Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Ádebiyet 9168 1 pikir 14 Qarasha, 2015 saghat 09:01

SERIK SAGhYNTAY. ONQA-JÁDIK OQIGhASY (Hikayat)

 Zaman-ay, suyq súr-ónin,

 

Otqa da, sugha salasyn. 

Kenesarynyng basyn ap, týkti jýregin – 

Jýregime jerlep, 

Qay jaqqa qanghyp barasyn?! 

 

Nendi izdep jýrsing tórtkýl dýniyeni týtip jep,

Osynau qyrghyn-sýrginnen?

...Keudemde әli týkti jýregim lýpildep,

Basymdy izdep jýrmin men.

Aqsúnqarúly

 

* * *

Electa  una  via,  non  datur  recursus  ad  alteram!

 1840 – tyshqan jyly. Sarsha tamyz. Arqa. Boqty qazylyq.

...El qyrgha shyghyp qonghan. Jaz ortasyna taman tóre auyly júrt janartyp, qozykósh jaylaudyng bir púshpaghyna ýy tikken kez edi. Han Abylay túsyndaghy sәn-saltanat joq qazir. Dalanyng tósi de, qazaqtyng kóshi de júpyny.

Bókey әuletining aq tuly ordasy Boqtynyng tór jaylauyna dara qonghanymen, qarashasy men tólengiti orman orys ortasynan osynda auyp kelgen qarashekpenmen irgeles qazyq qaghady. Biyl jaz kók shatyr kóndey kepken qúrghaqshylyq boldy. Jerjiyekke jútylarman bop qiyannan kózge әzer ilikken búlt atauly Qarqaraly qazylyqtyng qazyghyna ainalyp qalghanday, Qaraghaylynyng biyigine baylanyp qalghanday – múnda jetpeydi, jetkeni jelge jemirilip, tu-talaqay ydyrap ketedi.

Qara jerding qyrtysyn qoparyp, topyraq kýregen qarashekpender saydaghy Taldydan qyrgha su shygharyp, jataq qazaqtyng jaghasyn ústatty. Ondaydy búryn kim kórgen?! Atasy Bókey hannyng aituynsha, atam zamanda osy alqapty jaylaghan saq-sarmat, ghún-qypshaq egin egipti. Oghan anau jatqan kәri toghannyng silemderi kepil. Myn-myng jyl búryn bolypty-mys. Odan keyin jalpaq Arqany jortyp jýrip-aq as-sugha jaryghan qazaq jer tesip, ýy salmaghan, shóp-shalam kesip, kókjasyqqa aldanbaghan. Et pen qymyz, aihay shirkin, keng dala! Odan ózge ansar-qúmary joq eken qazaqtyn. Deshtining dalasyna syimay lyqsyghan qalyng jylqydan artyq qút bar ma! Qayran, qazaqtyng dalasy. Dariya ghoy shalqyghan. Sonau Erenqabyrghadan Oralgha, Oraldan asyp, Qap tauyn basyp, Qara tenizge deyin qarakókting túqymy baghyndyrghan. Nilding jazirasynan úshqan qúspen qanattasyp, Múz múhiytqa deyin baryp, kóshin kókke tiregen. Ol zaman qayda?! Aq patsha qazaqty qysy-jazy jer ýige otyrghyzam dep, batystaghy aghayynnyng jaylauyn kesipti. Biyldan song biz de Qarqaralydaghy qaraghay tamgha otyratyn týrimiz bar. "Jaylauyng japyrylmasyn" degen jaman qarghys osy shyghar?!

Qúsbek tóre zau biyikten shalynghan shókimdey ghana búira búltqa qarap oigha batty. Deshtining dalasyn – sadaghyn saghymgha ildirgen atalary myng jyl qút meken etken úly dalany sharlau armany edi onyn. Armany adyra qalar dep kim oilaghan?! Qazaqtyng órisi kýn sanap tarylyp keledi. Endigi kýnimiz ne bolmaq?!.

Týs aua qyr basyna shyghyp, kýndegi qalpymen ekinti namazyna deyin oigha qarap oidaghy eldi oilap, kókke qarap túnyq zengirge ruhtary sinip ketken atalaryn oilap, arghy-bergi tarihty tolghap, ertenine kóz jetkize almay qaytar edi. Etekten búghan qaray qúiyndata shapqan jalghyz atty oiyn búzdy. Taghy neghylghan shabarman?! Jamantay duanbasy jelposhta jiberdi me eken?! Biraq olar búl taraptan at shaptyrmas-ty. Tólengit auylynan bolar. Jobasy búrys ketpegen eken. Qúryq tastamgha deyin ekpindey kep, atyn әzer toqtatqan bala jigit entigin basa almay túr. Sirә, auyldan basy qatty attyng birine mine sap, asyghys túra shapqan. Sekirip týsken beti bir tizesin býgip, ishara qyldy.

- IYә...

- Alla jar!..

- Ar ma. Neden alashapqyn bop jýrsin?

- Etektegi... orystyn... eginin... órt shalypty... Týgi qyrqylghansha... kýiip, kýl bop qalypty...

- Sodan?!

- Sony... Sodan... sol soqqandar atekem auylynan kórip, tóbeles shygharyp jatyr... Sizge jyldam jetkiz degen atekemning sәlemi sol... Orysty... toqtatyp bersin dedi... Auyldy órtep jatyr...

Búl qolyn úsynghan qalpy qatyp qaldy. Orystyng jayau tóbelesin Qarqaralyda kórgen. Ayyr-kýrek, balta-qazyq ústap, barqyray attandap, tús-tústan shabady dersin. Etegin týrip әieli, alystan tas atyp balasy qosyla shabuyldaydy. Túzday kózderi aqilana attandap shabatyny – araqqa sylqiya toyghannan eken. Túsynnan óter-ótpesten mýnkir sasyq iyisining ózi-aq qarap túrghan qazaqty harap qylugha jetedi. Biraq atqa mingen qazaqtan aruaq kórgendey qorqady. Attyng bauyryna alyp sabaghanynan zәrezap bolghan.

- E-e, aqyry bir tóbeles boldy de! Endi búl kýnara qarpysqa úlasady-au...

Kimge aitqany belgisiz. Jaushy bala atyn aq kóbikke malyp, keri shauyp barady. Búl da tómenge qaray ayanday berdi.

"Orysty toqtatyp bersin! Orman orysty men týgil Ghúbaydolla men Kenesary han da toqtata almaghan. Menen ne qauqar shyghady deysin?!" dep kýrsinip qoyyp, irgedegi auylgha at basyn búrdy.

Tereng saydyng qos qabaghyn jaylaghan qazaq pen orys alghash tóbelesken kesh edi. Eki auyl da otqa oranghan. Jarylghan bas, synghan qol... Qarashekpender jaq alap oidym-oydym otqa shalyp, qara kýie qúshyp qapty. Qazaqtar jaq – әr jerde tenkiygen ólekse men órtengen kiyiz ýi. Auyl irgesi byqsyghan týtinnen ýrkip ókirgen siyr. Aghayyn ishinen sabyr qashty.

Sol keshte auyl aqsaqalynyng kenje nemeresi úshty-kýili joghalyp ketti. Orys jaghy balany kórmedik dep, ant-su ishisti. Qazaq jaghy auyl ainalasyn atpen sýzip, kóz jeter túsqa deyin kýn salyp qarap, iyisshil tazy jýgirtisti. Ásheyinde jappanyng kólenkesinen qúnjyndap shyqpay oinaytyn qara bala zym-ziya. Tezek tere kelgen sheshesi shashyn jayyp, anyrap dalagha jýgirdi. Atasy qamshysyn bilemdep ústap, tyrs etip ýn shygharmay qap-qara bop týtigip otyr. Ákesi orys-qazaqty jeti atasynan qúlata boqtap, aqyry atyn sabap, aidalagha túra shapqan. IYisshil tazylar kónirsigen dalany kezip, tabandaryn shoqqa qarytyp qaytyp kep, irgede jaghy aiyrylghansha esinep jatty. Kýigen dala, kýiik auyl qanyn ishine tartyp, zarly ananyng ýni bop óksy anyrap, ymyrtty qarsy aldy...

 

* * *

 

Qas qaraymay-aq jýregi úshyp ketken edi qara balanyn. Ol qarashekpendermen tóbeles bastalghan bette, tezek tere ketken apasyna qaray jýgire jónelgen. Apasy qyrgha taspaday tartylghan siyrsoqpaqtardy qualap úzap ketken sekildi. Ózenning tabanynda kórine qoymady. Tereng saydy qiyalay ainalyp óte shygharmyn dep oilady qara bala. Saygha týsuge kónili daualamady. Saydyng etegimen qúldyranday shauyp, biraz úzaghan song búrylyp, artyna qarady. Auyldyng ýstin qara týtin qymtap túr eken. Uyqtyng shartyldap synghany ghayyptan qúlaghyna jetip, qúrym kiyizding byqsyp janghany kózine elestep ketti. Sodan jýgire jónelgen. Tereng saydyng týietayly qabaghyna tyrmysyp shygha kelgende jýregi toqtap qala jazdady. Jazghytúrym qarashekpender qyrtysyn qoparyp, egin ekken alqap kýie jaqqanday – qap-qara. Ong jaqta da, sol jaqta da әr-әr túsynan әli әbden sóne qoymaghan qaraghan-tobylghydan kóterilgen súiyq kók týtin bolmasa, dala qap-qara bop órtenip ketken.

- Apa! - dedi aighaylap qara bala.

Ýni saygha jútylyp joghalghan. Sәlden song barlyghynqy dauysy janghyryq bop qayyra oralyp, odan әrmen shoshytty.

- Apa, auyl órtenip ketti! Qaydasyn?..

- Qaydasyn? ...aydasyn! - dedi janghyryq.

- Ap-o-ou!..

- O-ou... Ou...

Janghyryqtan ózge eshkim ýn qatpady. Qara bala qystyghyp jylap jiberdi. Artynda kýigen auyl, aldynda kýiege jútylghan, byqsyq týtin torlaghan dala. Tereng say týbinen jetken baqanyng qúryly da qorqynyshty estile bastady.

- Apa! Shóldedim ghoy. Ayran ber! - dedi qara bala. Sodan saydy jaghalap, siyr órip ketken qolatqa qaray toqtamay jýgire berdi, jýgire berdi. Sәlden song taqiyasyn sheship, mandayynan sorghalaghan terdi sýrtpek boldy. Apasy beldigine orap bergen oramaly týsip qalypty. Taqiyasyn sheship ap, sәl tize býgip jýrelep otyra qaldy. Múrnynan aqqan sorasy keuip, jarylyp ketipti. "Bet-auyzym bes it jalasa toyarday aighyz-ayghyz bolghan shyghar. Atam kórse, sýrtip berer edi"

- Ata, ata! Qaydasyn? - dedi әlsiz ghana.

Tereng saydyng etegi jazandanyp baryp, shoq-shoq shilikke úlasar edi. "Shilikke taqamandar, qasqyr jatady!" degen aghasynyng ýni jetti qúlaghyna әldeqaydan. Shoq shilikke taqamay, qyratqa qaray sәl búrylghanyn ózi bilmey de qaldy. Taqiyasy otyrghan jerinde qala berdi...

 

* * *

 1847 – qoy jyly. Erte kóktem. Jetisu.

