Últ qayratkeri Súltanbek Qojanovtyng әli de kóp aityla qoymaghan bir qyry — onyng ústazdyghy. Ol ústazdyq ónerding qazaq qoghamy ýshin alatyn ornyn, bala oqytu men tәrbiyeleuding mәni men manyzyn, tipti, mektep tynysyna deyin tәptishtep jazghan. Bir sózben aitqanda, jas óskinge bilim beru jolynda ayanbay enbek etti. Sondyqtan halqymyzdyng birtuar azamatynyng osy túrghydaghy mәlim de beymәlim jaqtary jóninde oqyrmanmen oy bólisudi jón kórdik.

Eng aldymen este ústaytyn jaghday — Súltanbek Qojanovtyng alghan bilimi jalpy bilimnen keyin orta jәne arnauly pedagogikalyq. Dәlirek aitqanda, bala kýninde ózining tughan jeri Aqsýmbede Tәjibay, Qarabay sekildi auyl moldalarynan sauat ashyp, erekshe zerektigimen, bilimge degen qúshtarlyghymen kózge týsken jas shәkirt odan әri Týrkistandaghy 4-synyptyq orys-týzem bastauysh mektebin (1906-1908), 3-synyptyq qalalyq mektepti (1908-1913) oidaghyday bitirdi. Jaratylysynda bilim alugha degen qúshtarlyghy úshan-teniz jas Aziya aimaghyndaghy asa tandauly oqu oryndarynyng biri sanalatyn Tashkent múghalimder seminariyasynda oqyp, arnauly pedagogikalyq mamandyq boyynsha bilim aldy (1913-1917). Alasapyran kezen, el basyna kýn tughan qiyn zamangha qaramay Tashkent oqytushylar institutynyng bir kursyn ayaqtaydy.

Súltanbek Qojanov ózining enbek jolyn Ózbekstannyng Ándijan aimaghynyng Ayym auylynda bastauysh mektep múghalimi bolyp bastady. Kóp uaqyt ótpey, Tashkentke qaytyp oralyp, pedagogikalyq uchiliyshe men pedagogikalyq kurstarda sabaq berdi. Ústazdyq qyzmetine úiymdastyrushylyq qabiletin úshtastyryp, Tashkent qalasyndaghy qazaq-qyrghyz institutynyng qabyrghasyn qalasady.

1919 jyldyng qyrkýiek aiynda ol Syrdariya oblysyndaghy alty uezding birining ortalyghy bolyp sanalatyn Týrkistan qalasyna uezdik oqu bólimine qyzmetke jiberildi. Ózining tuyp-ósken jerine oralghan ol eng әueli mektepterdegi oqu ýderisterin janartugha erekshe den qoydy. Halyqtyng ósui men kemeldenui bilimde ekenin jaqsy týsingen Qojanov kóptegen eldi mekenderde jana mektepter ashyluyna múryndyq boldy. Kezdesken san aluan qiyndyqtargha qaramastan bilimge qúshtar qazaq qyzdarynyng oquyna mýmkindik jasady.

Súltanbek Qojanov uezd mektepterimen ýnemi baylanys jasap otyrghan. Mektep újymdary, oqushylarymen kezdesulerde halqymyzdyng aldynda túrghan mindetter jóninde syr shertti. Mәselen, professor Sәbit Joldasovtyng zertteulerine sýiensek, Arys qalasyndaghy 1917 jyly úiymdastyrylghan balalar ýiining 1923 jyldyng qazan aiynan bastap S.Qojanov atyndaghy №1 balalar ýii ataluy, sonday-aq, Kenes Odaghynyng Batyry Qarsybay Spataev atyndaghy qazirgi №7 tehnikalyq mektep-liyseyi ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldary Súltanbek Qojanov atyndaghy qazaq orta mektebi boluynyng ózi kóp jaytty anghartsa kerek.

Qayratker Qojanovtyng jetim balalargha degen qamqorlyghy men bilim beru salasyndaghy izgi isteri, ókinishke qaray, tarih betinen qaskóilikpen óshirildi. Últym, úrpaghym dep ghúmyr keshken jannyng әreketterine «halyq jauy» degen jalamen

jauap berildi.

