Qazaq balasy 300 jyl boyy otarlau sayasatynyng tegeurindi tepkisin kórdi. Sol 300 jyl ishinde sanlaqtarymyz azattyq ýshin imperiyagha qarsy shyghyp, 300-den astam (keybir derekterde 400-ge juyq) irili-úsaqty kóterilis jasady. Áriyne, Han Kenening qaruly qarsylyghymen bastalghan kýresting nýktesi Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisinen song qoyylyp, babalar armandaghan Tәuelsizdikke qol jetkizdik. Biraq osydan 29 jyl búryn Almatynyng alanyna shyqqan 20 myngha juyq azamatymyzdyng erligi biyl da úmyt qalatyn týri bar. Esesine, jana jyldyq shyrshany bezendirip, Jeltoqan kóterilisinde qaza bolghan oghlandardyng әruaghyn masqaralaudy bastap kettik.

Beybit sheru...

Dinmúhamed Qonaevtyng Qazaqstan Kom­partiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hat­shy­lyghynan alynyp, onyng ornyna Gennadiy Kolbinning taghayyndaluy jergilikti halyqtyng narazylyghyn tughyzdy. Búl, sayasy túrghydan alsaq, jay ghana narazylyq emes, sol tústaghy qazaq halqynyng últtyq sanasynyng kóte­ril­ge­nin kórsetedi. Mәselen, 17 jeltoqsan kýni er­tengisin alangha shyqqandardyng qarasy 300-ge juyq qana adam bolsa, keshkisin olar­dyng sany 10 mynnan asyp ketti. 18 jeltoqsan kýni búlardyng qatary 20 myngha juyqtady. Demek, «Ár últtyng óz  basshysy bolsyn»  degen úrandy tu etken qazaqtyng úl-qyzy beybit týrde kýresip, sayasy kózqarastaryn bil­dirgisi keldi. Olar «biylik qarsy kýsh qol­danady» degen oidan aulaq boldy. Osy bir jaghdayatqa qarap, búl oqighany «beybit sheru edi» dep topshylaugha bolmaydy. Nege?
Tolqu...
Óitkeni Jeltoqsan dýrbeleni az-aq uaqyttyng ishinde býkil últtyq tolqugha úlasyp bara jatty. Qazaq últynyng azamattary jan-jaqtan Almatygha aghylyp, nәtiyjesinde qalagha kiretin barlyq joldar jabyldy. Osylaysha jastardyng beybit sherui týs aua stihiyalyq qozghalysqa, narazylyqqa úlasty. Búl narazylyq sayasy shiye­le­nis­ke әkeldi. Sayasattanu ghylymynda sayasy shiyelenis sony qantógiske aparatyny aitylghan. Yaghny beybit sheru – tolqugha, al tolqu sayasy shiyeleniske ainalyp, oqighalyq sipat aldy.

Oqigha...

Biraq Jeltoqsan dýrbelenin tek sayasy oqigha dep tar shenberde qaraugha bol­may­dy. Nege? Ghylym tilimen aitsaq, sayasy oqiy­gha degenimiz – qalypty ómir aghy­myn­da­ghy ózgeris, sanagha silkinis әkeletin jayt. Múnday oqighalar adamnyng erki men sanasynan tys, ózindik sebepterden tuyn­daydy eken. Eger de biylik qaruly kýsh qol­danyp, jastardy kýshtep taratpaghanda, eshkimdi qudalamay, bar mәseleni beybit jolmen sheshkende, Jeltoqsan dýrbeleni sayasy oqigha dengeyinde qalar edi. Búl – bir. Ekinshiden, sayasattanu ghylymy qyl­mystyq is jýrgizu qúqyghyndaghy adam әreketin de oqighagha balap jatady. Demek, teoriya jýzinde Jeltoqsandaghy sayasy qaqtyghysty «sayasy oqigha edi» deuge negiz joq...

Kóterilis... 

2007 jyly Parlament Mәjilisining deputaty Núrtay Sabiliyanov resmy týrde búl oqighagha Jeltoqsan últ-azattyq kóte­ri­lisi dep bagha bergen bolatyn. Taghy da ghylymy teoriyagha sýiensek, últ-azattyq kóterilis degenimiz – Tәuelsizdikti jenip alugha, sheteldik ýstemdikti, otarlyq ezgi men qanaudy jongha baghyttalghan kýres eken. Shynyn aitu kerek, 1986 jylghy Jel­toqsan qaqtyghysy osy aitylghan sipatqa tolyghymen keledi. Oghan búl­tart­pas birneshe derek keltiruge bolady. Mәselen: 

Birinshiden, Jeltoqsan oqighasy 70 jyl boyy óz ýstemdigin jýrgizgen Kenester Odaghynyng qúlauyna sebepshi boldy. Osy kóterilisten keyin Baltyq jaghalauy elde­rin­de, Gruziya, Ázirbayjan, Resey t.b res­pub­likalarda sayasy tolqular oryn aldy. 

Ekinshiden, resmy derekterge sýiensek, Jeltoqsan kóterilisine qatysqan 9 myngha juyq azamatymyz zorlyq-zombylyqtyn, qinau men jazyqsyz jazalanudyng qúr­ba­ny boldy. Mysaly, sol qaharly kýnderi 2500-ge juyq adam tútqyndalypty (IIM deregi boyynsha – 2336 adam, ÚQK deregi boyynsha – 2212, Prokuraturanyng deregi boyynsha – 2401 adam). Kýshpen ústalghan jә­ne uaqytsha qamau izolyatorlaryna qamal­ghan 8,5 myng jeltoqsanshy qaqaghan qysta jalanash qala syrtyna shygharylyp tastalghan. Al resmy derekterde jaraqat alghandardyng sany 763-ten 1137 adamgha deyin dep kórsetilse, Múhtar Shahanov basqarghan komissiya olardyng sany 1,7 myng adam bolghanyn aitady. Osy bir sandardan-aq búl jay ghana oqigha nemese tolqu edi dep bagha beruge bolmaytynyn angharasyz.