Jayylyp aqqan qyzyl sudyng ýstinen Kýnning qúlaghy qyltidy. Jarylghan múzdyng kýtiri qara týndi zildi kýrsinispen titiretken edi. Al, tang ata jayqyn su qymtaghan dala boz múnargha oranar sәt týn balasy týk bolmaghanday – kenistik súlyq jatyr. Jym-jyrt. Tang bozynda sugha jýzgen atyraptan kóterilgen bu kókti túmshalaghan torghyngha aralasa, aspandy jerge japsyrghanday tútasyp qalghan. Múnar ishinen qarauytqan qyrqalar men shúbar qaraghan, toptasqan tobylghy, tenkiygen ólekseler ghana әredik eles beredi.

Saygha jyralanyp qúlaghan ózekten sudyng synqyl syldyry shalyndy. Alystan qarghanyng qarqyly estildi. Toptanyp shyghysqa qaray úshyp barady qalyng qúzghyn. Esebine san jeter emes. "Zaualdy kýn óz basyna kórinsin!" dep kijindi Onqa batyr. Qyzyl Kýnning sәulesine jylynugha asyqqanday topty qúzghyn múnargha sinip barady. Ólim iyisi túnshyqtyryp, qamap túrghan jazyqta tenkiyip-tenkiyip jatqan ólekselerge әbden toyghan-au shamasy. Keshegi qan-qasap qyrghynda ajal qúshqan sarbazdardy qyrqagha jerlep әzer ýlgergen búlar. Alqymyna jebe qadalyp, alkeudesine nayza shanshylghan, qida qylysh qata tiyip soyyp ketken, jantalas alasapyranda qarny aqtarylyp, ishek-qartasy jerge shúbalghan qanshama januardy bauyzdap qana ýlgergen jaulary. Jer-ana jaryqtyq tәnine tógilgen jazyqsyz qandy auyrsyndy ma – neshe kýn boyy silbiregen jauyn aqyr-ayaghy qara nóserge úlasqan.

Kekiliksengir etegindegi әskerge qol jinaugha el ishine kelip, aghayyn-tumagha úran tastap, jaushylatqan qos batyrdyng nókeri qapylysta qyrghyngha úshyrap edi...

Áueli arghy-bergi aruaqty qozghap, alqagha aqylyn salar dep aqsaqaldarymen sóilesken. On jylday oryspen shayqasta han qolyna qosylghan erleri oralmaghan elding qamkónil qariyalary ne aita alady?! Sharasyz kýide alaqanyn jayyp, bata beruge ghana әl-dәrmenderi jetken. Aqsaqaldan aqyl tappaghan son, tizgin ústap otyrghan atqaminerlerge jýgingen. Zerli shekpen kiygen top hannan barqadar tappasyn sezip, basyn ala qashsyn. Aghayyn she, aghayyn?! Jaylauy jattyng júrtyna ainalyp, kóshi dogharylghan, basy aughan jaqqa bezip ketermen bolsa da, barar jeri qalmaghan aghayyn ne aita alady?! Er-azamat atqa qonghanda jetekke at berip, jylqysyn ýiirimen aidap tastaghan. Sonyra aq patshanyng salyq-salghyrty ainalyp soghyp, qoydy qozysymen, asha túyaq ay mýiizin torpaq-tanasymen qosa qualap әketken. El de, er de jerge qarap qalghan edi. Batagha ghana alaqan jayghan el. Basqa bereri joghyn aitqan. Kenekem Alashqa sauyn aityp, jasyl tuyn jelbiretip atqa qonghan it jyly shybyqty tay ghyp shapqylap jýrgen balalar qazir bozbala atanghanymen biren-saran jaujýregi bolmasa, aqsaqal men aghayynnan asyp, erer niyet tanytpady eshbiri. El ishi egemen bolam degen erler ýshin ógey tartyp túr eken. Jәrdem bermek túrmaq, "aulaq jýrinder, kesirlering tiyer" degen ray andatty. Tipti, "atqaminerler ishki jaqtan әsker shaqyrtty" degen qaueset te jetken búlardyng qúlaghyna. Anysyn andap apta jatty irgege kóshin dogharyp. Erulik enshisi bólinbegen el edik. Ereuil atqa er salghan erlerge mezireti tanyta qoymady sol el. IYti de búlargha qarap ýretin boldy. Aqyry ashugha mingen nókerler.

"Ua, elmisin?! Eldigindi jútqan laqatty kórmisin?! Orman orysqa jútylyp ketesing ghoy erten-aq! Jerindi kesip, belindi basyp, etegindi týrdi! Shen-shekpenge satylghan bay-baghlan, biy-tóreng elge tútqa bolmay, kәuirge topsa bop, tórine shygharghanyn nege kórmeysin?!"

Aghayyn aidalagha mәngire qarap, esinegen әlpet tanytty...

"Qarashekpenning boghymen laylanghan su óneshinnen ótip ketken be?! Jiyl, tudyng astyna! Qúiyl, aghayyn!"

Eshkim selt etpedi. Qarasha ýiding yghynda shybyqqa jaydaq mingen taqyrbas balalar oinaqtap, kýresin ýstine shyghyp qarap túrdy búlargha...

"El ýshin, Alashtyng armany ýshin shәhid kesher erim qalmaghany ma?! Oi, ónsheng ez! El emes, etegi tómen qatynbasshy ónkey! Shap, kәne! Shanyraghyn ortasyna týsir! Otyn óshir! Búlarmen el bolghansha, kýl ghyp keteyik! Ot qoy namyssyzdyng ordasyna!!!"

Sodan alas-kýles bir soyqan bastalghan. Erte kóktem edi. Taqaly túlpar tayghanar múzdauyt jylbysqylanyp ery bastaghan. Ala qanat qyrqagha shúbyryndy iz týsti. Qarasha ýii qara suyqtyng ótinde qaltyrap túrghan az auyldyng birer jappasyn qol jinay shyqqan az nóker alghashqy yza ekpinimen jyghyp ketti.

Ashu atqa qonsa, aqyl abyrjyp, Ay ashyqta azamat adasar zaman eken ghoy. Onqa batyr soghan ókinip otyr endi. Kesh bata kórshi auylgha baryp kelgen shabarmany etektegi elding búlargha qarsy atqa qonyp jatqanyn jetkizdi. Qyryqqaraly nókerdi qorshap, joyyp jibermek. Jetekke alghan atyn tartyp ap, arbagha tiyegen jaraq-saymanyn, olja mýlik-mýkәmmalyn talaugha salmaq. Qol jinaghany kәne, ózderi harap bolghaly túr. Qaytpek kerek?!. Jәdik batyr teris qarap kýrsindi.

- Beker boldy! Ashuy apshyp túrghan aghayyn – jaraly qasqyrdan kem emes.

- Ezden qorqyp, qatynbasshy jataqtan ajal qúshsaq maghan sert! Aruaq atqany ghoy onda bizdi.

- Aruaqty qozghama. Sýiekke tanba týspesin de...

- Qarasha ýiding ýsheuin de qatar tigeyik. Qaq mandaydan kelgenin kórip alamyz. Abylaysha alty qosty – tu jelkeden. Jýkti ortagha ýiip qoyarmyz. Búlar bizden olja dәmetip shauyp alghysy keletin shyghar?! Qara qazaqtyng baqqany mal-mýlik qoy. Áytpese, qaraqan basymyzgha qyzyghyp otyrghan joq... - dedi Jәdik.

- Onyng ras. Biytin syghyp, qanyn jalap otyrghan jataqtar bizding obal-sauabymyzdy moyyndaryna jýktep neghylsyn? Qan tókkileri kelse bizben birge attyng jalyna týnep kýn kesher edi әldeqashan.

Onqanyng atshysy óz alanyn aitpay túra almady:

- Búlar týn qatyp shabuyldap, attansyz atqa qonatyn shyghar?

Oghan kәrtamysh jasauyl dau aitqan boldy:

- Meninshe, tanghy talma úiqynyng sәtin kýtedi...

Onqa tamaghyn kenedi. Ángimeni dogharyndar degen isharaty.

- Jo-joq. Bayqasam, búlardyng erkek kindiktisining úiqysy kýn qúryq boyy kóterilgenshe qanbaydy eken. Qatyndary da erte túryp, týnlik týrudi bilmeydi. Sasyp-pysyp, úiyqtay bere me qaytedi?!

- E-e, jataqtyng kýni osy da...

- Shapsa, sol úiqysy qana – týs aua bir qauqar qylar. Áytpese, erten-aq ashuy basylyp qalatyn beynamys beygham beybaqtar ghoy.

Ángime kelte boldy. Búlar arbadaghy jýkti búzyp, týnep jatu ýshin birer qarasha ýy men ýsh-tórt abylaysha qos tigisti.

Týn ortasy aua silbirep jauyn jaua bastady. Tangha jaqyn irgedegi ózende múz synyp, qyzyl su jayylghany bilindi. Sirә, Alataudyng qart sengirlerinen basyn tartqan ózender biyl mezgilsiz tasymaq.

Mezgilsiz...

Bәri mezgilsiz búl erte kóktemde.

Ózen arnasynan jayylyp shyghyp, say-sala sugha shylqydy. Alaqanat qyrattaghy qardyng sauyty sógitilip, jylghalanyp ol aqty. Silbirep jaughan boz jauyn bes kýn túrdy tolghatyp. Dym shalmaghan quys qalmady dalada. Tereng saygha lyqsy tolghan irkindi su ózenmen tabysyp, atyrapty shayyp ketti. Seng qozghalyp, sel basty dalany. Etektegi el qyr basyna jappasyn tikti. Qyrdaghy el taugha shyghyp aldy. Jataqtar Jәdikting otyz shaqty nókerin shauyp almaq týgil, óz basymen qayghy bolyp ketti. Qoy-eshkisi, aramza tughan qozy-laghy, torpaq-tanasy sugha qaryq bop, jýzip jýr. Búlardyng da jetektegi biraz aty yghyp ketken. Ony izder jan qayda?! Týn ishinde kiyizýiding irgesinen su jýgirdi. Oshaqqa salatyn qúrghaq shybyq qalmady. Dóy dalany su qymtap aldy. Boz jauyn qara janbyrgha úlasty.

...Apta boyy tolas tappaghan nóser әne-mine tyiylarman. Teriskeydi túmshalaghan qara búlttyng etegi qausyrylghan synayly. Alys kókjiyekte shaytan jaqqan shyrpyday nayzaghay oinaydy. Sholaq saydyng auyzy aqqan sudan jyralanypty. Jәdik batyr kýrsinip qoyyp, enkeyip susindi qiyaqty ýzip aldy. Bala kýngi oiyn esine keldi kenet. Qiyaqpen qylyshtasushy edi. Irgede shókken Onqa ynyrsyp dauys berdi sol sәt. Aty jaman dertpen alysqaly onshaqty kýn. Qarasha auyldyng jaushysymen tilge kelisken kýni ystyghy kóterilgendey boldy. Basy dynyldap, tәni talyp sharshaghanyn andaghan. Qanshama jyl bel sheship, demalmaghanda denesi búlay auyr tartpaytyn. Kensirigi dymdanyp, demi auyrlaghan synayly. "Múrnymnan su aqpasyn de – boqmúryn bala qúsap". Zorlanyp jymighan. Kenet qaltyrap, mandayynan shyp-shyp ter shyqty. Boyy bir suyp, bir ysydy. Keshqúrym jauyryny tartyp, jotasy qúrysyp, du-du qyshyghanday boldy. Sholaq jebening masaghyn jelkeliginen jýgirtip, júlynyn qasydy. Arqasy tyz-tyz etedi. Qasynghany beker bolghan eken. Týnimen qos jauyryny, jota-jony duyldap shyqty. Eriksiz shalqasynan jatqan boyy arqasymen jer kýregen. Tangha tayau qara terge týsip úiyqtap ketipti.