Zamanyna layyq alghan bilimi men ústazdyq etken enbek joly baghalanghan Súltanbek Qojanov 1921 jyly qazanda Halyq aghartu komissary bolyp taghayyndaldy.

Ol oqu-aghartu salasynda bilim berudi jergilikti halyqtar tilinde jýrgizu mәselesin kóterip, ony jýzege asyrudy talap etti. Mәskeu, Petrograd sekildi iri qalalarda joghary oqu oryndarynda bilim alyp jatqan týrkistandyq jastargha materialdyq kómek kórsetude birqatar is-sharalardy jýzege asyrdy.

Qojanovtyng aghartushylyq salada erekshe kózge týsken kezi Tashkent qalasynda 1929 jyly Ortaaziyalyq maqta-irrigasiyalyq jәne poliytehnikalyq institutyn (SAHIPI) ashyp, onyng alghashqy diyrektory qyzmetin 1931 jylgha deyin abyroymen atqardy.

Qayratkerding ýlgi bolarlyq jaghy ózine jýktelgen negizgi mindettermen qatar qoghamdyq, ghylymiy-shygharmashylyq júmystarmen údayy úshtastyryp otyrdy. Osynday iygilikti isterining jarqyn belgisi mektepke arnalghan «Eseptanu qúraly» atty oqulyghy (1924) men «Týrkistannyng Kenestik Avtonomiyasynyng on jyldyghyna» atty orys tilindegi zertteui (1928) jeke kitap bolyp jariyalandy. Atalghan enbekter mektep múghalimderi ýshin qaltqysyz qyzmet etti, jas jetkinshekterdi bilim nәrimen kóp jyldar boyy susyndatty. Búl kitaptar әli kýnge deyin qúnyn joghalta qoymaghan baghaly dýniyeler.

Belgili jazushy-jurnalist Shoybek Orynbay Qojanov turaly jazghan «Aqsýmbeden shyqqan aqqanat aqsúnqar» atty zertteu maqalasynda: «Ol qay qyzmette jýrmesin ózining últtyq iydeyasynan bir sәt te qol ýzbegenin osynday maqalalarynan anghara alamyz. Múnda orystardyng әlimjettiligi ashyq aitylyp, olargha qoljaulyq bolghan atqaminerler men ýkimet isine aralasqan pysyqaylardyng әreketi anyq syngha alynghan. Nemketti qazaq minezine de eskertpe jasalyp, halyqtyng sanasyn silkilep oyatu maqsaty da aiqyn sezilip túr. Sonysy arqyly ol qazaq halqynyng últtyq bolmysyn kóterude kóp júmystar istedi. Ata-babalardan qalghan mәdeniyetimiz ben salt-dәstýrimizdi algha sýirep, ziyaly toptyng tiregi bola bildi», – deydi.

Halqyn ilim-bilimge jetektegen Súltanbekting últ aldynda abyroyly boluy shyndyqty shyryldap aita biluinde. Bilim beru salasyndaghy osy baghyttaghy Qojanov payymdaularyna az-kem ýnilip kórelik.

Ol ózining 1921 jyly «Aq jol» gazetinde jariyalanghan «Qarmaqshy mektebi» (№15. 16.01. Toqpaq) atty shaghyn ghana maqalasynda aghartu salasyndaghy ýlken mәselelerdi ortagha salady. Ashylghanyna aidan astam uaqyt ótse de «...heshbir oqytylghan oqu joq. Balalar keledi de tonyp-tonyp qaytyp ketedi. Múghalimder bolsa, biylghy Shymkenttegi qysqa uaqyttyq kurstan oqyp shyqqan jigerli jastarymyz. Búlardyng qoldaryndaghy kuәnamasy men múghalim degen attary bolmasa, bitirgen isteri, oqytqan oqulary shamaly» bolyp otyrghan mekteptin, osy bilim úyasynyng internatyndaghy ayanyshty jaghdaydy әshkereleydi. Maqala týiininde atalghan kemshilikterge kóz salynyp, onyng orys mektepteri sekildi qatargha qosyluyn talap etedi. Búl kezende Halyq aghartu komissary qyzmetinde bolghan túlghanyng atalghan mәselelerdi jay kótermegeni belgili, tiyisti shara qoldanyp, Qarmaqshy shәkirtterining bilim jolyndaghy kedergileri joyyldy dep bilemiz.