Ýshinshiden, Jeltoqsan kóterilisin úiym­dastyrdy degen aiyppen 758 student oqudan shygharylyp, 1164-i jazalanghan. 319 azamat júmystan bosatylghan, 100-den astam adam sottalghan. 700-ge juyq adam ishki ister oryndarynyng arnayy baqy­lauyna alynghan. Mysaly, T.Beyis­qúlovtyng derekteri 110 adam sottalghanyn aita­dy. Al Amerikanyng Helisinky aza­mattyq qúqyq qorghau tobynyng zert­teu­le­ri­ne qaraghanda 99 adam týrmege to­ghy­ty­lyp, 631 azamat arnayy esepke alynghan. Býkilәlemdik tarihta jay ghana tolqu ýshin osynshama adamnyng bas bostandyghynan aiyryluy – bolmaghan jaghday. 

Tórtinshiden, kóterilis qúrbandyqsyz bolmaydy. Mysaly, Qayrat Rysqúlbekov pen Myrzaghúl Ábdiqúlov birden atu jaza­syna kesildi. Biraq keyinnen Qayrat Rys­qúl­bekov týsiniksiz jaghdayda óltirilip, Myrzaghúl Ábdiqúlov bostandyqqa shyqty. Dese de osy qyrghynnyng saldarynan   E.Sypa­taev, L.Asanova, S.Múhamedjanova, Q.Moldanazarova, S.Qashaghanov, T.Dәu­ren­bekov syndy batyr oghlandarymyz qyrshynynan qiylghanyn eskeruimiz kerek. Qaqtyghys kezinde jaraqat alyp, mýgedek bolyp qalghandar, ómir boyy balaly bola almay zar enirep jýrgender qanshama? Jel­toqsannyng jelinde tayaq jep, den­sau­lyqtan aiyrylghan sanlaqtarymyzdyng kóbi ainaldyrghan 28 jyl ishinde o dýniyege attanyp ketti. 

Besinshiden, kóterilisti basyp-janshu ýshin әrqaysysynda 2928 sarbazy bar arnauly qúramdaghy ýsh otryad, 5700 әskeri bar Almaty garnizony kýshteri men qú­ral­dary, 7000 myngha juyq KSRO IIM-ning ar­nayy әskeri júmyldyryldy. Múnyng syrtynda Almaty oblysynan – 5450, Frun­­zeden (Bishkek) – 5445, Tashkentten – 5452, Shelyabiden – 5427, Novo­siy­birski­den – 5427, Ufadan – 5424, Sverd­lovski­den – 5425, Tbilisiyden 2169 әsker әkelin­gen. Búlardyng barlyghynyng sany 60 myngha juyqtaydy. Yaghny eshbir memleket jay ghana sayasy qozghalysty basu ýshin osynshama kýsh júmsamaytyny belgili. Osy kóterilisti janshuda eren enbek sinir­gen Qazaq KSR IIM-ning 1586 qyzmetkeri Qúr­met gramo­talarymen, «Ýzdik qyzmeti ýshin» jәne «Milisiya ýzdigi» belgilerimen mara­pattalyp, aqshalay syilyq alghan. Qazaq KSR Jogharghy Sovetining Preziy­diu­mynyng medalimen 250 әskery shendegi azamat, sonday-aq taghy da 250 azamat sol Prezidiumnyng Qúrmet gramotalarymen nagradtalghan. 

Altynshydan, sheru qúraldy qaqty­ghys­qa úlasqanda ghana kóterilistik sipatqa ie bolady. Basynda beybit sheru sipa­tyn­da bastalghanymen, jastardyng talap-tilegi oryndalmady. Kerisinshe, olargha kýsh kórsetildi. Osynyng sebebinen qaqtyghys naq­ty kóterilistik sipatqa ie bolyp, 11 transport órteldi, 24-i zaqymdandy. 39 avtobus pen 33 jenil kólik isten shyqqan. Yaghny sharasyz jastar qoldaryna ilingen taspen, tayaqpen qarulanugha mәjbýr boldy degen sóz. 

Jetinshiden, kóterilis 19 jeltoqsan kýni Almatyda toqtaghanymen, dәl osy tol­qular 19-25 jeltoqsan aralyghynda Jez­qazghan, Qaraghandy, Pavlodar, Jambyl, Shymkent, Taldyqorghan, Kókshetau, Arqa­lyq qala­la­rynda, Shamalghan, Saryózek, Shelek eldi mekenderinde jalghasyn tapty. 

Qosh, osy jeti mysaldyng ózi jeltoqsan dýr­belenining últ-azattyq kóteriliske ainal­ghanyn kórsetedi.

Týiin

Bizde jana jylgha dayyndyq nege erte bastalady? Meninshe, keybir shendilerge Kenester odaghynyng shanyraghyn shayqaltqan Últ azattyq kóterilis bolghan qaraly kýndi úmyttyru qajet sekildi. Túnghysh Preziydent kýni men Tәuelsizdik merekesin bylay qoyayyq, biz әruaq syilaytyn qazaq emes pe edik?! Jana jyl dep jelpendemey, Qayrat pen Lәzzattardyng ruhyn syilap, qandy kýndi aza tútsaq bolmas pa edi?!

Keshirinder bizdi, Jeltoqsanshy batyrlar! Senderding azat ruhtaryndy «janyshtau ýshin» biz biyl da jana jyldy toylaymyz...

Qanat Birlikúly

Abai.kz