Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
46 - sóz 5403 0 pikir 20 Tamyz, 2015 saghat 12:02

UAHHABIYLERDING DINY TÝSINIGI


Múhammed ibn Abduluahhabtyng senimi men kózqarasyn jazghan enbekterinen bayqaugha bolady. Ol birneshe kitap jazghan. Solardyng ishinen eng tanymalysy «Kitabut-tauhiyd» (Tauhid kitaby)[1], «Kәshfush-shuhubat» (Kýmәndi nәrselerden aryltu) jәne «Kitabul-usuliys-sәlәsә» (Ýsh negiz kitaby)[2]. Mine osy enbekterinde tauhiyd, shirk, biydghat mәselelerine keninen toqtalady. Jogharyda aityp ótkenimizdey, Múhammed ibn Abduluahhab Ibn Tәimiyanyng (1263-1328 j.), Ibn Qayym әl-Jәuziyding enbekterimen tanysyp, olardyng pikirlerin qoldaydy. Múhamed ibn Abduluahhab «Kәshfush-shuhubat» atty kitabynda amal imannyng bir bóligi, amal etpegen músylman bolmaydy dep kesip aitady.

 

لا خلاف أن التوحيد لا بد أن يكون بالقلب واللسان والعمل، فإن اختل شيء من هذا لم يكن الرجل مسلما.  فإن عرف التوحيد ولم يعمل به، فهو كافر معاند كفرعون وإبليس وأمثالهما.

 

«Iman jýrekpen senip, tilimen aityp, amal etu. Eger osylardyng biri búzylsa, adam músylman bolmaydy. Al eger tauhidti tanyp, onymen amal etpese, ol perghauyn, ibilis jәne sol ekeui siyaqtylar tәrizdi qasarysqan kәpir bolady» [3], – dep keltiredi. Onyng ústanymy boyynsha, iman – jýrekpen senu, tilmen aitu, amal etu. Eger de osy ýsheuining biri kem bolsa, onday jan músylman emes, kәpir. Amal imannyng bir bólshegi bolghandyqtan, qanday da bir paryz amaldy tәrk etken adam – kәpir, dinnen shyghady degen ýkim shyghady. Áriyne amal imannyng ajyramas bólshegi degen ataqty imam Mәliyk, Shafi, Hanbal syndy ghalymdar amal etpegen jandargha kәpir demey, «pasyq», «kýnәhar músylman» dep ýkim bergen.

Múhammed ibn Abduluahhab jәne onyng qoldaushylary ózderin hanbaly mәzhabyn ústanamyz degenderimen, Ahmad ibn Hanbaldyng aqidasymen (senim) tolyq amal etpeydi. Mysyrlyq ghalym Muhammed Ábu Zahra «Mәzhabtar tarihy» (Tarihul mәzahiyb) atty enbeginde Ahmad ibn Hanbaldyng iman jayyndaghy kózqarasyn bylay dep keltiredi: «Iman – jýrekpen senu, senimin tilimen aitu jәne amal etuden túrady. Eger adam jýregimen senip, tilimen sengenin aitsa, Allahqa serik qospasa, Qúran men sýnnette búirylghan әmirlerdi teristemese, biraq jalqaulyqpen amal etpese dinnen shyqpaydy. Allah qalasa ol pendesin jazalaydy, qalasa keshiredi»[4].

Islam dinindegi bir paryz amaldy oryndamaghan músylmandy kәpir sanaytyn uahhabiylik senim әhlu sýnnet imamdary Ábu Hanifa, Mәliyk, Shafi, Hanbaliyding ortaq diny senimderine (aqidagha) qayshy. Atalmysh 4 imamnyng pikiri boyynsha, iman etip, senimin tilimen aitqan adam – músylman. Eger adam iman negizderine jýregimen senip, senimin tilimen aityp, amal etpese, onday kisi kәpir bolmaydy, dinnen shyqpaydy. Onday músylman – pasyq, kýnәhar. Amal jasamaghany ýshin Allahtyng qúzyrynda ózi jauap beredi. Osy mәselege qatysty Islam ghúlamalary tómendegidey hadisterdi dәlel retinde ústanady: «Ánastan (r.a.) jetken riuayat boyynsha: «Payghambarymyz (s.a.u.) aitty: «Kimde kim shyn jýregimen «Lә iylәhә illallah» dep aitsa jәne jýreginde shang tozanynday  jaqsylyq (imany) bar bolsa, ol tozaqtan qútylushy...» (Buhari, Iman; Musliym, Iman; Tirmizi, Jәhәnnam).«Allahtan basqa tәnir joq ekendigine jәne Múhammed Allahtyng elshisi ekendigine shyn jýregimen kuәlik etken kisige Allah jәhәnnәmdy haram etken» (Musliym, Iman).