Týsinde Qúsbek aghasy quyp kelipti deydi. Tura sonau jylghyday – búlar el ishinen biraz qol ertip, "Kenekem jolynda, qazaqtyng azattyghy jolynda jan qúrban" dep nayzagha qyl baylap jortuylgha shyqqandaghyday. Han nókerimen birge myng jylqyny algha salyp, sar jelispen shyghysqa tartyp bara jatqan kez edi. Sol joly ghoy Qúsekene nayzany batyrmay-aq attan audaryp ketken. Sonda qaytqan edi aghasy: "Mynalardyng súry jaman eken. Betterine týk shyghyp ketipti. Endi sonynan qughynshy salmayyq. Búlar qyrady, ayamaydy!" dep. Onqa men Jәdik Joshy men Moldahandy ala ketken. Bes-altydaghy balalar edi taygha mingen. IYә, sonda ghoy búlar qalyng jylqyny bermese de, eki úldy Qúsbek alyp qaytqan sol sapardan.

Týsinde sol Qúseken: "Onqajan, ar ma? Elge qaytsandarshy. Saghyndyq qoy! "Er – tughan jerine..." degen. Ókpe-renishti úmytayyq. Joshyhan men Moldahan ósip qaldy. Senderdi saghynyp, óleng aityp jýr..." dep, jýzin teris salyp túrdy. "Agheke, beri qarashy!" deyin dese dauysy qúmyghyp, búl qystyghady. "Qayran, atameken!" dep, kýrsinip oyanghan.

Búlar atqa qonghaly on jyl jylysypty-au. Qarasha ýy tórinde maldas qúrghan qalpy úiyqtap ketken Jәdik qozghalaqtap, dýr silkindi. Saudyraghan sauytyn tastap, qos qabat qúrym kiyizden pishilgen beshpet kiyip alypty...

 

* * *

 

1841 – siyr jyly...

Qúsbek tóre qos batyrdyng sol ketisin aghayyn arasyndaghy alauyzdyqqa joryghandargha toqtau aitpady. Meyli. Óz órelerine qarap, solay oilap jýrsin. Búlar Kenesarynyng armanyn qaydan úqsyn! Jaudy orystan emes, óz aghayynynan kýtedi búl el. Ónkey etekbasty essiz!

Alash balasy at túyaghyn qadap barar jerden, kókjiyekten ozyp asar taudan aiyrylyp keledi. Tútas qazaqtyng basyna qauip tónip túr. Al aghayyny bolsa, óz mal-mýlkin, qora-qopsysyn ghana uayym qylady. Qazaqtyng ejelden jaylaghan ata qonysy talaugha týsip jatqanda, bay-tóreler óz jaylau-qystauyn aman saqtap qaludy ghana oilaydy. Myna qazaq bolmasa, qara halyq bolmasa, bay da, by de, aqsýiek tóre-qoja da joq qoy!..

"Onqa men Jәdik әkeleri Uәliyden múra bop qalghan mal-mýlikten óz ýles-enshisin aidap әketti" desedi el. Ou, myng jylqy syyatyn jaylau qaldy ma Arqada?! Myng jylqy túrmaq, salt basty azamat er syyar, tóre syyar tór qalmady! Bókey atamdy aldarqatyp, "han saylaghan" orys sol atam ordasyn tikken Týrkistandy Búharadan tartyp alghanymen, qys-qystauyn qaytaryp bergen joq qoy...

Kesheli-beri Joshy men Moldahan inilerin ertip, arghy-bergi eski әngimelerdi eske alyp, aruaqty atalarynyng danqty tarihyn tarqatty. Álbette, ózi biletin shamagha qaray aitady әngimeni. Al, jasynan aimaqtyng kәriqúlaq qariyalaryn, jyrshy, aqyndaryn tyndap ósken Qúsbek tórening bilim-biligi edәuir edi.

- Biz – aq tuly tóreler, aruaghynnan ainalayyn, Úzyn oqty Ondan súltannan taraymyz. Ózge tóreden aiyrmamyz – biz orystyng tepkisin ejelden sezinip kelemiz. Ondan atamyz Shyghay hannyng bel balasy. Tartqan jayy on eki tútam bolady eken jaryqtyqtyn. On eki tútam – qúlashqa juyq jebeni kókjiyekten asyryp, joq qyp jiberu ýshin qanday jaq kerek?! Sodan "Úzyn oqty Ondan" atanypty...

Qúsekeng – Tәuke súltannyng jeti úlynyng ýlkeni edi. Egiz tughan Joshy men Moldahannan jiyrma jastay ýlken. Sonan da qos qonyrgha әkedey qarap, sonynan ertken, bilgenin ýiretip, betinen qaqpay erkin tәrbiyelegen.

- Orystyng tepkisi deymin ghoy... Ondan atamyzdan Orazmúhammed, Qaynarkóshek hәm Dayyr taraydy. Úzyn oqty atamyz aghasy Esim hannyng qyzyl tuynyng astynan jeke shyghyp, aq tu tikken. Bar-joghy otyz jylday ghana ghúmyr keshipti. Erligi jayly, el ýshin istegen enbegi turasynda jyrlaugha ghúmyr jetpes, sirә! Ondannan tughan Orazmúhamedti orys aq ýili amanat esebinde óz ortasyna alyp ketti. Orazmúhamed orysqa sinip, kózden tasa, kónilden jyraq ketken esil er eken!

- Agheke, tu tikkeni qalay sonda?

- Bizde nege tu joq?!

Qos qonyr jamyray súraq qoyady. Búl soghan jauap berip, mәz.

- Bizde tu joq dep kim aitty?! Biz sol Ondan atamyzdan qalghan aq tudy kóteremiz. Tuymyz jyghylghan joq, tәube! Baraqtar qyzyl tu tigedi. Kenesary jasyl tu kóterip jýr... Este joq erte zamandarda atalarymyz úly joryq aldynda shanyraq mýiiz aq ógizding terisin ong ayaghymen basyp túryp, qiyan-keski úrysta sheginbeuge ant beredi eken. Odan song jauynyng qanymen tuyn qandap, yrym etisedi-mis. El ýshin tughan er azamat bolsan, basyna kótergen bayraghyndy qúlatpauyng kerek...

Qúsbek tóre egiz inisine aitaryn aityp alyp, ózi oy terenine batyp ketti.

Búl qazaq bir tudyng astyna endi sirә, jiyla qoymas! Kenesarynyng sonynan erip ketkeni dúrys pa edi? Biraq, el aghalary orysqa qarsy ashyq soghysqa shyqpay, Kenekem әl jinaghansha anysyn andap otyrghandy jón sanaghan. Sonau jyly Kenekeng Qarqaralygha kelgende de osyghan bәtualasqan. Atqa qonghan jauynger hannyng sonynda bolady da, auyldar, jataq qazaq orysty moyyndaghan qalyp tanytyp, búghyp otyra túrmaq. Biraq, orys tamyr búgha berseng súgha beredi eken. Sonda, myna qoqandaghan Qoqangha senemiz be?! Kәpirden suyq, músylmangha juyq bolsaq ta, búlardyng zan-sharighaty kele me bizge?! Qoqandy biylep otyrghan Mәdeli han manynan úrghashy tappaghanday, ózining ógey sheshesin nekelep aldy. Búhara men Qoqan sol ýshin qyrqysyp jatyr. Olardyng ar jaghynda "qay jengening meniki" dep Hiua qarap otyr. Qayda baryp tynyshtyq tabamyz Alash balasyna?!

IYә... Qazaq bir tudyng astyna jiyla ma eken?! Byltyr osy uaqytta Ázireti Súltangha ziyarat etuge barghan Qasym tóreni Qoqan bekteri tútqyngha týsirdi. Qalyng qazaq otyryp, qam jasamadyq. Qasym Tәshkentte tútqynda jatyp, aqyry sonda qaza bolyp, sýiegi Tәnirining jazuymen Týrkistangha qoyyldy. Biyl qonyr kýzde Qasymgha Úlytauda as berilmek, sol asta Kenesaryny han kótermek. Qazaqtyng songhy hany osy Kene bolatyn shyghar...

 

* * *

 

...Qara bala óksy jylap basyldy. Júbatar eshkim joq ekeni sanasyna syzdyqtap jetken. Shekesinen kýn ótkenin andap, taqiyasyn týzemekke qolyn basyna aparyp edi, tóbeteyi joq ekenin sonda ghana sezdi. Kelgen jaghyna qarap, birneshe qyrdan qalay asyp ketkenin baghamday almady. Búlyn-búlyng saghym ba, bualdyr týtin be – qoyanjon belder múnartyp shalynady kózge. Sharasyz balaqay keri jýrmek boldy. Tym qúrysa taqiyasyn tauyp almaq. Ápkesi qasqyrdyng tyrnaghyn tesip qadaghan, әjesi onglap syryp tiktirgen jasyl taqiya edi. Atasy iyisim sinsin dep túmaghynyng ishine salyp qoyatyn.

Bir belden asqan song aldynan týtin oraghan jazira jayylyp jatty. Kenet etektegi qaraghan týbinen әldene búlyng ete qaldy. "Qoyan shyghar" dedi qara bala. Sәlden son-aq qoyan turaly oiy zorayyp, "qasqyr shyghar" degen ýreyge ainalyp bara jatty. Sol-aq eken ong qaptalda búiralanghan qaraghannyng týbine býkshendey jetip baryp, jasyryna qaldy. Kózi etek jaqtaghy shúbar tobylghyda. Áldene búlyn-búlyng etip, saygha týsip ketti. Kenet qúlaghyna әldekimning zarlap jylaghany estildi. Aghasy "keyde shaytan adam dauysyna salyp jylaydy. Bala bop ingәlaydy, әiel bop anyraydy. Estisen, sol ýn shyqqan jaqqa barushy bolma, qaraushy bolma!" degen-tin týneukýni. Qara bala tu ósken qaraghannyng tyrnaghyna qúlaghyn ildirip, qolyn qanatyp, qalynyna kirip aldy. Tymyrsyq keshting ynyrsyp qúlaghan kólenkesining ózi aptapty edi. Ýrey men azap keudesin býrip tastaghan qara bala sol aptapta qalsh-qalsh tonyp, qaltyrap jatty-au. Jylay-jylay talyqsyp, qaraghannyng bútyna býrise tyghylyp, úiyqtap ketti. Al, sol sәtte tarqaghan búrymyn beline orap ap, sharasyzdyqtan betin tyrnap-tyrnap qan-josa qylghan qatpa qara kelinshek qara bala tyghylghan qaraghandy qyratty basyp ótip, saygha qúlap, zar aityp bara jatqan edi.

 

* * *

 

...Áueli jer topyltqan túyaq dýbiri estildi. Qúsbek tóre qyr basynda alys kókjiyekke kóz jýgirtip otyr edi. Birkelki shapqan topty salt atty emes, jylqy qayyrghan alamannyng dabysy sekildi. Ayghyrlar ýiir bólisip, aiqasatyn da shaq emes. Apyr-au, búl ne boldy?! Ýiirden jylqy aiyrghan barymtashynyng isi deyin desen, kýn tas tóbeden shanshylyp túr. Kenet tereng saydyng әuitinen jelkildegen tu oinady. Nayzagha baylaghan jasyl tu. Saygha jazyqtan jylqy quyp aidaghan jylqyshy bolsa, tu tigip qajeti ne? Jau aiyrdy deyin desen, aighay-attansyz tynysh neghylghan talapay búl?! Qúsbek tóre mana ishken besti qymyzdan aiyqqanyna kýmәndana bastady.