«Halyq aghartu-oqu maydanyna kýshti audaru kerek» degen maqala atynyng ózi atoylap túr. «Ózgeristing ekpindi kezinde, dýnie qirap, kýiretilip jatqan dәuirde eskerilmegen, eskerilse de is jýzinde ilgeri baspaghan halyq aghartu, oqu júmysy» dep bastaghan avtordyng aitpaq oiynyng tiregi tendikting bayandy boluyna sebep bolatyn jaghdayat oqudyng ornyqty boluy. Eski zamandardaghy qol jetpegen armannyng ýlkeni oqu tendiginin, oqu erkindigining bolmaghanyn tilge tiyek etken ol «osy uaqytqa sheyin oqu júmysynda bar ómirdi qúrtyp kelgen múghalimderding joqtyghy» dep kýiinedi. Ghasyr basyndaghy dauyldy jyldardyng dýrbeleni bilim salasyna orasan zor ziyanyn tiygizdi. Búryn da bilim salasynda sharyqtap ketkenimiz shamaly bolatyn, tendik, bostandyq әkeldi dep sanalatyn qoghamda da bilim beru, bala oqytu onaygha týspedi. «Ózgeristing bastapqy kezinde, eski hýkimet qirap qalyp, janasyn jatyrqap túrghan kezinde itten kóp tilmashtar múghalimdikke audarylghan edi», — dep bir ashy shyndyqtyng betin ashady. Nege ekenin dóp basyp aita almaymyz, alayda Qojanovtyng tilmashtar jayyndaghy kózqarasy tym qatal, oqyghan, kózi ashyq dep sanalatyn solardyng ózi halyq jaghyna shyghyp qyzmet etpegeni qynjyltady. Avtordyng qorytyndy pikiri mynaghan sayady: «Sondyqtan halyq aghartu, oqu júmysy – múnan bylayghy júmystardyng eng ýlkeni. Búl júmys – hәr dәuirde kerektining eng ýlkeni. Ázirgi kýnde әsirese zorayyp túr». («Aq jol», №235, 21.10.1922.) Osy pikirlerding qay-qaysysy bolsa da әli kýnge deyin manyzdy. Bir ghana mysal, kýni keshegi tәuelsizdik alghannan keyingi ótpeli kezende auyl-auyldaghy sharuashylyqtyng ydyrauy, qaladaghy fabrika-zauyttardyng toqtap qaluy búrynghy bilikti mamandardyng denin júmyssyzdar qataryna qosty, dәl osy kezende jappay ashyla bastaghan jekemenshik oqu oryndaryn «syrttay» bitirgen kóp mamandar mektepke «múghalim» bolyp bardy. Alys auyldarda aghylshyn, orys tili mamandarynyng jetispeui saldarynan ol pәnderdi kezdeysoq «tilmashtardyn» jýrgizgeni de belgili. Anyq aqiqat bireu, tәuelsizdikti bayandy etu ýshin de bilimdi úrpaq kerek, ol ýshin «halyq aghartu, oqu júmysy, ...hәr dәuirde kerektining eng ýlkeni» bolyp qala beredi.

Súltanbek Qojanovtyng aghartu salasyndaghy alghyr oilary, últ mýddesin kózdep aitqan qúndy qaghidattary mol. Jogharyda aityp ótkendey, Qojanov problemany maqalalarynda aiqyn kórsetip, júrttyng nazaryn tez audara bildi.           