Hadiste aitylghanday, kәlimagha til keltirgen adam týbinde jannatqa barady. Jasamaghan amaly ýshin Allah aldynda jauap beredi jәne tozaqta kýnәsin ótegen song jannatqa barady. Qúranda kәpir adam tozaqta mәngi qalady dep anyq aitylghan. Al Múhammed ibn Abduluahhab bolsa, óz pikirin qoldamaghan әrbir músylmandy kәpir dep, tozaqta mәngi qalushy imansyzdarmen, yaghny kәpirlermen teng sanauda. Osy pikirimen kópshilik músylmandargha qarsy kelude.

Islam tarihyndaghy aghymdardan harijitter ghana amal etpegen músylmandy kәpir degen. Búghan qatysty harijitter jayyndaghy taqyrypta keninen bayandaldy. Demek, senim mәselesinde uahhabiylerding harijiylermen ortaq tústary jetkilikti.

Múhammed ibn Abduluahhab tauhidty bylay týsindiredi: «Tauhid ghibadatta úly Allahty bir dep qabyl etu. Tauhid Hazireti Payghambar (s.a.u.) ýiretken eng úly paryz. Tauhid namazdan, orazadan, zeketten jәne qajylyqtan joghary túrady. Búl paryzdardyng bireuin qabyl etpegen jan kәpir bolady. Sol sekildi barlyq payghambarlardyng úly múrasy tauhidti qabyl etpegen de kәpir bolady», – dep aityp ótedi de dәlel retinde ayattargha toqtalady. «Allah ózine serik qosushylardyng kýnәsin keshpeydi. Onan basqa kýnәlardy qalaghan adamynan keshire beredi. Kim Allahqa serik qossa, onyng auyr kýnәgha batqany» (4.Nisa sýresi, 48-ayat), (10.inus sýresi, 105-107 ayat).

Hazireti Payghambarymyz (s.a.u.): «Adamdar Allahtan basqa tәnir joq, Múhammed Onyng elshisi dep aitqangha deyin olarmen kýresuge әmir etildim. Qashan búl sózdi aitatyn bolsa jany men malyn menen qútqarghan bolady. Biraq diny jazalar búnyng syrtynda. Ishki dýniyesining esebi Allahqa qalady» (Musliym, Iman-33, 34, 35), – degen hadisti Múhammed ibn Abduluahhab bylay dep týsinderedi: «Lә iylәhә illallah degen adamnyng bәri maly men janyn qútqara almaydy. Adam aitqan sózding maghynasyn tolyqqandy bilui tiyis. Yaghny serigi joq Allahqa qúlshylyq etudin, Allahtan basqagha qúlshylyq etpeu kerektigin bilmeyinshe, búl hadis onday jannyng amandyghyna kepil bola almaydy»[5].

Múhammed ibn Abduluahhab tauhid mәselesinde Ibn Tәimiyanyng pikirin qoldap, tauhidti:

1. Tauhidu Rububiya - Allah Taghalany Rabb ekendiginde bir dep bilu.

2. Tauhidu Uluhiya - Allah Taghalany ghibadatta bir dep bilu.  

3. Tauhidu Ásmay uә sifat - Allah Taghalany esim-sipattarynda bir dep bólip qarastyrady[6]. (Ibn Tәimiyagha deyin ótken eshbir ghalym tauhidti búlay bólip týsindirmegen. Tórt mәzhabtyng seniminde de tauhidti búlay bólip týsindirmeydi).