Zamannyng súry netken jaman edi! Jasyl tu tikken Kenesary týstikke aughaly jyl jylysqan. Múnysy kim taghy?! Ýsh úmtylyp ornynan әzer túrghan. O, tәniri! Auyl irgesindegi jabaghy-taydy búlaqqa qúlata shyqqan bie saughan tólengit eken tasyr-túsyr shapqan. Tu tikkeni kim boldy? Jasyl tu jalt etip kórinip, joq bolghan. Jabaghy-taydy saygha tyghyp ap, tólengitterdi әure qylghan orys pa taghy? Orys búghan túra shabushy edi ghoy әueli?!

Qúsekeng oqysta oiyn búzghan dabyr-dúbyrgha sәl qynjyla kónil qúlatty. Saydyng auyzynan jiyrmashaqty qúlyn-tay shyqty qúldyrandap. Sonynan jelkildek tu tónip keledi.

- Qayt, ei, qayt!

Qúsekeng qapylysta aighaylap ta jiberdi.

- Ua-ay, kiming bar? Qayyr!

Sol sәt tu astynan әldekimning qarshaday súlbasy shalyna berdi kózge. Tu baylaghan nayzany ýzengige qadap ap, sert ústana atqa qonghan qaghilez bireu. Ong qolyn basynan asyra búlghay shabady. Qylyshy bar ma dersin. Tólengitterge aighaylap qoyady ma-au. Eki keshting arasynda barymtalap alghan jylqyny tarang saygha syidyra almay jatqan adamnyng jantalasy. Kenet әlgi tu ústaushy jylqyny tastay sala búghan qaray saldyrtty. Áueli mingen aty kózge jyly úshyraghan. Ýiirdegi qara qasqa baytaly eken. Mýshesi býtin januar. Qaghilez qara soghan minip apty. Kim bolsa da keler.

Shyryldaghan dauyspen әldene dep aighaylap keledi. "Attan! Attan!" dey me? Taqay bere anyq estidi: "Agha! Agha!" dep keledi eken. Joshy!

- Ua, Joshyjan! Tuyng ne?

- Kene hannyng jasyl tuy búl! Moldahan aq tumen auyldyng arghy betine shabuyl saldy...

- Oi, bar bolghyrlar! Bar bolyndar! Adamnyng zәre-qútyn alyp...

- Biz orysty shabamyz!

- Ói, orys emes, ózinning tay-qúlynyndy aidap tastapsyng ghoy...

- Olardy jasauylyma aidap baram. Miniske at kerek!

- Tumen jylqy aiyryp ne kórindi, eldi ýrkitip?!

- Bәribir ghoy, agha! Tusyz jaugha shabayyn desem, tegime tartpaghanym bolady ghoy...

- Oi, ainalayyn! Teginen sol! Bara ghoy. Jaudy Alatau asyryp tastandar!

Joshy nayzanyng úshyna taqqan jasyl matany jelkildetip, keri saldy. Úrandap barady. Qúsbekting kózine jas ýiirildi kenet.

Tyshqan jyly edi ghoy – byltyr. Han Kenening qolyna qarsy Qarqaraly bekinisinen jasanghan jauyngerdi bastap shyqqan búl. Aq patsha bergen kapitandyq sheni bolghan son, eki jýz qazaqpen kazak otryadyna qosylyp, Qarqaralydan attanghan. Mausymnyng bas kezi edi. Qarqaraly bekinis atanghaly, ókrikting ortalyghy bolghaly on shaqty jyl jylysqan. On jyl búryn kapitan shenin berdi búghan. Kapitan bop ne bitirsin?! Aq patsha Kenesarydan qoryqqan song bergen shekpeni ghoy. El ishine bedeli artyp túrghan býlikshil hannyng sózin sóilemesin, bizge qyzmet etsin dep ýlestirgen sausyldaghan sary temirli syrly shapan. Otyzymda kapitan shenin aldym. Ondan atam otyz jasynda qalmaqqa qarsy úrysta opat bolypty. Men ne tyndyrdym búl halyq ýshin?!.

IYә, mausymnyng bas kezi edi. Arqanyng atyraby jazdy sýigenimen, Qarqaraly jaryqtyq qystyng syzynan qútyla almay, erekshe salqyn. Sol sapargha shygharda múny sәuegey baqsysy onasha shaqyryp alyp, atqa qonbauyn ótindi.

- Aldiyar! Búl joryqqa shyqpanyz... Atqa qonbanyz...

- Ua, әuliyem, nesine kýmiljip túrsyn?

- Beker, bәri beker...

Baqsygha qaramay jauyngerdi bastap, sapqa túrdy. Biraq, sol sapardan auyryp qaytqan. Sirә, baqsy tegin alandamaghan-au. Al, ózi bolsa, sol joryqta tik kezikse, Kenesarygha ilesip-aq keter edi! Biraq, sol saparda Balqashtyng soltýstigine deyin jer sholyp qaytqan Rebrikovtyng kýreng qoly Kene hangha jauynger berip, Qúr-Baqanasqa deyin kóship jýrgen tobyqtyny tappay, sandalyp qaytqan edi ghoy. Kenesary-Nauryzbaydyng әskerine qosylmaq týgili, olardy myna sayyn dalada izdep tabudyng ózi qiyamet..

Bókey atamnyng bes nemeresi batyr atanyp, atyrapqa danqy jayylyp túr. Týbi osylar ghana el esinde qalar. Ghazynyng Qúdaymendesi, Abylghazynyng Qantayy, Batyrdyng Rýstemi jәne Uәly aghasynyng qos qyrany Onqa men Jәdik. Onqa men Jәdikti kórgisi-aq keledi. Qos bauyry. Ákeleri bólek, shesheleri de basqa bolghanymen, bir әuletten órgen óren ghoy bәri. Erlikti nesip etken, el ýshin tughan erler eken! El-júrt "әkeleri Uәly qaytqan son, inisi Tәuke búlardyng analaryn әmengerlikpen alghan. Ákeden qalghan mal-mýlikting bary Tәukege audy. Endi sonyng óz balalaryna qalady mol múra. Onqa men Jәdik sol ýlesti Qúsbekterge bermes ýshin jylqydan enshi aiyryp aidap ketti. Aqyr-ayaghy Kenesarygha qosylyp, Tәuke balalarynyng qalghan malyn shabady әli" desip jýr. Onqa men Jәdikten onday essizdik shygha qoymas. Sonau jyly han nókerimen birge jylqyny aidap әketkende búl sonynan qua barghan. Qasyna eshkim ertpey jalghyz quyp edi. Shyghysqa qarata jeldirtip bara jatqan nókerge kiylige bergende, qos bauyry qarsy shyqty. Nókerler múny әp-sәtte qorshay alyp, ýsh-tórteui qatarynan nayza sozghan. Suyq temirdi tәtti etine tiygizbey, kiyimin týirep-shanshyp, nayzamen aspangha bir-aq kóterip túrdy.

- Sóileniz, aldiyar? - dedi sary qazaq.

- Áy, ónkey naysap!.. - dedi ysyldap Qúsbek. Shapan ishinen kiygen syrma beshpetting omyraulyghy alqymyn qysyp, alqyntyp sóiletpedi. - Nayza úshynda túrghanda ne sóz?..

- Ua, bosatyndar.

Onqa eken.

- Jany saugha. Elge oralynyz, agheke, - dedi Jәdik batyr.

Nókerler múny qayyra atyna qondyrdy.

- Joshyhan men Moldahandy... Olar bala ghoy әli... Anamyz ah úryp otyr...

- Ol ekeui qazir-aq qaytady!

- Taygha minip ap, tapyrandap batyr bolam dep jýrgen balaqaylar ma әlgi?!

- IYә, kenje bauyrlarymyz ghoy. Biz jylqy aiyra shyqqanda, qosa qaptaldasyp shapqan.

- Oi, er eken olar da!

- Qaydaghy er?! Bes-altydan jana asqan bala ghoy...

Qúsekeng qos qonyrdy ózimen birge ala qaytty. Elge kele qos batyrdyng sonynan qughynshy da shygharmady. Teris qarap, ýsh kýn jatty...

"Osy ekeui eldi el qylatyn týbi. Áytpese, bizden eldik, birlik ketken eken!" Han "orysty aldarqatyp otyra túryndar" degenmen, eldegi baylar men óz atalastary sol orystyng yghyna jyghylyp barady. Jyghylmaghanda qaytsin – býlikshildi qoldasang býiregindi suyryp alady. Talay auyldy shauyp, shanyraghyn oshaghyna otyn qyldy, kiyizin tilip, keregesine iytin sarytty. Al, búghan tamyzda mayor shenin bermek. Mayor Qúspek Taukiyn.

Qay ekeuin aitty ýmit qyp? Onqa men Jәdikti me, Joshy men Moldahandy ma?..

 

* * *

 

1838 – it jyly. Qarqaraly qazylyq.

Esik pen tórdey aqboz at hannyng taqymyn toltyryp-aq túr. Aybynyna aibyn qosyp, aidynyn aimaghynan asyryp-aq ketedi eken. Dulyghasy Kýnge shaghylyp, jyghasy jelk-jelk etedi. Tu syrtynda túrghan jasyl bayraghyn biyik kótergen tu ústaushysy da alyp eken. Odan әride úzyn nayzalary sart-súrt soghylysqan qalyng lәshker. Qarqaralynyng qaraghayly ormany sekildi synsyghan qalyng qol. "Qalanyng irgesine hannyng jer qayysqan qoly kep jatyr" degendi estigen bekinistegi orystyn, jataqtyng jýzi abyrjuly. Mәliksay jaqta jasanghan zenbirekshilerge at shaptyryp, әreket shygharugha әzir otyrsyn dep búiryq berilgen.

Biraq, hannyng qoly bekiniske shabuyl jasaghan joq. Daladaghy ýiir-ýiir jylqydan miniske at alyp, aimaqtaghy elden jauynger jiyp, Semey jaqqa jylysyp ketken. Sirә, qalagha shabuyldaugha jer jaghdayyn qolay kórmedi. Áytpese, han әskerining orys salghan Aqtau bekinisi men Aqmolany jermen-jeksen etkenin el anyz ghyp aityp-aq jýr. "Nauryzbay batyr bastatqan, Aghybay, Búqarbaylar aryndatyp at qoyghan onshaqty batyrdyng ózi-aq qamaldan atyn qarghytyp, qan-qasap qylyp ketedi eken... Aqmola bekinisin alghanda orystyng kýreng әskerining basshysy Qara púshyq pen Qonyrqúlja týn jamylyp, qashyp qútylypty... Hannyng qoly bir týmenge jetipti. Hiuadan zenbirek aldyrtypty..." degen qaueset el ishin esengiretip-aq ketken.

Hanmen amandasugha aimaqqa tanymal tizginústarlar men baylar, tóreler baryp qaytysty. Qúsbekter tau ýstinen dýrbi salyp qarap túrghan. Say ishi gu-gu, yghy-jyghy. Ár-әr tústan janghan ottyng týtini shudalanady. Bekinisti orap jatqan jaqparly tau, qatparly shynnyng eteginen basyna deyin tyrmysqan qaraghay-qayyndy ormangha ot qoya salsa da jaraydy eken. Qarqaralyny shauyp qaytedi, rasynda. "Kene hanmen birge, qaryndasy Bopay hanshayymnyng da sypaylary týnep jatyr eken..."

