Surette: Bayanjýrek tauy (Almaty oblysy)

Qapal audanynyng ol kezde «Voroshilov» atylatyn kolhozyna qaraghan sauyn sýt fermasy Balasaz kýngeyinde. Fermada 150-dey siyr, 15-17 sauynshy, 4-5 baqtashy, 15-shaqty bala-shagha barmyz. «Gurtupravty» qazaqshylap «Kórtopyraq» deymiz.  1950 jyldyng (Barys) qysy tauda aitarlyqtay, óte suyq, auyr jyl boldy. Shóp, jayylym bola túrsa da «tuu» degen týkirik múz bolyp, úshqan qústyng qanaty qatyp jerge top ete týskenin kórdik.

Ókimetke sýt ótkizu túrmaq mal basyn aman-saqtap qaludyng ózi qiyamet boldy. Mal diril qaghyp yqtasyn qualap túryp alady. Audannan ókilder birinen  song biri kelip jan taptyrmady. Úrysqanan basqa bitireri joq, júrt әbden zәrezap boldy. Amalsyz ýilerine qondyryp, tamaq beredi. Ketkenin tileydi.

Aua rayyna ne istesin – amal joq. Mine býgin besinshi  kýn, besinshi ólgen  siyrdyng terisin sypyrdy.

Qapaldan bizge taghy ókil shyghypty dep zootehnik eki shana jymyq (shemishkening syghyndy qaldyghy) әkeldirip búzau qoragha tóktirdi. Tughan búzau joq.  Shanashylardyng jymyqty auyzdaryna salyp jep jýrgenin eresek balalar kórip qalypty. Olar ketisimen bizder de  búzau qoragha kirip, esigin jauyp alyp, erkimizshe jemeymiz be...

Ol jyldary kitәp-dәpter salghan dorbashany «boqsha» dep ataytyn. Ertengisin sol «boqshany» jymyqqa syqa toltyryp alyp,  mektepke aparyp balalarmen bólisip jep jýrdik.  Sóitip ózi de bituge tayau qaldy. Aytqanday-aq  týsten keyin basqarma qasyna taghy bir ókilda erte kelip jinalys  ashyp, qasyndaghyny  Qapal audandyq gazetining bas redaktory Samanov Júmabay dep tanystyrdy da, soghan  sóz berdi. Juas, әdemi, qaratory jigit, ýstinde ózine jarasyp túrghan qara palito, qara malaqay, ayaghynda syqyrlaghan hrom etik. Ol uaqytta onday kiyim ekining birinde bola bermeytin.

Búrynghy ókilderge úqsap «qyramyn, joyamyn» demey, sózin jay ghana baysaldy bastady.  «Ádemi sóileuding ózi de әdeptilik» degendey, permeni kýnde kórip-bilip jýrgen adamday kónilge jaghymdy, útymdy sóilegeni sonday, әsheyinde  jinalysta basyn jerden almay otyratyn malshy-sauynshylar ókilding sózin qoshemettep,  razy bolyp qaldy.

Ókil aghanyn  óni jyly, sózi biyazy, ózi balajan bolghan song ba artynan qalmay jýrsem kerek. Atymdy súrap  1-klasta oqitynymdy bilip basymnan sipaghangha darday bolyp qaldym. Bizdikine qondy. Ertengisin demalys kýni ókil aghamen qatarlasa túryp, bazdyng tóbesine kóterildik. Ýsti jadaghay jabylghan, әr jeri oidym-oydym tesik bolatyn. Birneshe  kýnnen beri baqtashylar erte túryp, sol tesikten bazdyng ishine siyrlargha shóp týsiretin-di. Býgin kelgen ókil tesikti kórmesin dep shóppen jauyp tastapty.

Ókil agha, maghan qarap «Qanatay, ne shaynap jep jýrsin?», – degeni.

«Agha, búl jymyq qoy, ózinizde jep kórinizshi, tәtti», –  dep yshqyr qaltama qoldy salyp, bir kesegin ala bergenimshe, ókil agha joq bolyp ketti. Mәssaghan, ornynda ýnireygen tesik qana qalypty. Shamam jetkenshe  enkeyip tesikten qarasam, aghamyz baz tazalap jýrgen onshaqty әielderding ortasynda aman-sau túr. Áyelder  kýlisip, «Kókten týstiniz be?», –   desip, ókilding  ýsti-basyn shópten tazartyp, qaghyp jatyr. Dәl sol týni 3 siyr tuypty da búzaularyn jalap túr eken.  Kýnine bir siyr óletin, býgin barlyghy din-aman. Sauynshylar «jaqsy kisi kelse qút» desip quanyshtaryn bólisude. Sóitsek, siyrlar ertengisin erte shópti erinip dalagha shashpay, tóbeden týsirgende,  shópke bәri birdey  úmtylyp,  әlsizi irilerining  astyna bastyrylyp óledi eken. Ókil agha ony bilip qoyghan song shópti olay berudi mýlde  toqtatty.  Ile-shala kýnning ayazy biraz synynqyrap, mal óriske shyqty.  Sauynshylar da kónildendi. Siyrlar da kýndelikti tua bastady.