Múhammed ibn Abduluahhabtyng enbekteri negizinen shirk (Allahqa serik qosu) pen biydghattar (dinge engen janalyq) tónireginde jazylghandyqtan, Islam dinin ústanushylardy shirk pen biydghattan aryltu kerek dep sanaydy. Tipti onday músylmandardy óltiruge rúqsat beruimen әhlu sýnnet uәl jamaghat dep atalghan hanafi, shafi, mәliky jәne hanbaly mәzhabtarynyng ortaq diny týsinigine qarsy keldi.

Onyng pikirinshe, jahiliya (nadandyq) kezindegi mýshrikter qanday jaghday bolsyn Allahqa senetin. Olardyng shirki qazirgi músylmandardyng jasap jatqan shirkimen salystyrghanda әldeqayda jenil edi dep, músylmandardy mýshrikterden beter tómen sanaydy. Uahhabiyler ózderine qosylmaghan jәne ózderi sekildi senbegen (aqida ústanbaghan), amal etpegen músylmandardy mýshrik dep sanaydy. Onday músylmandardyng janyn qiidy kýnә sanamaydy. Áriyne búghan rúqsat bergen Múhammed ibn Abduluahhab[7].

Múhammed ibn Abduluahhabtyng negizgi ústanymy músylmandardy alghashqy salәftar[8] kezenindegi Islamgha shaqyru. Onyng ilimi ýsh qaghidatqa negizdeldi:

  1. Tauhid – bir Allahqa senu;
  2. Dinge qosylghan janashyldyqtan (biydghattan) bas tartu;
  3. Sharighatty qatang ústanu[9].

Uahhabiyler әuliyelerding ziratyna barugha qarsy shyghady. Payghambarlardyng jәne әuliyelerding kesenelerine baryp tәuәssul jasaghandy, dúgha etken adamdy mýshriyk, kәpir bolady dep sanaydy. Sol sebepti kesene salu, kesenelerde namaz oqu, әruaqtardyng ruhyna sadaqa atau shirk. Meshitterge sadaqa beruge tyiym salady[10]. Mәulit merekesin atap ótuge qarsy, ony biydghat deydi. Tipti, Salih ibn Fauzan Payghambarymyzdyng (s.a.u.) tuylghan kýnin músylmandardyng nadandary men adasqandary ghana toylaydy dey kele onday әreketti yahudiylerge úqsau dep baghalaghan[11]. Olay  bolsa, onyng búl sózinen «mәulitke rúqsat bergen ghalymdar da adasqan» degen úghym shyghady. Áriyne búlay aitu artyq ketkendik.

Múhammed ibn Abduluahhab aitqanday, «tәuәssul» shirk pa? Tәuәssul degenimiz sharighatta: «Dúghanyng qabyl boluy ýshin Payghambarymyzdyng (s.a.u.) nemese basqa bir asa taqua adamnyng qúrmetin sebepker etuge aitylady. Mysaly, «Ua, Allah Taghalam, songhy payghambar әri Sening sýiikti qúlyng Múhammedting (s.a.u.) qúrmetine mening myna dúgha-minәjattarymdy qabyl ala gór», – dep tilek tileudi «tәuәssul» deydi. Yaghny dúghada «qúrmeti ýshin» degen sózdi qoldanu tәuәssulge jatady.

Áhlu sýnnet ghalymdary tәuәssulding sharighat shenberinen shyqpastan jasaluyna rúqsat bergen. Tәuәssul jasaghanda Allah Taghalanyng kórkem esimderin sebepker etip dúgha jasaugha bolady.

 

قُلِ ادْعُواْ اللّهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَـنَ أَيّاً مَّا تَدْعُواْ  فَلَهُ الأَسْمَاء الْحُسْنَى....

