrypty. Kelinining qabaghy ashylmay qoyghanyn, әkelgen sybaghasyn bosaghada qaldyrghanyn da kóniline ala qoymapty. Bir uaqta әldenege quanuly eki úly kelipti. Sóitse soqtalday-soqtalday bolyp, erjetken eki úldyn  kishisi on alty jasqa tolyp, sol kýni ýiine tólqújatyn әkep túrghan beti eken. Áke-sheshesi tólqújatty qoldaryna alyp, ainaldyra kórip, quanyp jatyr deydi. Bizding shal da eki úldy emirene qúshaqtap, betterinen sýiip, kórimdikke tútas jiyrma bes tengesin ynghaylap, tólqújatty qolyna alyp betin ashypty. Qarasa! O, toba! Kórgen súmdyqtan aghasynyng kózi atyzday bolypty. «Astapyrla, mýmkin, emes, Qúday saqtasyn» dey beripti, jalghyz-aq. Tólqújatty ózderine berip, kórimdikke degen jiyrma bes somdy qaytadan tós qaltasyna sýngitipti.

 – Sonshalyqty ne bolypty – dedim men. – Tólqújattan ne kórgen sonda?

– Aytaryng bar ma? Últy kórsetiletin tústa tura «ebirey» dep jazylyp túr deydi.

– Shynynda da súmdyq eken. Nege óitken?

– Atam da osy súraqty inisine qoyypty. Inisi bolsa: «maghan ne qyl deysin, ebirey últynda úrpaqty shesheden taratady, tughan bala sheshesining últyna jazylady. Búghan men dәrmensizbin» dep aqtalypty. «Sonda qalay? Men de ýsh qyz, jalghyz úldy tyng iygeruge kelgen pereselender pyshaqtap óltirdi. Senen tughan eki úl «ebirey» bolypty. Osymen tap-taqyr, typ-tipyl bolghanymyz ba? Bektas әuletinin  shyraghy sóndi, shanyraghy ortasyna týsti, aqyr-taqyrymyz osy deseyshi», – dep shyr-pyry shyqqan aghasy janyn qoyargha jer taba almapty. Aghasynyng kelmey jatyp, aralaspay jatyp, berekelerin alghanyna, otbasynyng tynyshtyghyn búzghanyna inisi ýnsiz tózip, túnjyray beripti. Qatyn balasy ýrpiyip, sostiyp-sostiyp túryp qalghany bolmasa, aghaly-inilining isine aralasa qoymapty. Álden uaqytta aghasy jan qaltasynan mýiiz shaqshasyn alyp shyghyp, kók búira nasybaydan ernine bir atym tastap jibergen son, biruaq ózine-ózi kelgendey bolypty. Janynda jatqan gazetten jyrtyp alyp týkirgish orap, oghan shyrt-shyrt týkirirgeni sol-aq eken, osynyng bәrin baghyp túrghan bir úly әkesine dýrse qoya beripti:

 – Papa, smotri, tvoy rodstvennik kakoy-to narkotik kuriyt. Fu, papa, on eshe pleetsya. Chto on tak sebya vedet v nashem dome.

 – Eto moy edinstvennyy rodnoy brat, ya vam raskazyval o nashey tyajeloy sudibe. My ne viydelisi pochty sorok let, Ya proshu vas poymiyte ego  – depti inisi sabyrmen.

 – Kelin, – depti azdaghan ýnsizdikten keyin aghasy,– aqylgha keleyik, Bir balany atasynyng atyna jazugha kelis, ainalayyn, Eki úldyng biri – Bektasov bolsyn, búdan basqa joldy kórip otyrghan joqpyn, meni dúrys týsin shyraghym, ótinemin – depti jalynyshty ýnmen.