Qúsbek tóre qalyng oigha qamaldy. Bókey atasynan keyin handyq taghy tóre túqymynan audy. Aughany emey nemene – ózinning han ekenindi, el iyesi, jer iyesi ekenindi, qol astyndaghy júrtty bylay qoyghanda, atam zamannan qyrqysyp kele jatqan kórshilering moyyndauy kerek. Ghúbaydolla han taghyna otyru ýshin qytaydan elshi aldyrtty. Aydahardyng alqauyna ang kónbedi. Aqyr sony ormandaghy orys hannyng ózin abaqtygha tyqty, itjekkenge aidady. Qyrda orys, oida Qoqan – qoqan-qoqan. Kene hannyng alasapyrany mynau. Atynnan ainalayyn, qazaqtyng basyn qosqan Abylay hannyng әuleti jaylauynan aiyrylghan son, ózge elden ne súraysyn?! Han jaylauyn ishki jaqtan shúbyryp kelgen qarashekpenge kesip berdi. Jayau shúbyrghan orys óz elinen nege qashyp keldi eken, ә? Aqyly jeter emes. Sonau jyly Jamantay aghasy bastap, aq patshanyng qabyldauyna barar jolda kórgen: orystyng múnaraly shirkeui qonyraulatqan qalasynan auyly, dalasynan ormany kóp eken. Sol ormannyng qoltyq-qolaty tolghan aghashýili auyl. Auyly aghashty qiyp ýy qylghan, ormandy otap, ornyna egin salghan. Qalasy qara týtin astynda, yghy-jyghy las-sasyq. Sirә, qarashekpeni sodan qashady. Neghúrlym kýnbatysqa qaray dendegen sayyn adam qarasyny kóbeye týsedi eken.

Jer betine jayau bosqan adam syimay bara jatqany ma sonda? Yqylym zamannan qazaqtyn, múnghyldyn, qaraqalpaqtyng jylqysy syimay jatushy edi jahangha! Endi adam syimaytyn bolypty. Eki ayaqty qanghybas syimaghan son, túyaqty malgha óris izdep ne sorymyz!..

 

* * *

 

Qara bala sol úiyqtaghannan týn ortasynan aua bir-aq oyandy. Oyana sala kýndegi әdetimen kózin ashpastan qarmanyp, atasynyng saqalyn izdedi. Kýlte saqal ornyna tiken uystady. Baj etip ornynan atyp túrghan. Qaraghannan qúlaghy ghana shyghyp, onysynyng ózi tikenge syrylyp, ashyp-aq ketti.

- Ata! At-a-a!

Atasy ýn qatpady qara balanyn. Alystan ýkining qanatynyng sympyly jetti. Etektegi qalyng shilikting jelmen sybdyraghany emis-emis estiledi qúlaqqa. Kenet qara bala ózining japan dalada, qaraghan arasynda japadan jalghyz túrghanyn túla boyymen sezip, bar dauysymen baj etip jylap jiberdi. Ýrkip jarqanat úshty. Say týbinen baqa qúryldady. Jeti qaranghy týnde, japan dalada atasynyng erke nemeresi botaday bozdap túrdy. Solqyldap úzaq jylaghan balagha shәuildep týlki-qarsaq ýn qatty, bayghyz súnqyldap, saydyng sere tasy janghyryghyp, kýnirendi. Qara balanyng kóz aldynda jer dýnie dóngelenip jýre berdi. Kóktegi sansyz júldyz shyr ainalyp, jymyng qaghyp mazaq qyldy. Úiyqtaghanda ezuinen aqqan sugha jabysa qatqan topyraq sógitile sauyldap, qoyynyna qúiyldy.

Qara bala qaraghannan shyghyp, basy aughan jaqqa jýrip bara jatty. Altydan jetige ayaq basqan balaqaydy ýrey jep qoyghan edi. Jýregi qozghalyp, jýikesi tas bop qatyp qalghan.

- Ata! Ap-a-a! - dedi qara bala...

 

* * *

 

1847 – qoy jyly...

Týs aua qarauytqan say jaqtan su jaldaghan toptyng shuyly jetti qúlaqqa. Onqa atshysyna ýnsiz iyek qaqty. Silbiregen jauyn arasynan, say jaq betten onshaqty salt attynyng súlbasy shalyndy. Kenet ong jaqtan da, sol jaq tústan da, qarasha ýilerding tu syrtynan – abylaysha qos jaqtan da múnar arasynan ýnsiz payda bolghan salt attylardyng edәuir taqap kep qalghany angharyldy. Jataqtar jau qashyrar úrandy úmytqan. Ýnsiz ghana su keship kep, sadaq oghy jeter túsqa taqap, sús kórsetkensip túr. Qoralay qorshaghanda jýzge jeter-jetpes sapy. Sirә, úran tastap, shabuylgha bas qoyar sәtti kýtip túr.

Onqa kýldirep ketken erinin jalap, jútyndy. "Atana nәletter. Qorqau qasqyr sekildi eken – ýn-týnsiz móliyip kep túr".

- Jәdik, mynalardyng syqpytyn qara.

- Onghash, sabyr et. Neghylar deysin. Sen óz jayyndy kýitte.

- Joq. Mynalarmen el bop, etek jinaymyz dep jýrgen biz – aqymaq! Nayzamen su syzyp, kep túrghan týrlerin qara.

- Ózderining jebeleri jete me eken bizge? Tym alys túryp alypty.

Múnar arasyndaghy top biraz ýnsiz túrysty. Jәdikter sabyr ailap qarap otyrysty. Sәlden song jataqtardyng sadaq kergeni bayqaldy. Sirә, jaqyndaugha batpaghan.

- Mynalarda sadaq tartatyn kýsh qalghan ba, ei?!

- Myltyqtary joq eken...

Onqa men Jәdikting tikken ýiining qarsysynda top tobylghy sugha batyp túr edi. Jataqtardyng atqan jebesi sol tobylghynyng túsyna talyp jetip, syp-syp etip sugha shanshylyp jatty. Búlar qarsy jebe úshtamaghan son, jataqtar erkinsigen tәrizdi. Sappen yrghalyp, sәl taqaldy. Masaqty jebe alystan suyldap kep, qarasha ýiding mandayshasyn jara-mara qadaldy. Onqa sol iyghyna qalqanyn tósedi. Atshysy sarjasyn shirey tartyp, alghashqy oghyn zymyratyp ta ýlgeripti. Tym biyik kólbetken eken. Oghy qorshaghandardyng basynan asyp, aidalagha laghyp ketti. Jәdik dauysyn kótere búiryq tastady.

- Jaq tartyndar!

Sol-aq eken abylayshadan atyp-atyp shyqqan onshaqty sadaqshy qarasha ýiding túsyna taltayyp túra qalyp, syqyrlatyp adyrna shiredi. Bәri bir sәtte kókke kólbey úshyrghan jebeleri kózdi ashyp-júmghansha jataqtardyng qaq mandaydaghy legin jausatyp jiberdi. Sadaqshylar jan-jaqqa bes-alty dýrkin oq jaudyrghan son, Jәdik ong qolyn kóterip, toqtatyndar dep ishara jasady. Nókerlerding qyr basynda kýrkelengen túraghyn tórt qúbyladan qorshap, qylyshyn qandamaqqa niyettengen jataqtar jebege shanshylyp, aty ýrkip, sapy ydyrap, sansyrap qaldy. On jyl boyy han jasaghymen talay qantógiske kirgen nóker jan shydatushy ma edi. Jataqtar taghy bir saghat alystan aibar kórsetkensip túrdy da sudy shalpyldatyp, múnargha sinip ketti.

- Mynalarmen úrysyp bereke tappaydy ekenbiz, - dedi Onqanyng atshysy dauryghyp. Oghan birneshe nóker qosyla ketti.

- Kýrkesinen shyqpay ýretin teksiz tóbetter emes pe!

- Qayyra ainalyp soghary anyq.

- Qatary qansha eken?

- Jýz qaraly bar-au deymin.

- Qatyndaryna jaralaryn jyly sumen shayghyzyp otyrghan shyghar, ónkey nәuetek.

- Jә!

Jәdik qarasha ýiding túsyna toptasqan nókerdi taratyp jiberdi. Ózi ainalany sholyp, jerge qadalyp, masaghy sudan qyltiyp shyghyp túrghan birneshe jebeni suyryp әkeldi. Kóbebúzary bar, qozyjauyryny bar, qyrly jebesi bar – qaraqústyng qauyrsynyn qadaghan birneshe jebe әr qoldan shyqqany kórinip túr. "Ondan atamyz qúlash jebemen qúldyrmamay atqanday qúlatypty jauyn. Qazirgi qazaqtyng jebesi qoyan atugha ghana keletin quys quray sekildi..." Jәdik bir uys jebeni irgege tastay saldy.

Tangha jaqyn Onqa sandyraqtay bastady.

- Attan! Attan! - dedi tamaghy qyryldap.

- Onghash?!

- Jәke, bauyrym. Jylqyny әketti. Qayyr...

- Jylqy ketkeli qashan, Onghash. Jy esindi!

- Qara aighyrdy qorqau qamapty. Myltyq atshy, toz-toz bolsyn... Nege atpaysyn? Álde, bilteng su ma?

- Qaydaghy qara aighyrdy aitasyn?! Ash kózindi. Su qamaghan qotyr qyrat, soqyr sayda jatyr emespiz be!..

Onqa ynqyldap baryp, bulygha jótelip, ýnsiz qaldy.

- Qara aighyr ýiirinen aiyrylghaly ne zaman...

Keshqúrym shyghys betten jeteginde qos aty bar jalghyz nóker kórindi. Ýsh atpen jortqan jalghyz qazaq el qonghan mandy ainalyp, alysqa bet týzegen synayly. Kóz jeterdegi belge shoqytyp shygha kelip, búlardyng túraghyn kórip, qalt toqtaghan. Joryqta tiger abylaysha qos pen qarasha ýiden shanshyla shyghyp túrghan qos nayzany bayqap, osylay qaray saldyrtty. Taqala kep, jýrisin bayaulatqan. Búlardyng qarauyly oq jeter tústan toqtatty:

- Ua, kim bolasyn? Dospysyn, dúshpanbysyn?!

- Ou, qazaq emespiz be? Nege sonadaydan sadaq kezenip túrsyn?

- Qazaqpyz. Biraq, qazaq ekem dep kelip, kәzzap bop shyqqandy da kórgenbiz!

- Han joryghynan kelemin tityqtap. Sender de han nókerisinder ghoy. Nayzagha baylaghan qyldarynnan tanyp túrmyn.

Ekeuding jón súrasuyn estip otyrghan Jәdik jasauylgha aighaylady:

- Taqalsyn beri. Maydannan qashqan qorqaq bolsa, ajaly bizden!

Jasauyl sadaghyn jinady. Jalghyz nóker de qarasha ýige kep atyn bir-aq tiredi. Terligi, atynyng omyrauy sauys-sauys qan. Jasy otyzdardaghy qara qazaq. Sózge kelmey bir shara qara sudy basyna kóterdi. Jýzi synyq. Biraz uaqyt bel sheship, úiyqtamaghan synayly. Qida qylyshy qangha qaqalyp, qynyna qatyp qalypty. Tize býgip otyrdy.

- Uay, kim bolasyn?

- Orta jýzding qazaghymyn. Sarysu boyynanmyn. Soghys bitken son, elime jetip alayyn dep, ýlesime tiygen oljammen – ýsh atymmen oralyp kelem...

- Soghys bitkeni nesi?! Ne sandyraqtap túrsyn?!

Jәdik ornyna shalt qozghalyp túra kep, sarbazdyng jaghasynan shap berdi.

- Ou, aghayyn. Sabyr. Sabyr et.

- Kәne, imanyndy ýiire ber! Sen úrys dalasyn tastay qashqan sujýrek boldyng ghoy. Álde, qasyndaghy qarulasyndy qapiyada qan qústyryp, atyn olja ghyp jónep bara jatqan súrqiyamysyn? Songhy sózindi aityp qal.