«Keleshekting iyesi — jastar, kerektining ýlkeni – oqu». «Aq jol» gazetinde (№236, 2.11.1922) «Toqpaq» degen psevdonimmen jariyalanghan búl maqala kólemdi. «Kelesini sóz qylghanda, keleshekke әzirlenudi sóz qylghanda, kimning bolsa da kózde tútatyny – jas buyn», – dep týsinetin avtordyng aitpaq basty oiy býgingi kýndi ghana emes, keleshekti oilaytyn qoghamnyng basty tiregi jas buyn dep esepteydi. Alayda, sol el ýmitin aqtaydy dep biletin jas órkenning jaghdayy Qojanovtyng aituynsha «basqalardan aiyryqsha túrmysy jaysyz, tәrbie isi jónsiz, barsyz, bassyz, oqusyz, bilimsiz, eshkimdi әzirliksiz qylyp otyrghan qyrghyz-qazaq enbekshi-kedeylerining jas buyny». Odan әri ashtyq apatyn tartyp jatqan, sandalyp júmyssyz jýrgen, balalyghyn baylauda ótkizip jatqan jas buynnyng keleshegine qatty alandaushylyq bildiredi. Jastar jayyn qozghaghanda Qojanovtyng taghy bir nazar audarghan túsy olardyng bilim aludaghy baghytyn da bayandap ótedi. Nazar salayyq: «Qyrghyz-qazaq jastary oqu jayyna kelsek, mektep jaghyna kelsek: talapker bar da, oqu joq, balalar bar da, kitap joq, shәkirtter bar da, molda joq». Osy jazbalardaghy talay oilar ózegi tәuelsiz qazaq qoghamynda joq deuge auzyng barmaydy. Tepse temir ýzetin jastardyng «enbek birjasynda» jәutendep jolgha qarap túruy nemese bazar jaghalap arba sýiretip jýrgenderding de deni ózimizding qarakózder, aitugha namystanasyn, temir tordyng ar jaghynda da jastyq ghúmyrynyng kóktemin qyltadan ýzip, azap pen qorlyqqa tap bolghan jas buyndar qanshama?! Múnday qorlyqtan shyghatyn joldy últ qayratkeri bylay dep kórsetedi: «...shet júrttyng zorlyghynan tapqan qúldyqtan qútylu ýshin jastardy oqytu, tәrbiyeleu kerek». Qúldyqqa týsken qazaqtyng jas órkenine bilim men tәrbiyeni qatar beru arqyly búl azaptan qútylugha bolady dep biletin Qojanovtyng da, qazirgi qazaq qoghamynyng da oiy bir dep bilemiz. Bir sózben aitqanda, «Qyrghyz-qazaqtyng soryna tyshyp kelgen nadandyq, bilimsizdikten» qútqaratyn jol bilim beru, bala oqytu ekenin erterek úqty, júrtshylyqqa da der kezinde eskertti, búl jaytty býgin de bar dausymyzben aityp otyrsaq artyq bolmas.

«Qyrghyz-qazaq arasynda halyq aghartu júmysy» dep atalatyn ózekti taqyryptaghy maqalasynda da bilim beru mәselesine aiyryqsha kónil bóledi. «Týrkistan respublikasynyng kolonizatorlyq boqtyghynan tazalanyp, shyn enbek ýstemdigi ornaghan kenester memleketi boluy hәr últtyng mәdeniyet jýzinde tendikte boluyna, últ mektepteri teng jasaluyna baylanysqan».

Kenes memleketi jetpis jyl ýstemdik qúrdy. Alayda, qalyng qazaq balasynyng mәdeniyette de, últ mektepterin jasauda da esesi ketti. Óz elinde otyryp mәdeniyeti kenje qalyp, óz ana tilinde bilim aludan qalghan halyqtyng sory qalyng bolatynyn Qojanov kóregendikpen boljady. Bilim berudi údayy qadaghalap otyratyn onyng sheshimi aiqyn bolatyn. «Sondyqtan qyrghyz-qazaq halqynyng jalpy qara búqarasyna eng kerekti — últ mektebi. ...bir zamanda qoly jetip, bir jóndi mektepteri bola qalsa, solardyng barlyghynda oqytu tili – ana tili boluy mindet». (№4-5. 1923.) «Sholpan» jurnalynda jariyalanghan búl maqaladaghy kelesi bir týiin halyq aghartu mәselesining negizi – bastauysh mektep ekenin atap kórsetedi.