– Joq! Joq! – depti jan dauysy shyqqan kelininin. Baghanadan beri әzer shydap túrghan әielding auzynan aq it kirip, kók it shyghypty: – Eshqashanda! Búnday súmdyqty aitugha qalay dәtiniz barady! Balalar meniki. Bireuding otbasynda sharuanyz bolmasyn! Álde bizdi aiyrylystyru ýshin keldiniz be? Ol oiynyz bola qoymas. Solay depti de kýieuine dýrse qoya beripti: – Biz ýilengeli jiyrma bes jyl boldy. Sodan beri qayda jýrgen búl aghan? Endi kelip, sen general bolghanda izdep kelip otyr. Taghy qanday tuystaryng bar edi, sening ol jaqta. Úzamay ýiimizge jarty Qazaqstan aghylatyn shyghar, – dep túldanypty inisining әieli.

Búdan arghy әngimening jaraspasyn sezip, bógelisti jón kórmegen aghasy, tez jinalyp ýiden shyghyp ketipti. Sonynan inisi qua shyghyp, birdeme aityp, toqtatqysy kelgen eken, qayyrylmapty. Sol sapardan atamyz ýige jetip bir-aq qúlady. Kelgennen son, bólmesine eshkimdi bas súqtyrtpay, tiri janmen til qatyspay, qatty qúsalandy. Biraz kýn ótken song ghana, ózine ózi kelip bolghan uaqighany ózine jaqyn degen jandargha ghana qinala, jany azap shege otyryp aityp berdi. Osy oqighadan keyin bylay da túiyq adam, mýlde oqshaulanyp aldy. Keyde atyna minip, dala kezip ketip jýrdi. Keyin mýlde ýiden shyqpaytyn boldy. Aqyry osydan bir jyl búryn osy dertke shaldyqty. Auruy birte-birte asqynyp baryp jyghylghaly eki aidan asty. Hali kýnnen-kýnge tómendep barady. Qayta senimen әngimelesuge kýsh tapqanyna qayran qalyp kelemin, – dey bergen ol róldi kilt búra bere tejegishti basty. Yryqqa kónbegen kólik tayghanaqtap qiystay berdi de, jol búrylysyndaghy itjondana ýiilip qalghan qargha baryp túmsyghymen kirip ketti. Kólikten týspeske bolmady. Ekeulep iyterip, әzer degende mashinany joldyng ortasyna shyghardyq.

 – Itayaqty jaqsy alushy shyqsa satyp jiberip, sheteldik kólik almaqpyn – dedi eki iyinnen dem alyp, entigin basyp túrghan ol. Sóitti de qaltasynan temeki alyp tútatty. Men kóligimiz auyp qala jazdaghan tústy barlaugha kiristim. Qalyng qargha keptelip qalghanymyz qanday jaqsy bolghan. Endi sәl bolghanda etekke qaray auyp týskendey ekenbiz. Kýtpegen beynetten aman qalghanymyzgha ishtey shýkirshilik etip, týngi aspangha qaradym. Áldeqashan manday túsqa shyghyp alghan tolghan aidyng mol týsken sәulesi qardyng betin aq kýmistey jarqyratady. Aqpan tughan son, tas tóbege kóterile almasyn biletin Ýrker jambasqa aua bastapty. Basqa júldyzdarday jymyndaudy bilmeytin Esekqyrghan bir qalyppen suyq shaqyrayady. Týngi dala kýnimen soqqan súrapyl borannan son, tynystap jatqanday.  Shynyltyr, túp-túnyq saf auany keudemdi kere jútqannan ba, sanam shayday ashylyp sala berdi. Nege ekenin bilmeymin, dәl osy sәt kónil týkpirimdi Dayrabaydyng «Dayrabay» kýiining saryny kezip, keudem kýmbirlep ketkendey boldy. «Shirkin! Qansha jerden qasiret shekse de, erkindik sýigen erlerding ómiri bәribir súlu; ómir súlu bolghan son, óner de súlu» dedim ishtey. Erlik jasattyryp alyp, óltiretin qoghamyng bolghany qanday baqyt degen kýpir oy sanamdy osqylap ótti. Adamzat basynan qanday zaman ótpesin, qanday jýie ornamasyn – olardyng barlyghy túlghany qorlaumen, mazaq qylumen keledi. Ásirese, tobyrlyq sana jaylaghan qogham túlghanyn, ónerpazdyng shekken azabynan, tartqan qasiretinen lәzzat alady. Búl kez kelgen qoghamnyng peshenesine jazylghan mәngilik dert. Qúdaydyng adamzatqa bergen teris batasynyng taqsyretin túlghalar tartatyny sondyqtan, – degen zapyrandy oy keudemdi qaryp ótti.  Kóz aldymda Baluan Sholaq, Mәdy beyneleri túryp alghanday. Keudemde alay-týley «Dayrabay» kýii buyrqanady. Orman oilarmen arpalysyp túryp, kýni boyy janymdy jegen kónilsizdikten birjola arylghanymdy, borandy kýngi saparyma, endi rizashylyq bildirip túrghanymdy sezdim. «Imanjýsipting әngimesine jolyqqanym qanday jaqsy boldy, kejegem keyin tartqanyna kónip, ýide qalghanymda masqara bolady eken» dedim kýbirlep.  