- Batyreke, jaudan qashar jamanyng men emen. Kenening qoly Maytóbe týbinde qyrghyngha úshyraghanda myna sudyng ortasynda ózing nege búqpantaylap otyrsyn? Ayqas bastalmastan tayyp túrghan Sypataydyng nókeri emespising ózin?!

- Qaydaghy Sypataydy aityp túrsyn? Biz saqau qyrghyzdar taugha bekiner tústa el ishine jaushylap at qoyyp, qol jinaugha shyqqanbyz. On shaqty kýn boldy ózen arnasynan asyp, qyzyl su jýrip ketip, maltyghyp otyrmyz. Aghayyn qol jinap bermek týgili, qol úshyn sozar týri joq.

Jәdik beytanys nókerding jaghasyn bosatyp, tizerlep qasyna otyrdy.

- Al, aitshy kórgenindi. Soghys bitti deymisin, han nókeri qyrghyn tapty deymisin?

- IYә... Qyrghyzdar Kekiliksengirding qiyasyna jasyrynyp, taudyng asuyna su tógip, kóktayghaq qyldy. Etekten atqan zenbiregimizding oghy tau basyna jetpedi. Bizding qol keng jazyqta qoyan-qoltyq shayqasqa, qasha úrys sap, jaudyng berekesin alugha mashyqty edi ghoy. Er Nauan qyrghyzdyng bes batyrymen jekpe-jek aiqasyp, bәrin nayzasynyng úshyna ilip әketti. Soghan qaramastan, tar quysqa tyghylyp, beker opat boldyq. Satqyn da shyqty aramyzdan... Nauryzbay da, han da qyrghyzdyng qolyna týsti. Tuymyz jyghyldy, otyz-qyryq súltan attyng jalyn qúshty, qanshama batyr oqqa úshty. Saqau qyrghyzdan qyrghyn taptyq...

- Apyr-ay. Qayran, erlerim-ay!

- Bauyrym-ay!..

- Esil erlerim-ay!..

Jәdikter jalghyz jauyngermen qayyra esendesip qúshaqtasyp, dauys aityp kóristi...

 

* * *

 

- Ou, sorly qyrghyzym. Qazaq bolmasa, aq patsha seni әldeqashan býtindey jútyp qoyar edi ghoy. Tar qoltyq tau arasyna úilyghysyp ap, úlarday shulaysyn, týge. Qoqan saghan ne beredi?! Birigip el bolayyq, bas qúrap, qyrdaghy orysqa, Syrdaghy qoqangha toytarys berelik...

- Ony úgha qoyar qyrghyzyng kәne?! Orman, Jantay, Jangharash manaptar aq patshagha qol berip, ant-su ishuge әzirmiz depti ghoy.

- Solty ruynyng Jamanqara batyryn óltirgen Sauryq ýshin kek alyp, malyn aidap, ózin oqqa baylap ketti emes pe.

- Qoqan da, orys ta qazaq pen qyrghyz arasyna ot jaghyp, azghyryndy tiline ertip, sharuamyzgha shaytandy aralastyryp qoyghanyn qarashy.

- Endi sheginer jer joq. Shu men Qozybasyda atalarymyz qazaqtyng tuyn tigip, el bolghan! Biz de osy Shudyng jaghasynda aqtyq aiqasqa saylanyp túrmyz. Ne el bolarmyz, ne jer bolarmyz! Attan, qazaghym!

- Ua, aruaq!

- Abylay!

- Aghybay!

Qylyshtan shashyraghan qan sirkiregen janbyrday jauypty. Nauryzbay men Búghybay bastaghan top taugha shyghyp, qyrghyzdyng qamalyna barar joldy arshydy. Han nókeri qyryq arqandy jalghap, zenbirekti tau jotasyna shygharyp atqanda qyrghyzdyng qorghany qirady. Biraq aqtyq aiqas bolar týni Rýstem tóre men Sypatay bastatqan on san jasaq úrys dalasyn tastap tayyp túrghan edi. Nebary tórt myng nókermen qalyng qyrghyz qamalaghan han nókeri Maytóbe alabynda qan-qasap qyrghyngha kiylikti. Onshaqty kýnge sozylghan qyrghynnan qazaqtyng qatary seldirep-aq qaldy.

- Aspandaghy júldyzdan jerdegi qyrghyz kóp eken! Agha, eng myqty degen biraz batyrmen, jýirikke minip, qorshaudy jaryp óteyik. Sol tústan ónge júrt ta keudesinde jany bolsa óter, - dedi Nauryzbay.

- Olay istesem, sonymnan ergen az ghana nókerdi satqan bop shygham! Songhy demim shyqqansha, sarbazymmen birge aiqasyp óleyin! - dedi Kene han.

Ejelden tauda tuyp, tasta ósken qalyng qyrghyz qazaqtyng az ghana jasaghyn sanamalap túryp, oqqa baylady. Oiqastaghan batyryn nayzagha týiredi, tuyn jyghyp, tas atyp nókerdi at-matymen myljalap, kómip tastady. Qazaqtyng armanyn arqalaghan ardager erleri sheyit boldy, hany pende bop tútqyngha alyndy. Qyrghyzgha astyrtyn kómektesken orys pen qoqandyqtar aghayyndy qos júratty onasha qaldyryp, syrtynan shoq-shoq desip, qay jengening meniki dep, marapatyn әzirlep, múrtynan kýlip tarasty...

Qalyng qyrghyz qúzghynsha qarqyldap túrdy. Dabyl ýni qúlaq túndyrady. Gýj-gýj etken, jeniske masattanyp qarq-qarq kýlgen, qylyshtyng qyrymen qalqanyn úryp, shudy kóbeytken mas tobyr keu-keulesip, ortadaghy ashyq alanqaygha shygharylghan hangha qarap antalasty.

- Ua, qazaqtyng hany Kenesary! Aqtyq sózindi aityp, Allana syiynar kezing keldi...

Han Kene – erkin elin syidyrar jer tappaghan, jazira jerin orystyng otary boludan songhy demine deyin qorghaghan esil er úzaq tolghap, jyr tógipti. Qamalaghan qyrghyz, qaumalaghan qaskóy dúshpan siltidey tynyp tyndapty. Ol elimen-jerimen baqúldasty. Jýregining basyna at basynday sher bop baylanghan armanyn zar ghyp tógipti. Qazaqtyng tas tóbesinen ketpey qoyghan qara búlt sógilerdey edi ah úrghan armanynan. Alataudyng múzy erip, jas bop tógiler me edi adamnyng ansaryn úqsa! Qara aspannyng túnyghy titirer me edi, qara jerding tony qars aiyrylyp tilinip keter me edi!..

- Álimsaqtan arghymaq attyng jalynda jahandy sharlaghan qazaq degen el edik!

Japandy sharlaghany – jahandy jaulaghanday ghajap kemel el edik!

Qazaq-qyrghyz qosylyp, dúshpandy jensek dep edim.

Qyrdaghy sary orysty, oidaghy Qoqan bekterin kórine kómsek dep edim!

Músylmangha juyq em, kәuirge suyq em.

Alashtyng armanyn arqalap tuyp em!

Tuymnyng astyna Alashym syimady.

Qara jer qazaqqa tarlyq etti, basymdy kór tartqan eken! - dedi ol kәrlenip.

- Ua, qyrghyzym!

Onynnan tudy júldyzyn.

Qazaqtyng tuyn jyqqan son, orysqa qúl bolar úl-qyzyn!

Abylay atam san shauyp, el qylamyn dep edi,

El bolmaghan essizdi jer qylamyn dep edi!

Eldikten ketken ekensin.

Alataudyng biyigin, Saryarqanyng túnyghyn birge kesher kýn tumas.

Ayqasqa beldi kim bumas, atanyng kegin kim qumas!

Biraq, qazaq-qyrghyzdy maydanda qosar úl tumas endi!

Kýning sóngen eken elim, sening kýninmen birge at jalynda ghúmyr keshken qyrghyzdyng da kýni ósher әli-aq! - dedi han Kene ah úryp.

-  Noqtaly basqa – bir ólim.

Qazaqty jendim dep shularsyn, týge,

Sýiegin shashyp, iyt-qúsqa jem qyldym dep yrlarsyn, týge!

Qazaqtyng basyndaghy kýn ózine tughanda jýreginning basyn ashy jaspen ularsyn, týge!

Qayran da, qayran alty Alash, endigi kýning jantalas!

Orman men Jantas, Janqarash manaptaryng mas bolar.

Sendergi endi keregi – myna túrghan asau bas bolar.

Sol basymdy shapqan son, aq patshagha tartqan son, ózinning de anghalaghyna kór topyraghymen birge qandy jas tolar!

Óz qylyshymmen kesinder basymdy, aibaltang ótpes! - dedi ol qaharlanyp.

-  Qazaqtyng jauy sen emes, óz qazaghy eken.

Elimning endigi kýni – ense tiktetpes azap eken!

Qan maydanda tastay qashqan serttesim antyn jútqany-ay!

Aq patshanyng myltyghynan qorqyp, bóridey bórliktirer danqyn qúrtqany-ay!

Arany toymas jalmauyz jaghympazdar halqyn jútqany-ay!

Bú da bir ókinish eken órtegen! - dep qayghylandy ol.

- Ua-ay, oryndalmay armanym,

Tisteude ketti barmaghym!

Alashym ýshin arqalap, úran ghyp em atalarymnyng aruaghyn!

Eling endi ensesin kóterer me eken?

Elim dep qanyn tókken erlerimning qúny óteler me eken!

Áy, qaydam!

O, Nauanjan, ardaghym!

Aghybaydyng tilin almay, basyndy torgha salghanyng qata boldy-au.

Sen barda manaptar týn úiqysynan shoshyp oyanyp, ýreymen dýrligisip jatar edi-au!

Qayteyin! - dedi ol jalyn atyp.

- Ei, Aghybay, batyrym!

Eki dýniyelik jaqynym.

Aybarly atyng úrangha ainalghan sendey er bitpes endi qazaqtyng mandayyna.

Qaharlanyp shapqanda qara jer sógilip, tau men kól jarmasar edi shalghayyna.

Endi sen egesing aimaghyna! Elimdi saghan tapsyrdym!

Ua, Nysanbay jyrauym, sózimdi saghan tapsyrdym.

Saryarqanyng beline,

Sary qazaq elime qosh-esen bol degeysin.

Qoghaly, qomdy kólime,

Arghymaghym kósile shapqan tórime qosh-esen bol degeysin.

Ajaldy basty kór alar,

Ruhym qayyra oralar.

Ghasyrdan ghasyr almasyp, qazaqtyng qayghyly kýni de joghalar.

Qosh, qosh! - dedi ol baqúldasyp.

- Jekpe-jekte ólmedim almas qylyshym mayyrylyp.

Basyndy qossam dep edim – basymnan túrmyn aiyrylyp!

Qanatymdy qayteyin qalghan qayrylyp,

Alashymdy qayteyin, qan jútqan qayghyryp!

Elimdi qayteyin bozdaghan,

Ey, súrqiyasy kóp súm jalghan, kimderding basynan ozbaghan!

Shabamyn desen, mine, bas! - dedi ol qasqayyp.

Qaharly dauysyna qayghynyng qan qatty qapasy qosylyp, úzaq jyrlady ol. Alashtyng basyn qosam dep, basyn taugha-tasqa úrghan esil er, qasterli hany edi qazaqtyn. Qazaqtyng san ghasyrlar qayrap dúshpangha salghan altyn baldaqty almas qylyshynyng tat jemegen jýzi edi. Tasqa shauyp syndyrdy zamany, óz basyn shapqyzyp, óz qanyna suardy zamany.