Qayratker arman etken azattyq zamanda últ mektepterine qol jetkizdik, ana tilinde bilim beretin oqu oryndary jetkilikti. Bastauysh mektepke deyingi kezenning ózinde mektepaldy dayyndyq toptary júmys isteude. Eng songhy jetistikterimiz Nazarbaev intellektualdy mektepterining dýniyege kelui ghajayyp jetistikterimiz. Biraq әli de bolsa óz ana tilinde emes, ózge tilde bilim alyp jatqan qarakózder qanshama?!

Súltanbek Qojanovtyng «Toqpaq» psevdoniymimen «Soqyrdyng tilegeni – eki kózi» degen taqyryppen 1923 jyly «Aq jol», «Tilshi» gazetterinde jariyalanghan maqalasy da dәuir kelbetin qapysyz suretteydi. Ol: «Ár uezdik qalada eng bolmaghanda qyrghyz-qazaqtyng bireuden tolyq birinshi basqyshtyq qala mektebi bolsyn. Daladan kelip oqushylar ýshin az bolsa — 50 adamdyq, kóp bolsa 100 adamdyq internat boluy kerek».

Mektep, internat mәselesi әli de bolsa ózekti. Elbasy bastamasymen 100 mektep salu iydeyasy halyq arasynda qyzu qoldau tapty, nәtiyjesinde janadan qanshama bilim úyalary salyndy. Degenmen, apatty jaghdaydaghy nemese ýsh auysymmen oqytatyn mektepter әli de bar. Al endi internat salu qadau-qadau ghana әreket.

Últ qayratkerining bilim beru salasyna berilgendigi sonshalyq bylay deydi: «Jaqsy múghalim tabylmaghan jerde tabylghanyn iske qosyp, oqyta berudi salt qylu kerek. Oqu jalpygha jaqyn, túrmysqa ýilesimdi bolsyn, hәr júrttyng túrmysyna layyq mektebi bolmaq».

Al endi myna bir pikir de Qojanov qana aita alatyn oy tәrizdi. «Ata-ana, bauyrlastary dalada kóship jýrgen, ózi qalada orys mektebinde, ya sart mektebinde tәrbie alyp, dalagha bir tiyngha aspaytyn qylqima «intelliygentter» qyrghyz-qazaq jas buynyna iydeal emes». Sonymen qatar halyq danalyghynan, halyq pedagogikasynan kýsh-quat alyp erjetken, tәlim tәrbie alghan ústaz «Basqa layyq bórik» degendey, júrtqa layyq kitap jasau – júrtshylyqtyng belgisi», — dep biledi.

Býginde «qylqima «intelliygentter» bar ma? Alystan mysal izdemeyik, shetelde nemese elimizdegi irgeli oqu ornyn bitirgen jas mamandardyng deni auyl mektepterine ayaq baspaydy, olar qaladaghy zәulim mektepterdi әldeqayda artyq sanaydy. Osylaysha olar qaladaghy júmyssyzdar sanyn tolassyz tolyqtyryp jatqan joghary bilimdi jastardyng bir bóligi bazarda, kýzet qyzmetterinde nemese alypsatarlyqpen ainalysatyn sauda firmalarynda nesibesin terip jýr.