 

 «(Múhammed (s.a.u.)) olargha ait: Meyli Allah dep, nemese Rahman dep dúgha etsin. Qaysysymen dúgha etsender, atasandar da eng kórkem attar oghan tәn» (17.Isra sýresi, 110-ayat). Saliqaly kisiden ózi ýshin dúgha etuin ótinu de –tәuәssul. Mysaly, sahabalar Payghambarymyzdan (s.a.u.) ózderi ýshin, nauqas bauyrlary ýshin dúgha etuin ótingen. Sonday-aq saliqaly izgi amaldaryn sebepker etip dúgha jasau da tәuәssulge jatady. Sahih Buhariyde riuayat etilgendey Hazireti Payghambarymyz (s.a.u.) ýsh jolaushynyng jolaushylay ýngirge kirip panalaghanyn, sol sәtte ýngir auzyna ýlken tastyng keptelip qalghanyn aitady. Sonda әlgi ýsh jolaushy ýngir auzyna keptelgen tastyng ashyluy ýshin izgi amaldaryn ortagha salyp, Allahqa dúgha etkende ýngir auzyndaghy tas ashylyp, syrtqa shyghady[12].

Sol sekildi Hazireti Omar qúrghaqshylyq bolghanda Hazireti Abbastyng qúrmetine Allahqa bylay dep dúgha etedi: «Ey, Allah Taghalam! Biz Sening payghambaryng Múhammedting qúrmetine janbyr súraushy edik. Sen bizge janbyr berushi edin. Endi sol payghambarynnyng nemere aghasy Abbastyng qúrmetine bizge janbyr jaudyra gór!» dep tәuәssul jasaghanda jauyn jauady (Buhary riuayaty). Tipti, Halid ibn Ualid esimdi ataqty sahaba Hazireti Payghambarymyzdyng (s.a.u.) shashyn tәbәrik etip, sәldesining ishine salyp qoyatyn. Mine osyghan úqsas jaghdayattar sharighatqa qayshy emes jәne múnday amal shirke jatpaydy. Óitkeni qúlshylyq tek Allahqa jasalady. Múny eshbir músylman teriske shygharmaydy. Tәuәssulge qatysty әhlu sýnnetting ústanymyn islamtanushy ghalym Qayrat Joldybayúly «Din men dil» atty enbeginde búltartpas dәleldermen túshymdy әri jan-jaqty negizdep jazghan.

Uahhabiyler qarsy shyqqan «mәulit» merekesin atap ótuding tozaqqa aparatyn biydghatqa qatysy joq. Áhlu sýnnet ghalymdary búghan rúqsat bergen. Búl dinge engizilgen janalyq emes[13].   

Múhammed ibn Abduluahhabtyng músylmandardy aiyptaghan mәselesining biri – «biydghat». Ol biydghat mәselesinde tolyghymen Ibn Tәimiyanyng jolyn ústandy. Ári búl mәselede tipti shekten shyghyp ketedi. Onyng aituynsha: «Allahtyng kitaby men Elshisining (s.a.u.) sýnnetinde bolmaghan, biraq keyinnen shyqqan nәrseler qabyl etilmeydi», – dep: «Árbir janalyq  biydghat jәne әrbir biydghat  adasushylyq», – degen hadisti (әn-Nәsay 3/188) negiz retinde ústanady.

Uahhabiyler aqida mәselesinde kalamshylardyn, halal men haram mәselesinde faqiyhterding sózderin dәlel retinde qabyl etpeydi. Múhammed ibn Abduluahhabtyng eng kóp qarsy shyqqan tipti shirk dep sanaghan mәselesi –mazarlar men kesenelerdi ziyarat etu. Sebebi pútqa tabynushylyq qabirler men kesenelerdi ziyarat etuden bastalady. Sondyqtan qabir ziyaraty shirkke sebep bolady degen ústanymmen 1744 jyly Hazireti Omardyng bauyry Zәid ibn Hattabtyng qabirin talqandatady. Mekke men Mәdina, Tayf qalalaryndaghy sahabalar men tabighinderdin, shәhidter men әuliyelerding qabirlerin qiratady.  Tipti, Mekkeni alghan song Hazireti Hadisha (r.a.) anamyzdyng kesenesin, Hazireti Payghambarymyz (s.a.u.) ben Ábu Bәkirding (r.a.) dýniyege kelgen ýilerin búzady. Osynday әreketteri ýshin músylmandar uahhabiylerdi jek kóre týsti.