– Kettik, – degen jol serigimning de dausy kónildi shyqty. Kólikti otaldyryp jýre bergende razy bolghan kónilmen qolyn qystym. Týkke týsinbegen ol betime ajyraya qarady.

 – Alla razy bolsyn, – dedim men taghy da rizalyghymdy bildirip. Týkke týsinbey anyrghan ol jyldamdyqty ýdete týsti de – Sheteldik kólik alsam, jýrgenning kókesin sonda kórsetemin, – dedi mening rizashylyghymnyng tórkinin ózinshe joryp.  

Sary «Jiguliy» qarly bógesinderden qinala ótip, bar kýshimen dyzylday bezek qaghyp keledi. Týngi jol úzaryp ketkendey jetkizer emes. Mashina oryndyghyna shalqaya otyryp. kózimdi júmdym. Keudemde «Imanjýsipting әni» atoy salyp keledi:

 

                                         Kýnim qayda bayaghy tanday atqan,

                                         Kóshesin Qaraótkelding dabyrlatqan.

                                         Bidayyqtay  ilushi em aqqu, qazdy,

                                         Jarqanat bolghanym ba búghyp jatqan?

 

                                          Dúshpanym kóp syrtymnan tabalaghan,

                                          Sonymnan ittey shulap abalaghan.

                                          Qaraótkelding kirgende kóshesine,

                                          Marjalary kórem dep qamalaghan.

 

                                          Shiderimdi shynghyrtyp atqa saldym,

                                          Imanjýsip atymdy hatqa jazdym,

                                          Ata-baba dәuleti arqasynda,

                                          Basymdy sugha saldym, otqa saldym.

 

                                          Jigit edim elimde gýl jaynaghan,

                                          Eregisken dúshpandy jay qoymaghan.

                                          Baghyng tayar basynnan kýn tughanda,

                                          Tóbene dúshpan shyghyp at oinatqan...

 

                                                     5

      Arada ýsh aptaday uaqyt ótti. Yzgharly qystyng bet qarityn ayazdy kýnderining birinde júmysqa baratyn kólik tosyp ayaldamada túr edim. Kenet ayaldamadan óte bergen sheteldik jenil kólik kilt toqtay qalyp, jalma-jan signalyn bezildetip qoya berdi. Biraq qansha bepildetse de әlgi kólikke eshkim taqala qoymady. Qayta búl ózi kimdi shaqyryp túr degendey ayaldamada tonyp túrghan júrtshylyq jaqtyrmaghanday bir-birine antaryla qarasty. Múnday kóligi bar tanysym joq bolghan son, men de onsha nazar audarma qoymadym. Mashinanyng ishinen tanys bireu domalap týsip jatyr. Tany kettim, Ghinayat!