Súltanbek Qojanovtyng zamandasy bolyp sanalatyn fransuz jazushysy Anry Barbustin: «Mektep — jetkinshek úrpaqtyng oiyn qalyptastyratyn sheberhana, eger bolashaqty qoldan shygharyp alghyng kelmese, ony qolda berik ústau kerek», — degen ósiyeti eriksiz eske týse beredi. Bolashaqty tereng oilaghan, jetkinshek tәrbiyesine, bilim beru salasyna bey-jay qaray almaghan onyng jogharyda aitylghan oilaryn odan әri terendete týsetin jazbalary «Qyrghyz-qazaq instituty hәm mektep mәselesi» degen taqyryppen jariyalanghan enbeginde de órby týsken. «Europalyqtar mektebinde tәrbiyelenip, múghalimdikke әzirlengender qala túrmysyna jattyghyp, qazaq túrmysyna juysa almay, ýikýshik botaday tamdy ainalshyqtap jýr». Búl da shyndyq, alayda Súltanbek Qojanov ýmiti kelesi bir shәkirtterde: «Osy kemshilikting bas emi qyrghyz-qazaq institutynyng ishinen tabylmaq. ...Aqiyretting tozaghy men namazgha aidaudyng ornyna dýnie túrmysy, sharua talaby júrtshylyqqa bas-kóz bolyp, el ishine sinip, elmen birge jasap, kósemdik qylatyn – últ múghalimderi». Tashkent qalasynda túnghysh ashylghan qyrghyz-qazaq institutynyng týlekteri jayynda aitylghan ýmit pen senimge toly qayratker ýmiti aqtaldy. Últ múghalimderi jayynda aitqanda alty Alashtyng ardaqtysy, kózi tirisinde últ ústazy atanghan Ahmet Baytúrsynovtyng «Áueli biz eldi týzeudi bala oqytu isin týzeuden bastauymyz kerek», – deytin amanatyna adal bolghan Qojanov enbegining kuәsi bolamyz. Ol bala oqytudy bir kýn de nazardan tys qaldyrmady. Qazaq poeziyasynyng padishasy, Alash úrandy әdebiyetting kórnekti ókili Maghjan Júmabaevtyng múghalim turaly bergen baghasy, onyng qoghamdaghy róli turaly aitqan pikiri de býgingi dәuirmen ýndesip túrghanday. Sol kezding ózinde «Pedagogika» (onyng ishinde psihologiya da jan-jaqty qamtylghan) atty oqulyq jazghan aqyn: «Elimizding azghana jyldyq oyanu dәuirine bagha beru ýshin alty Alashtyng balasy bas qossa, qadirli oryn múghalimdiki», — dep qadap-aq aitqan qaghidasy bar eken. Bas ústaz Ahannyn, aqyn Maghjannyng ústaz jayly aitqan qanatty oiyn eske alyp jatqan sebebimiz, últ mektebining janashyry, jas úrpaqqa bilim berudi bәrinen biyik qoyghan Qojanovtyng enbekteri ólsheusiz.

Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti jyl sayynghy halyqqa arnaytyn Joldaularynda bilim beru, múghalim mәrtebesi jayynda da ýnemi aityp, eskertip otyrady. Elbasynyn: «Bәri de mektepten bastalady. Biz múghalim mamandyghynyng bedeli men abyroyyn qaytarugha mindettimiz» deytin qanatty sózi ótken ghasyr basynda Qojanov janyn pida etken ústazdyq óner men bilim beru mәselesining dәstýr sabaqtastyghyn aiqyn kórsetip bergendey.

Qoryta aitqanda, býkil ghúmyryn halqy ýshin arnaghan Súltanbek Qojanov eldi týzep, bala oqytty, sol joldyng qanday qiyndyghyn kórse de qaytpady. «Qartqoja» romanynyng bas keyipkerining protatiypi bolghan Qartqoja Toghanbaev syndy ózi bala bolsa da enbek jolyn bala oqytyp bastady. El keleshegine senimmen qarady.

Bizding maqsat — Elbasy aitqanday, aty altyn әrippen jazylatyn ústazdyq enbektin, bilim men tәrbie beruding biyiginde bolghan ayauly azamattyng el aldyndaghy úzaq ta maghynaly ústazdyq saparyn býgingi tәuelsizdik tanymen birge eseyip kele jatqan jastargha ýlgi-ónege etip aityp beru.

  Nariman NÚRPEYISOV,

Filologiya ghylymdarynyng kandidaty,

Ontýstik Qazaqstan memlekettik pedagogikalyq instituty

 qazaq jәne әlem әdebiyeti kafedrasynyng mengerushisi.

   Shymkent qalasy          

Abai.kz