Uahhabiyler jasaghan әreketterin myna hadisterge silteme jasaydy:

 

عن أبي هريرة رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد: مسجدي هذا ومسجد الحرام ومسجد الأقصى» أخرجه مسلم

 

1. «Myna ýsh meshitten ózgeleri ýshin sapargha shyghylmaydy: «Mәsjidul Haram, myna mening meshitim jәne Mәsjidul Aqsa» (Muslim riuayaty).

2. «Allah yahudiyler men hristiandargha laghnet etsin. Olar payghambarlarynyng mazarlaryn ghibadathana etip jiberdi». (Buhari, Janaiyz)

3. «Mening qabirimdi mereke ornyna ainaldyrushy bolmandar. Maghan salauat aityndar. Óitkeni, senderding sәlemdering maghan qayda bolsandar da jetedi» (Ábu Dәud, Ahmәd riuayaty).

Qabirge jazu jazdyru, kesene saldyru siyaqty әreketter – biydghat jәne shirk. Payghambargha salauat aitu ýshin onyng mazaryna baru shart emes, salauat aitqanda «Sәiidina uә mәulana» demeu kerek. Azandy әuendetip oqu, túmar taghu, әulie kisilerge qúrmet kórsetip jәrdem tileu sekildi әreketterdi shirk, әri biydghat sanaydy. Shirkti ýlken shirk, kishi shirk dep ekige bólip qarastyrady[14].

Hazireti Payghambar (s.a.u.) zamanynda meshitter qarapayym bolghandyqtan meshitterdi әshekeyleu, kýmbez ben múnara túrghyzu – biydghat[15]. Sonymen qatar olradyng ústanymy boyynsha, namazdy jamaghatpen oqu – paryz, namazdy tәrk etken – kәpir, dinnen shyghady.

Qúran men sýnnet zahiry (kórinistegi) maghynalary boyynsha qabyl etilip, amal etiledi. Ayat pen hadisti aqylgha salyp týsindiru, tәuil etu – biydghat jәne adasushylyq. Allahtyng sipattary ayatta aitylghanday qabyldanady. Alghashqy músylmandar mutәshabih ayat pen hadiske aitylghan kýiinde sengen jәne tәuil jasamaghandyqtan tәuil jasaudy biydghat sanap, aqylmen zerdeleuge jýginbeydi. Áhlu sýnnet ghalymdary orny kelgende ayattardy tikeley maghynasymen emes astarly (mәjazi) maghynasynda qabyldaghan[16]. Mәselen, «Kimde-kim búl dýniyede soqyr bolsa, onda ol aqyrette de soqyr. Jәne mýldem joldan adasushy» (15.Isra sýresi, 72-ayat) degen ayatty «eki kózding soqyrlyghy emes, ruhany soqyrlyq» dep qabyl etken. Eger tikeley aitylghan kýiinde qabyl etilse, anadan tua bitti kózi kórmeytinder tozaqtyq bolady degen úghym shyghady. Sondyqtan ghalymdarymyz osyghan úqsas astarly maghynadaghy ayattardy tәuil etken.

Dinimizde «әl-әmru biyl-maghruf uәn-nәhy aniyl-munkәr» –jaqsylyqqa shaqyru, jamandyqtan tyiy – әrbir músylman ýshin paryz. Búl mәselede barlyq mәzhabtyng pikiri bir. Alayda, osy paryz amaldy jýzege asyru mәselesine kelgende aghymdar arasynda pikir qayshylyghy bar.

Áhlu sýnnet boyynsha, әrbir músylman «jaqsylyqqa shaqyru, jamandyqtan tyy» mәselesinde adamdar arasynda býlik shygharmay, iritki salmay, janjaldastyrmay, artyq ketpeytindey joldy ústanuy qajet. Dәlel retinde «Payghambardyng mindeti jetkizu ghana...» «Mәida» sýresi, 99-ayatyn negizge ala otyryp, kýsh qoldanu jolyn qalamaghan.