–       Ánshim-au shaqyryp túrmyn, shaqyryp túrmyn. Nege kelmeysin?

–       Tanymay qaldym. Kólik alghansyz ba?

–       IYә, týneukýni ózine alam dep jýrgen kóligim osy.

–       Qútty bolsyn! IYgiliginizge mininiz.

–       Rahmet bauyrym, otyr. Baratyn jerine jetkizip salayyn.

–       Sheteldik kólikting qorlyghy ótip jýr edi. Aldym aqyry,– dedi ol mashinagha otyrghan son, – Sary «Jiguliydi» satyp jiberdim. Jaqsy baghagha ketti. Ol endi jana kóligin maqtay bastady. – Mynau rahat boldy. Áneukýngi «Jiguliymen» jarty kýn jýrgen auylgha búl et pisirim uaqytta jetip barady. Ishi jyp-jyly, syrt kiyimsiz otyrasyn. Jayly kólik minseng jaqsy ómir sýredi ekensin. Jolyng bolady. Sharuang da jýredi. Ising de ongha basady. Kórmeysing be? Qytaygha temir ótkizuge tesik tappay jýr edim. Qúday bәrining sәtin saldy. Tau-tau temirlerim temir jolmen toqtausyz aghyla bastady. Tifa, tifa. Til kózden saqtay kór. Ol kóligining róline týkirdi. – Bәrinen qayyn júrtqa barghanda qysylmaysyn. Jaman mәshiynemmen barghanda qoryna berushi edim. Endi jaqsy boldy.

–        Aqsaqal aman ba? Densaulyghy qalay? – dedim onyng sózin bólip.

–       Á, sen estigen joqsyng ghoy. Ólip qaldy shalyn.

–       Qashan? –  dausym qattyraq shyghyp ketti.

–       Toy ótken son, bir apta óter-ótpeste qaytys boldy. Jerleytin kýni alay-týley boran soghyp, zorgha qoydyq.

–       Imandy bolsyn. Kórmegen kóshesinen jarylqasyn.

 Kónilim su sepkendey basylyp qaldy. Týsetin jerime kelip qalghan ekenmin.

–       Keldik. Osy jerge toqtanyz, – dedim kólikten tezirek týsip ketkim kelip.

–       Aytpaqshy qyzyq jaghday boldy – shal ólerde.

Esigin jauyp ýlgermedim. Ghinayatym taghy bir әngimening shetin shyghardy. Ángime qarttyng ólimi jayly bolghandyqtan, tyndaugha tura keldi. 

– Óletin kýni qatty qinalypty. Balalary, tughan-tuys jaqyndary týnimen janynda kýzetip otyrypty. Endi, atymyzdy atar, ósiyetin aitar dep kýtken ghoy úrpaqtary. Ol bolsa, eregiskendey ýn-týnsiz jatyp alyp, mýlde sóilemey qoyypty. Qara jer habar bermesin, ózi de qyrsyq shal edi ghoy. Tek baqigha keter aldynda kózi júmuly jatqan kýii, adam týsinbeytin bir әnning sarynyn qayta-qayta qaytalay beripti. Jinalghandardyng bәri shaldy sandyraqtay bastady dep oilasa kerek. Biraq, ol kenet kózin ashyp, jan-jaghyna qarapty. Jinalghandardy óleusiregen, núrsyz janarymen qydyrta bir sholyp ótip, kózin qayta júmypty. Sóitip jatqan aurudyng «IYmeke, Imanjýsip agha...» dep beytanys bireuding atyn ataghanyn, birdeme dep kýbirlegenin janynda tayau otyrghandar týgel estipti. Estigender úgha almay qalyp: «Imanjýsibi kim» – dep bir-birinen súrasyp jatyr deydi. «Shaldyng múnday tuysy joq siyaqty edi, onysy kim boldy eken»,  dep ýlkender de dal bolypty. Sóitip óler aldynda da birdemeni júmbaqtaghan qyrsyq shal sol kýni kesh bata, kýn úyasyna qona bergende ýzilipti.