Al qara aspan, alqarakók qara aspan selt etpedi, qara búlt ta mólt etpedi. Jazylyp jatqan jer jiyrylmady, múzdap jatqan tau titirkenbedi.

Áueli hannyng sauyt-saymanyn sypyryp alyp, jeydesin dal-dúl jyrtyp, keudesin jalanashtap, kók etin qylyshpen ese sógip jiberip, ishek-qarynyn ayaghyna taptatypty. Jýregin qolqasymen qosa júlyp alyp, qara qanyn aghyza syghyp masattanypty dúshpany. Masatannyp túryp, hannyng qos júdyryqtay jýregine bitken qalyng týgin kórip, tóbe qúiqasy shymyrlap, zәre-qúty qashypty. Keyin dulygha syimas, búghau týspegen asau basyn janghyryqqa salyp shauyp alyp, aq patshagha jóneltipti...

 

* * *

 

Jataqtar bes kýn boyy kezegimen qorshap, nókerdi ala almady. Su keship, ózderi de tityqtady. Arada taghy birer kýn ótken song qyzyl su da ayaghyn tartyp, qyrqa-qyrat jotalanyp kórinip qaldy. Topyraq tobarsyp, bualdyr bu tannan ydyray bastaghan. Sholaq saydyng astan-kesteni shyghyp, ólgen malgha tolyp qalghan eken. Aram ólgen maldyng óleksesi kýn qyzuymen borsyp, alapty sasytty. Syzdy aua, sasyq lep ólim iyisin mýnkitip, dalada aty jaman sheshek derti shaytannyng demindey taralyp-aq túr edi. Áueli birneshe kýn kýrk-kýrk jótelip, mazasy ketken kәrtamysh jasauyl kóz júmdy. Búlar biyikteu qyrattan kendeu ghyp kór arshyp, jasauyldyng basyn qúbylagha qaratyp, jýzin jasyrdy.

- Árkim óz lashyghynan shyqpasyn! Jút jeti aghayyndy. Sheshekpen segiz. Ortaq qazannan tamaq tartu toqtatylsyn!

Jәdik elge kelgen sheshekting birneshe lanyn bastan ótkergen. Óte saq edi. Onqanyng beti beri qaramasyn sezse de, qarasha ýide synarymen birge qam oilap, sadaq jonyp saylana bergen. Birer tәulikte onshaqty sarbaz sheshekting shengelinen shygha almady. Jataqtar da búlardyng tityqtaghan halin andap, qarasyn molaytyp, qaumalay qorshap, osy qyrdan tiridey kóshirmeuge ant ústasqan tәrizdi...

Qazaq sheshekpen atam zamannan alysyp-aq keledi. Auyl-ormanymen opat qyp ketken apatty dertting dem-tynysy sezilgennen ýreyge boy aldyratyn beyaparlyghy da ejelden. Sheshek shyqqan ýidi japangha jalghyz tastap, týn ortasynda júrtqa qaldyryp qasha kóship, manyna tiri jan jolatpay, auruly jan әbden aryp-aghyp ólgenshe tayaq tastam túsyna barmaghan. Sheshek tiygen adamnyng basynan kýn ótpesin dep lashyq tigip berip, qarasha ýiining ýzigi men týnligin ghana qaldyryp, keregesin jalanashtap, ózin baqangha tanyp ketetin bolghan. Auru shyqqan auyldy jasauylmen qorshap, tyrp etkizbey órtep te jibergen talay mәrte. Sol qúryghynan qúr jibermes anyq ajal Onqa-Jәdik sarbazdaryn jyn-peri uysyna týsirip túr edi.

- O, qúdayym! Jaudyng nayzasynyng úshynda jan tapsyrar sertim bar edi! Kәuirding qylyshyna sert baylap, basymdy soghan tiger em! Ittey bop irip-shirip, keregeden móliyter ólim be edi súraghanym?!

Onqa qarasha ýidi tónkerip tastaugha shaq qalyp, ah úra alasúrdy.

- Ket, Jәdik! Jolama manyma! Ózing ne degen jany siri pәlesin?! Auyryp qalasyn! Taqalma maghan...

- Onqa, sen ekeuimiz o bastan bir taghdyrgha baylanghanbyz. Sertimiz qanjardyng jýzinde!

Jәdik bauyrynyng basyndaghy mýshkil haldi kóre túryp, әuelde ortaq tikken lashyqtan shyqpady dalagha. Jatyrlas jan bauyry, qarulas qandykóilek serigining auyzyna su tamyzyp, kýldirep ketken terisine tong may jaghyp, qúrym kiyizden qabat-qabat keudeshe piship bergen boldy. Qaraghay sapty nayzalary jappanyng jabyghynan shyghyp, baylaghan qyly jelmen taralyp sús berip túr edi. Ornynan suyryp alyp, eki nayzany da sholtityp shauyp tastady. "Endi múnymen dúshpandy at kótine syrghytyp jarytpaspyz." Sholaq nayzalardy qatar tósep, úshtaryn bir-birine qarsy baghytta sabynan ozdyra baylap aldy. Jәdik eki jaghynda da ótkir úshy bar sholaq nayzany ortadaghy jeroshaq ýstine tastap, Onqagha nayzanyng arghy jaq úshyn ústau kerektigin aitty.

- Onghash, sen meni ózine taqaltqyng kelmese, myna qos nayzanyng arghy úshyna shyq. Bir-birimizge teris qarap otyrayyq. Nayzany jonyna tirep al.

Ózi óz aitqanyn istep, denesin orap tastaghan qúrym kiyizge nayza úshyn qadap, syrt berip otyrdy. Qyryq-elu jebeli jaghyn ong qolyna ontaylap, túsyna qoyyp alghan. Onqa da Jәdikting istegenin ýnsiz qaytalady.

- Uay, qaysyng tirisin? Ýn qatyndar.

- Qanshamyz qaldyq?

- Jany siri jeteuimiz qalyppyz...

- Onda býgin jataqtyng jankeshtileri shabady desenshi.

- Kórip aldyq qúqayyn. Orystyng zenbiregine qarsy shapqanda, jataqtyng jaman oghynan jasqanbaspyz!

Han Kenening alamanyna at qosqan, janyn oqqa tikken jeti sheri, sher jýrekti jeti oghlan tús-tústan antalaghan óz aghayyny – óz qazaghyna qarsy sadaghyn saylap, jebesin kezep, qylyshyn qayrap, qan jútyp, qasarysyp otyrdy. Kýn qúryq boyy kóterile shyghys bettegi jataghan qyrattyng jotasynan qara tu tikken jiyrmashaqty salt atty boy kórsetti. Búlardyng dogharylghan kóshi aigha juyq uaqyt túraq etken qyrqany núsqap, biraz sóilesip túrdy da, tórt-bes salt atty oraghyta shauyp, tús-tústaghy jaqtastaryna habar әketken synayly.

- Qamdan, qarulas!

Jәdik tanertengilik keregesi jalanashtanyp, ýzigi ghana kýnqaghar bop qalghan ýilerdi ainalyp, aralap shyqqan. Ýsh-tórt kýn boyy manaydan jataqtar jaudyrghan jebeni jinatyp, jeteuine buma-buma oqty bólip berdi.

- Qos-qos sadaqty anyrata tartsaq, qay taraptan andyzday shapsa da toqtatugha dәrmenimiz bar ghoy. Janymyz pida. Jaudan, órt pen sudan aman qalyp, óz tuysymyzben óliskenshe úrysamyz dep oilappyz ba? Bekem bolyndar, bauyrlar! Búl da bir synaghy shyghar taghdyrdyn. Osydan aman qalsaq elge jetip, ala tuymyzdy Arqanyng alqabynda jelbiretermiz. IYә, aruaq! IYә, Alla!

- Aruaq! Aruaq!

- Abylay!

Jeti jauynger – ata jauymen aqtyq aiqasqa emes, atalasymen beyopa  maghynasyz maydangha dayyndalyp jatty.

Sәuirding sәruәr sәulesi syzdy keudege jylu qúighan kóktem. Pende balasynyng fәniylik qyrqysynan qamsyz tabighat jaryqtyq tamyljyp túrghan mausym-túghyn. Jaratylystyng qúdiretine shek bar ma, júmbaghyna jauap bar ma?!

- Jәdik, - dedi Onqa zorlana kýlimsirep, - Biz elden ketkeli on jyl óte shyghypty ghoy.

- IYә, jelidegi qúlyn aqauyz at bolghan shyghar. Eldegi qaryndas qauym endigi bizdi tanymaytyn da shyghar.

- Batu babamyz batysty tize býktirem dep qanshama jyl jortuylda jýrip, han atamyz qaytqanda elge oralypty. Sonda esigindegi qúl tanymay qalypty eken...

- Ua, Onghash! Kýni qisayghan kәrining sózin auzyna qay qúday salyp otyr?! Álde, sen de syr bereyin degening be?

- Jo-joq... Biraq myna dert mening týbime jetetin sekildi. Sýiegimdi kemirip barady. Senesing be – ókpem órt sýigendey kýiip túrsa da, qaltyrap tonyp jatam...

- Qoy, berilme. Sen ekeuimiz әli Taldynyng suyn taspen bógeymiz!

- E, e, soghan jetkizsin de. Men biraq kýmәndimin...

Kenet tu syrtyndaghy jasauyl әngimeni búzyp, aighay saldy:

- Qalqan tizinder! Jataqtar sadaq kere bastady.

Sol-aq eken qyr basynda úilyghysqan jeti jigit qyrylyp qalghan qarulastarynyng qalqandaryn keregege shandyp, ózderi sonyng yghynda sadaq-sarjalaryn saylay bastady. Jataqtar býgingi qamdanysyn aqtyq úrys dep, bel bughan tәrizdi. Manaydaghy qyr-qyrat etekterinen baspalap kelip, úran shyqsa, úmtylugha әzir túr.

- Men shәhid bop ketsem, elge sәlem aitarsyn. Qúsbek aghamnan, elden ghapu súra. Keshsin!

- Ne aityp otyrsyn, Onqa? Birge baramyz elge...

Jataqtar búlar kýtkendey úran tastap, dabyl qaqpady. Tek mejeli túsqa taqala kep, sadaq tartty. Suylday úshyp jetken alghashqy jebe qarasha ýiding qarsysyna – topan topyraqqa qars qadalyp, sytyr etip synyp týsti. Sodan jebe borap bersin. Jataqtar jebening basyn jermaygha matyryp, bilte shýberek baylap, tútatyp atuda. Qara týtinmen iz tastap úshqan qalyng jebe qarasha ýilerding uyghyn japqan ýzikke, shym kiyizge qadalyp byqsyp jana bastady. Áp-sәtte-aq nókerler bekingen qyr basy qara týtinge orandy.

- Ua, saspandar!

- Ottan ózderi qorqyp túrghan shyghar, itter!

Byqsy janghan kiyiz ýsti-ýstine tópelegen otty jebeden túnshygha tútanyp, laulay bastady. Sol sәt etektegi búqpantay әsker úran kóterip, qyrgha shaba jónelgen. Alas-kýles jalyn, loqsyghan qara týtin arasynan Jәdik aighaylap, sarbazyn sabyrgha shaqyryp qoyady.

- Sәl taqalsyn. Sol sәtte kózdep atyp, jusatyp salamyz. Kәne, kiristik!

Ózi saylanghan sarjany shirey tartyp, qyrgha shauyp shyghyp kele jatqan qasqa attyny kózdep kep tartyp jiberdi.

- Ua, Úzyn oqty Ondan atam aruaghy, jebey kór!..