Harijitter bolsa, búl paryz amaldy oryndau barysynda ózge týgili óz bauyry músylmandy da jónge salu ýshin onymen soghysugha bolady dep ýkim bergen. Jaqsylyqqa shaqyru, jamandyqtan tyi úranyn ústanghan olar myndaghan jazyqsyz músylmannyng qanyn tókkenine tarih kuә.

Uahhabiyler Qúran men sýnnette joq janadan shyqqan nәrselerdi biydghat dep, biydghat jasaushy músylmanmen soghysudy, qanyn tógiudi halal dep sanaghan. Olar óz әreketterin Qúrannyng myna ayatyna negizdeydi: «Sender adamdar ýshin shygharylghan turalyqty әmir etetin, jamanshylyqtan tyiatyn Allahqa sengen qayyrly bir ýmmetsinder» (3.Ály Imran sýresi, 110-ayat). Uahhabiyler ózderine qosylmaghan ózge músylmandardy óltirudi, mal-mýlkin olja retinde aludy adal sanaumen harijitterding senimin janghyrtuda.

Múhammed ibn Abduluahhabtyng ómir tarihyn jazghan Abdulaziz ibn Abdillah ibn Baz bylay deydi: «Kóregendi aqyldy kisi dәlelderden paydalanady. Shynayy dәlelderdi qabyl etedi. Jahil (nadan) bolsa, nәpsine eredi jәne ony tek qylysh jónge salady. Sheyh Múhammed ibn Abduluahhab ta osynday daghuat pen jihadty tandady» (әsh-Shәih Muhammed ibn Abduluahhab, Jidda 1388, 19 bet)[17].

Múhammed ibn Abduluahhabtyng qarsy shyqqan taghy bir mәselesi – sopylaq. Sopylyq pen sopylardy Allahqa serik qosushylar dep pәtua berdi. Bireuding artynan eru nemese aghym qúru – din ishinen din jasau dep eseptedi. Biraq osylay aitqanymen, Múhammed ibn Abduluahhab halyqty ózining iydeyalarymen diny pәtualaryn qabyldaugha ýndedi. Ózin qoldamaghandardy, aitqandaryn qabyl etpegenderdi kәpir, mýshrik (serik qosushy) dep sanady. Osylaysha, biydghatpen kýresemin dep, óz sózine ózi qayshy әreket etti. Yaghny bireuding artynan jýru, bir jol qúru din ishinen din jasaumen teng dep aitqanymen, ózine qosylmaghandardy adasqan sanap, jana bir jol nemese aghymnyng negizin qalady. Bir kýni bauyry Sheyh Sýleyman ibn Abduluahhab onyng osy әreketining dúrys emes ekenin әshkereleu ýshin bylay dep súraq qoyady: «Islamnyng sharty qansha?». Ol: «Beseu», – dep jauap beredi. Sýleyman: «Sen búlargha altynshysyn qostyn. Ózine baghynudy dinning sharty dep sanaysyn. Islamnyng sharty músylmandardy kәpir dep aiyptau emes», – deydi[18].

Uahhabiyler Qúran men sýnnetting belgilegen jәne Ibn Tәimiyanyng ústanghan senim týsinigimen shektelmey ózderining ýrdisterin barsha músylmangha mindet retinde jýktedi. Biydghat úghymynyng ayasyn tym keneyte týsedi. Ghibadatqa esh qatysy joq keybir is-әreketterdi de biydghat sanady. Olar óz pikirlerin tek beybit týrde nasihattaghan joq, qajet kezde kýsh qoldanugha deyin bardy. Ózderin qoldamaghandardy dúshpan sanap, beyne bir kәpirlermen kýreskendey bolatyn. Biydghatpen kýresudi «jamandyqtan tyiy» әmirine siltep, ózderine qosylmaghandargha qarsy soghys ashu dep bilgen. Ókinishke oray osy týsinik ayasynda qanshama beykýnә músylmandy óltirdi. Uahhabiyler búl әreketterin Qúran men sýnnettin «әl-әmru biyl-maghruf uәn-nәhy aniyl-munkәr» (jaqsylyqqa shaqyru, jamandyqtan tyiy) búiryghyn jýzege asyru dep týsindirdi. Dәlel retinde «Ály Imran» sýresining 110 ayatyn ústandy: «Sender adamzat ýshin jaryqqa shygharylghan (adamdardy) jaqsylyqqa búiyryp, jamandyqtan tyyatyn, Allahqa senetin qayyrly bir ýmmet boldyndar...»