    Qarttyng ólimi meni tebirentip jiberdi. Ornymnan qozghala almay túryp, qalyppyn.

–       Endi bar ghoy, әri qaray tynda!

 Qyzynyp alghan Ghinayatym toqtar emes.

– Mening orys bop ketken baldyzdarym ne deydi de: «Gena, ty nam naydy papin rodstvenniyk. On nam pry jizny pro nego nichego ne rasskazyval. Toliko my ego imya znaem. Ego zovut Imanjusup», – dep maghan jalynady.

 – Áy kóketaylarym-au, eng qúrymasa tuystarynnyng familiyasyn bilmeysinder, men qalay tabam desem, – Naverno Bektasov? Nu, ty u nas nastoyashiy kazah, ty smojeshi – dep qayta jabysady. Ne derimdi bilmey púshayman bolamyn. 

    Ári qarayghy әngimeni tyndaghym kelmey, ketuge ynghaylandym. Kóp sóilep ketkenin ol da sezip, kóligin asyghys otaldyra salyp jyljy bergeni sol edi, sanama sart ete týsken oy ony jalma-jan toqtatqyzdy. Esigin asha berip, aighay salyp:

–       Shaldyng tuysqanynyng familiyasy – Qútpanov. IYә, Imanjýsip Qútpanov, – dedim.

–       Ony qaydan bilesin, kim aitty saghan? - degen onyng kózi sharasynan shyghyp barady.

–       Toy kýngi әngimede atanyzdyng ózi aitqan maghan.

–       Tiri me eken ózi? Qayda túrady eken? Meken-jayyn aitqan joq pa?

–       Jogha! Áldeqashan sýiegi qurap qalghan.

Qityghyp túrghanymdy sezbesten, ol maghan saualdar qoimen әlek.

–       Qalay, qashan ólgen sonda, qay jerde jerlenipti?

–       Bir myng toghyz jýz otyz birinshi jyly 2-inshi nauryzda GPU-dyng jendetteri atyp óltiripti. Sýiegi Taraz qalasynyng astynda qalypty, – dedim tap bir esep bergendey taqyldap.

–       Apyray, ә, qyzyq jaghday eken. Shalyng múny bizge nege aitpaghan ә, – jýre bergen ol taghy da toqtay qaldy. – Endi onyng sýiegin Tarazdyng qay kóshesinen izdeymiz, – dedi abyrjyghan dauyspen.

–       Bilmeymin, – dedim qyrsygha. Ol kete bardy.            

   Sýlderimdi sýiretken kýii júmys bólmeme keldim. «Qazaq radiosy» halyq kompozitorlarynyng әnderininen konsert berip jatyr. Diktor: «Imanjýsipting әni». Oryndaytyn Qayrat Baybosynov» – dep habarlady.

 

                                      ...Qyran edim, qor boldym torgha týsip,

                                      Aspanyma shygharmyn bir kýn úshyp.

                                      Qyryq myng qatyn Qypshaqtan úl tusa da,

                                      Biri de bola almaydy Imanjýsip!

 

                                      Kisendeuli ayaq-qol ketti tynym,

                                      Tar qapasta óksumen ótti kýnim.

                                      Torgha týsken torghayday typyrshidy,

                                      Janghyrtqan Saryarqany qayran ýnim.

 

                                       Aqtau, Ortau, Sarysu, Kóktinkóli,

                                       Jaz bolsa, jaylaushy edi kóship eli.

                                       Saghynghannan kózime jas keledi,

                                       Aq tuyn Kenesary tikken jeri...

 

Kózime kelip qalghan ystyq jas betimdi juyp bara jatty...    

Erlan Tóleutay

Abai.kz

 

 

1 pikir