 

* * *

 

Qúsbekting baqsysy jalynnyng tiline qarap, qara tasqa ainalghaly jetiqaraqshy temirqazyqtan salbyrap ilindi. Jym-jyrt. Tóre de ottyng oiynyna qarap, oigha qamalghan.

- Qyrda orys oiranyn saldy, Syrda Qoqan qoqan-qoqang etip, qútyrdy. Beybit auylyndy órt jalmap, su qamady. Jataghyng jattyng atyn erttedi.  Batyryndy qan tartty, biy-tórenizdi orystyng shen-shekpeni arbady. Aghayyn jútpen qatar kelgen sheshekten shybynday qyryldy. Jaylauyndy qarashekpen týrenimen qoparyp, qystauyndy dert jaylady. Qazaqtyng shanyraghy ortasyna týsti. Ne ait deysing maghan, ua, tórem?!

- Ne aitasyn, shynymen?! Sen aitpasang da, elding erteni belgili boldy. Qazaq ýshin qara týnek zaman ornaghaly túr-au. Meni "han" dep ataydy myna el. Naghyz hanynyng basyn qyrghyzdar shauyp alyp, aq patshagha tartty. Ejelden úlys ýshin tu kótergen aqsýiek túqymy edik. Endi aq patshagha qúl bolamyz. Ýsh jýzdi jalghyz han biyleushi edi, endi ordada toghyz súltan biyleytin boldyq. Úlysym kósher óris te taryldy. Kósh dogharyldy, osy toqyraghanymyz toqyraghan, otyryqshy bop omalatyn týrimiz bar...

- Toqmaq pen Bishkek túsynda, Kekiliksengir tauynyng qolatynda Kenesary qoly qyrghyn tapty. Qazaqtyng ghana emes, arghymaq attyng túyaghymen әlemdi sharlaghan bahadýr salt atty júraghattyng kýni enkeyip túr. Endi әlemdi tastan týrme túrghyzghan jerteser jataqtar biyleydi...

- IYә, patshadan alghan shenimiz qazaqtyng qayghysyna óteu bola almas. Qayta qayghysyna qayghy jamamasaq etti. Qayda baryp kýn kóredi Alash balasy?!

- Kene hannyng basyn alghany, sýiegin saygha shashqany – qazaqty qorlaghany ghana emes. Joq qylam degeni ghoy zamananyn. Endi, sol hannyng ghaziz basyn arulap jerlemey búl júrattyng basynan qara búlt aua qoymas! Aq tuly әuleting erten-aq qyzyl tugha auysar, әke balasymen aiqasar, әiel erimen jaulasar. Sanang sansyrap, dalang qansyrap, shanyraghynnyng kýldireuishi shirip, týnliginnen týtin úshpas kýnder tuady. Arqanyng atyrabyn aqsónke sýiek basady. Adam sýiegi... O, Tәnirim, keshe gór qazaghyndy!

- Astapyralla! Ne aityp kettin, әuliyem! Sen ýndemeshi endi...

Qúsbek tóre búdan keyin baqsysymen onasha syrlasuyn mýlde doghardy. Tek eki inisimen ghana syrlasyp, este qalmas eski dәuirlerdegi danqty atalary turaly anyzdy ghana aldanysh etetin boldy...

 

* * *

 

Anyraghan adyrnadan alqyna úshqan ajal oghy ekpindep kele jatqan attynyng sol jaq qabyrghasyn qaqyrata sógip, óte shyqty. Kóbebúzar qu jebe jalanash tәnine qúlyn jarghaq qysqa ton kiygen jataqtyng ókpesin tesip óte shyghyp, onyng tu syrtynda aighaygha attan qosyp kele jatqan bozbalanyng tósin jara kirsh etip qadalyp, at ýstinen júlyp әketti. Jany siri jeti sypay da jan-jaqqa jebe jaudyrtty. Jәdik pen Onqa bir-birining jotasyna tiregen nayzagha sýiene, shirene sadaq kergen.

- Qandy basyn, beri tart! - dedi Onqa ysyldap. Kózdegen jebesining úshyna qarsy mandaydan qaragerin kósilte saldyrtyp kele jatqan jataqty alyp, qúlashtay tartyp qap, jebe zulatty. Onqa da, Jәdik te sarjagha saylaghan súr jebemen bir atqanda eki jataqty súlatyp týsirip túr edi. Sauytbúzar sary jýn oq at ýstinde lekitip kele jatqan adamnyng aldynghysyn kóktey tesip ótip, sonyndaghysyn at ýstinen úshyryp týsirip túrdy. Jataqtardy ýrey budy. Úrany qúmygha shyqqan shabuylshy jaq qúryq tastamgha kelgenshe otyzshaqty at shynghyra kisinep, iyesiz oiqastap shygha berdi toptan.

Degenmen, kópting aty – kóp. Tús-tústan andyzday shauyp, alqyn-júlqyn jetken jataqtar nókerlerge tym taqap, arbagha kiyligip, qostaryn jyghyp, soyyl tópeley bastaghan. Jәdik qayqy qylyshty qos qolyna qatar ústap, qúiyn-peren ýiirilip, onynan kelgenin bir, solynan kelgenin eki jaypap, onshaqtysyn súlatty. Qylyshyn tastay salyp, ilkide ózi qosaqtap bughan qos sýngili nayzany tóbesinde shyr ainaldyryp, ózi qosa yrghy sekirip, ainalasyn byqpyrt tiygendey qyrdy. Nayzanyng qos sýngisimen tiygen jerin qan qylyp, aldy-artyn tegis jaypady. Jeti sypay lashyqtan atyp-atyp shyghyp, nayza-qylyshpen ekpindey kelgen essiz jaudy kezegimen týiresti. Birer at qara týtinnen ýrkip, lapyldaghan ottan jalyna shoq týsip, ýstindegi iyesimen qosa órtenip, týzge lagha shapqan. Shapqan attyng arynymen otqa qosa kirip, nókerdi taptay ótip, ýiirile qayyra kep, әzireyilshe tónip, jausatqan soyylgerler de jeterlik. Aynalasy bie sauym uaqytta qara týtinnen tu baylaghan tóbe basyndaghy aiqas sap tyiyldy. Jaradar bolyp, qansyrap ynyrsyghan birer qazaq jatty oiran-topany shyqqan tóbede. IYesi attan sypyrylyp týsip, ýzengisi bauyryn sabaghan, sodan ýrke tasyrlata shapqan qyryqshaqty at mang dalagha kete bardy.

Sol jaq qoly bileziginen shabylghan Jәdik siri qayyspen shyntaq túsyn tars buyp tastap, byqsyghan qúrym kiyizdi shyjyldata jarasyna basty. Onqa ekeui ghana tiri qalghan eken. Jeti sypay tóbe basynda, eteginde jayrap jatqan jataqtarmen aralasa topyraq topanyna myljalana shókken. Aua qan sasydy. Áuede qúzghyn shulap, qarqyldasty.

Keudesine tuyrlyq kiyizden qabattay syrghan beshpet kiygen, qos sýngili sholaq  nayzanyng eki úshyn jotalaryna tirey, teris qarap otyrghan tórening qos batyry, Kenening qos sarbazy qonyrsyghan qara tóbede, qargha-qúzghyn qarqylday toylaghan ajaldy alapta anyrap ah úryp otyryp, aqyrghy týnderin qarsy aldy.

- Tatar talqanymyz tausylghan eken, Jәdik, - dedi Onqa qyryldap.

- Qyryq jyl qyrghyn bolsa da, ajaldy óledi degen. IYt-qúsqa jem bolmaspyz. Biraq elge de jete almaspyz...

- Qan maydannyng ótinde jekpe-jekte ólsek arman joq edi. Irip-shirip aghyp ólmekpiz be, shynymen?!

- Myna nayzalardy ne ýshin budy deysin, Onqa?! Ekeuimiz birge tughanbyz, birge at jalyn tartyp mindik. Jaugha da birge attandyq. Oryspen on jyl qyrqystyq. Shegingen jerimiz boldy ma! Ajalymyz da birge kelsin dep, sayladym sýngilerdi!

- Sen meni qaldyr, Jәdik. Etekke týsip, qúraulap shaqyrsang esti januar keler dauysyna. El shetine jetip al.

- Men seni tastamasqa ant ústagham, Onghash. Sol sertim – sert! Beri qarashy maghan, - dedi Jәdik.

Sholaq nayzanyng arghy úshyn jotasyna tirey sýiengen Onqa qozghalaqtap, ainalyp Jәdikke qarap otyrdy. Jәdik nayzanyng jez saqinasyn jalghyz qolymen ústap, keudesine tirep oghan qarap maldas qúryp otyr eken.

- Túr ornynnan, bauyrym. Han nókeri jataqqa tiridey pende bop, qolgha týsip, olja-saugha súramaspyz. Sen kórmegen, men kórmegen ne qyzyq bar búl jalghanda. Atamyz Uәliyding aruaghyn mazalap, atyna daq týsirgen jerimiz joq. Sonynda izindi óshirmes úrpaq qalmady demesen, qazaq atyrabynda atymyzdy úran ghyp aitar óren shyghar bir zamanda! Arghy atamyz sadaghyn saghymgha ildirgen Shynghystyng sertine adal sherigi syndy, qazaq sypayynyng sapynda qan keshtik. Han Kenening armany ýshin Alash tuy astynda at oinatqan er boldyq. Búdan artyq ne ghúmyr kerek ekeuimizge! Qarasha ýiding keregesinen telmirip, ashtan óler jayym joq!

Onqa, on kýnnen astam sheshekpen alysyp, keudesin órt dulatqan esil er, esinen auyq-auyq tanyp ketse de, ór jigeri men tegine tartqan alapat kýsh iyesi, alyp batyr Onqa óz nayzasynyng qos qarys sýngisin shym kiyizge nygharlay batyryp, ornynan tensele túra kep, qandykóilek serigi, jan bauyry Jәdikke kýlimsirey qarap ýnsiz túrdy. Ajalgha da tik qarar esil erler qos sýngili nayzagha sýienip, qyr basynan eniske týsip, múnar qúshqan dalagha sinip bara jatty...

 

* * *

 

...Týzding sary qúsy kólbey úshty qara balanyng basynan. Yzba belbeuin sheship, onysymen shapanyn orap arqasyna asyp alghan balaqay anyryp qarady týz qúsyna. Esi kiresili-shyghasyly qalypta týley týzde birer tәulik sansyrap, qanghyp ketken qara bala ýreydi de, ýmitti de sezer halde emes-túghyn. Saygha týse bere shilik arasynan qúiryghy qayqiyp, ezuinen aq kóbik shúbyrghan qasqyr shygha keldi.

- Kәh-kәh, kýshigim, - dedi qara bala.

Jýni týsip, qabyrghasy yrsighan qasqyr qútyryp ketken eken. Balany ainala topyraq boratyp oinap, jer tyrnalap sәl alysty da, ózining ong jaq býiirip ars etip qauyp alyp, aidalagha laghyp kete bardy.

- Kәh-kәh, kýshigim, - dedi qara bala.

 

* * *

 

...Qazaqtyng esi auyp, adasyp, kiyesi qútyrghan qasqyrsha shabynyp jortqan zaman eken.

Jýregine týk baylaghan batyry dertten shógip, jayau japan kezdi.

Hany bassyz, tәni kómusiz qaldy.

Tóresi essiz kýn keshti.

Tórtkýl dýniyeni týtip jegen alapat dәuir keldi úly dalagha.

 

* * *

 

1847 – qoy jyly.

El qyrdan oigha qúlaghan kóterem kóktem edi...

Abai.kz

1 pikir