Olar shirk pen kýnә mәselesinde qataldyq tanytyp, tipti әuel basta kofe ishudi haramgha jatqyzady. Uahhabiyler basyp alghan auyl men kent manyndaghy zirattardy jermen jeksen etken. Hijaz aimaghyn kýshpen alghan song ondaghy sahabalardyng qabirlerin de búzdyryp, tek qabir ekendigin bildiretin ishara ghana qaldyrghan. Olardyng osynday shekten shyqqan әreketteri ýshin «qabir búzushylar» dep te ataghan[19].

Olar tek ózderining pikirlerin aqiqat sanap, ózgelerding ústanymdaryn teriske shyghardy. Búl jayynda tanymal ghalym Múhammed Ábu Zahra bylay deydi: «Uahhaby ghalymdary ózderining pikirlerin qate dep sanamaydy. Al ózgelerding pikirlerin aitugha bolmaytynday qate dep oilaydy әri teristeydi»[20]. Mәselen, ghasyrymyzdaghy salafy aghymynyng tanymal ghalymy Salih ibn Fauzan «Islamdaghy ataqty janghyrtushylar» atty enbeginde әhlu sýnnet jolyn ústanushy maturidy jәne әshghary aqida mektep ókilderin әhlu sýnnet uәl-jamaghat jolyn ústanushylardan emes dep, artyq ketedi. Ol jayynda bylay deydi:

 

الاشاعرة و الماتريدية لا يستحقون ان يلقبوا باهل السنة و الجماعة ...

 

«Áshghariyler men maturidiyler әhlu sýnnet uәl-jamaghatqa kirmeydi»[21]. Yaghny hanafi, mәliki, shafi, hanbaly mәzhabyn ústanushy músylmandar maturidy nemese әshghary aqida mektebining senim negizderin ústanatyny anyq. Olay bolsa, Salih ibn Fauzannyng pikiri boyynsha, kim maturidy nemese әshghary aqida mektebining senim negizderin ústansa, adasqan músylman, әhlu sýnnetke jatpaydy degen sóz. Mysaly, әlemge tanymal ghalym imam Ghazaly әshghary aqida mektebining ókili. Sonda imam Ghazaly de adasqan ba? Demek, Muhammed Ábu Zahranyng aitqanynday bolghany ghoy?

 Uahhabiylerding pikiri boyynsha, iman men kýpirdi ajyratyp kórsetetin amaldyq tauhid bolyp sanalady. Amaldyq tauhidke qayshy is-әreket jasaushy, Allahtyng tyiym salghan nemese búiyrghanyn oryndamaghan adam – kәpir. Onday adamnyng janyn qii, dýniye-mýlkin talan-tarajgha saludy adal dep bildi. Adamnyng is-әreketi sharighatqa sәikespese, onday jandy imansyzdar qataryna qosty. Harijitter de osynday ústanymda bolghanyn eskersek, uahhabiylerding olardan aiyrmashylyghy qalmady[22]

Uahhabiyler Islamnyng alghashqy negizderin qalpyna keltiru jәne dindi biydghat amaldardan tazalaugha shaqyrady. Sonymen qatar olar músylmannyng syrtqy bet-beynesi men jýris-túrysyna, әdet-ghúryptyq tústaryna erekshe kónil audarady.


[1] Múhammed ibn Abduluahhabtyng «Kitabut-tauhiyd» atty kitabyn «Tauhid kitaby» atymen Aqnúr Ermekúly Biyshimov qazaq tiline audarghan, «Núrly əlem» baspasynan jaryq kórgen.

[2] Búl kitaptyng qazaq tilindegi tolyq audarmasyn  http://www.al-hanifiya.kz/aqida-kitap/27-3-usul-sharh jәne http://kz.islamic.kz/?p=746 saytynan qarugha bolady

[3] Muhammed ibn Abduluahhab, Kәshfush-shuhubat. Dar ibn Hazm. -Bәirut, Lubnan. 2001. 158-bet.

[4] Muhammed Ebu Zehra, j.k.e., 500-bet.

[5] Sýleymen әt-Tәmimy (Múhammed ibn Abduluahhab). Tauhid kitaby, qazaq tiline audarghan A.Biyshimov, «Núrly әlem» baspsy, Almaty 2006. 36-bet.  Fığlalı Ethem Ruhi, j.k.e., 101-bet.

[6] Muhammad ibn Salih әl-Usaymiyn. Ál-qaulul-mufid ala kitabut-tauhiyd. Darul basira. Mysyr, Iskandariya, h. 1417 j. 9-bet.

[7] Fığlalı Ethem Ruhi, j.k.e., 98, 104-bet.

[8] Sәlәf – dinimizde alghashqy músylmandargha berilgen atau. Sәlәfqa jatatyndar: sahabalar (Payghambardyng (s.a.u.) kózin kórgender), tabighinder (Payghambar (s.a.u.) kózin kóre almay, sahabalardy kórgender) jәne taba-tabighinder (sahabalardy kóre almay tabighinderdi kórgender).

[9] Qazaqstandaghy dinder. Áreket-Print baspasy. Almaty, 2008, 80-bet.

[10] Qazaqstandaghy dinder, j.k.e., 82-bet.

[11] Salih ibn Fauzan. Tauhiyd. Riyad. 115-116-bet.

[12] Qayrat Joldybayúly, Din men dil, Almaty 2010, 189-190-bet.

[13] Mәulitke qatysty kenirek mәlimet ýshin qaranyz: Qayrat Joldybayúly, Din men dil, Almaty 2010, 213-222-better.

[14] Múhammed ibn Abduluahhab, Ýsh negiz jәne onyng dәlelderi, http://www.al-hanifiya.kz/aqida-kitap/27-3-usul-sharh  

[15] Islam tarihynda meshitterdi әshekeyleu Hazireti Omardyng túsynan bastau alady. Hazireti Omar Qúdysty (Irusalimdi) alghan kezde ondaghy әsem sәulet ónerimen salynghan shirkeulerdi kórip, búdan bylay meshitter de әdemi etip salynsyn dep búiyrady. Óitkeni meshitting sәuleti kórgen jandy baurap alatynday jәne shirkeulerding tasasynda qalmaytynday әsem boluy qajet edi. Ókinishke oray, uahhabiyler Payghambar (s.a.u.) sýnneti men әdiletti halifalardyng sýnnetin negizgi dәlel dep qabyldaghanymen, búl mәselede meshitting kýmbezdi, múnaraly, әshekeyli boluyn biydghat dep, Hazireti Omardyng әmirine qarsy shyghady. Sol sekildi halifa Omar tarauih namazyn 20 rekat etip, jamaghatpen oqytqan. Sol kezdegi sahabalar búl әreketke qarsy shyqpaghan. Elimizdegi uahhabiylik baghytty ústanushylar Nasruddin Albaniyding pәtuasyna say tarauihty 8 rekat oqyp, búl mәselede de әdiletti halifalardyng bekitken sýnnetin oryndamaydy.

[16] Fığlalı Ethem Ruhi, j.k.e., 111-113-bet.

[17] Fığlalı Ethem Ruhi, j.k.e., 114-bet.

[18] Fığlalı Ethem Ruhi, j.k.e., 106-bet.

[19] Muhammed Ebu Zehra, j.k.e., 221-222-bet.

[20] Muhammed Ebu Zehra, j.k.e., 223-bet.

[21] Salih ibn Fauzan. Min mәshәhiril mujaddidiynә fiyl-islam: Ibn Tәimiya uә Muhammәd ibn Abduluahhab. Riyad. 32-bet.

[22] Sәken Ózbekúly, Múhan Isahan. Islam jәne kәlәmdyq mazhaptar, Almaty 2009. 155-bet.

fatua.kz

0 pikir