Surette: Býien ózeni

... Ókil agha  kelgennen beri kýndelikti júmysty bazdyng ishinen bastaytyn boldy. «Erte túrghan erkekting yrysy artyq, erte túrghan әielding bir isi artyq» degendey, bir qaranghy, bir jaryqtan bazdyng ishinde ókil agha jýrgen son   perme adamdary  týgel sol jerden tabylatyn boldy. Ol kisining  qolyna kýrek ústap jýrgenin kórgen siyrshylardyng barylyghy jabylyp jýrip,  bazdy demde tazalap tastaytyn.

«Jaqsylyq qoyshynyng tayaghynan,  kelinning ayaghynan» degendey,  siyrlar da ýsti-ýstine búzaulay bastady. Jymyq qora búzaugha  toldy. Onyng ishin biz  bosatyp qoyghaly qashan... Ókil aghanyng elge syily bolyp ketkeni sonshalyq, bar jaqsylyqty sol kisige telip, kýnine neshe sauynshy talasa uyzgha shaqyratyn.

Ertengisin sýt ótkizetin boldy, eki dóngelegin zildey juan qaraghaydan kesip shegendegen «tәnki» arbanyng auyr jýkpen jýrgende shiqyldaghan dauysy alysqa jetedi. Ýide otyryp-aq arbanyng qay jerde ketip bara jatqanyn nemese kele jatqanyn bilip otyrasyn. Sol arbany jegip, sýt aparu kezegi Qapa apaniki edi. Ol kisi  asharshylyq jyldary Semeyding bir audandarynan kelgen arghyn qyzy desetin ýlkender. Apanyng kónilinde bir auyr qayghy-múng bar ekeni anyq-tyn. Aghasy ekeui osy II –auyldy mejelep kele jatyp (asharshylyqta II-auyl esinde) aghasynan jolda adasyp qalghan kórinedi.  

Keyde  jalghyz  otyrghanda aitatyn:

Aq-tau aiday Semeydi – au,

Jatsam úiqym kelmeydi-au.

Aman bolsa aghayym,

Izdep nege kemeydi-au, –  degen qayghyly ólenin ýlkender túrmaq,  bizder de  jatqa aitatynbyz. Sol ishtegi sherin eshkim batyp súramaydy, ózi de bylay bolghan edi dep eshkimge syryn aqtarghan emes. Artynan izdep kelgen adam da bolmady.

Tórt-bes flyag sýtti tiyegen arbagha otyrghan ókil agha Qapa apamen birge  maslopromdy kórip kelemin dep ketken bolatyn. Maslopromda tazalyq kýni eken. Qapa apa sonda  sauynshynyng qasynda qalyp, qolyndaghy ógiz aidaytyn juan tayaghyn ókilge úsynyp: «Balam, arbany permege aidap jýre ber, erterek flyagtaryn juyp, búzaular da, balalar da obrat ishsin, men jayyraq bararmyn», – deydi.

Surette: Jonghar Alatauy (Almaty oblysy, Qapal auyly many)

Kýn qysqa. Eki ógiz jekken arbamen ókil agha ayandap,  auylgha qaray tarta beredi. Birazdan keyin ógizder qamshylap otyrghan adam bolmaghannan keyin, joldan shyghyp jayla bastaydy. Sol kezde arba dóngelegi dәu qoytasqa tirelip toqtap qalghanda baryp,  ókil aghamyz ógizderdi janaghy dәu tayaqpen salyp kep jibergende, qos ógiz qoysyn ba, arbadan derteni júlyp alyp,  sol qalpy permege tarta beredi. Ókil ne isterin bilmey, arbany kýzetip, Qapa apany tosyp otyra beredi. Qaranghylyqta qonlana bastaghan. Qapa apa júmysyn bitirip auylgha qaray «Aq-ou, oiday Semeydi» anyrtyp, alansyz kele jatady. Dauys estilisimen ókil de jolgha kóldenendey qargha maltyghyp shygha kelyp, «Apa-au»  degenshe,  «Alla Qúday au-gha» ghana shamasy jetken apamyz  ayghaygha basyp, búryla sap túra qashqan. «Tәte-tәte, qoryqpanyz, men Júmashpyn» degenge de qaramaydy. Aqyry «men arba aidap ketken ókilmin» ghoy degende ghana esin jiyp, apasy toqtapty. Bolghan jaydy sabyrmen aityp týsindirip ózining kinәli ekenin de aityp keshirim súraghan. Endi permege bet alghandary  sol edi, permege ókilsiz barghan qos ógizdi jetekke alghandar da jetedi dabyrlap. Barlyghy jabylyp, arbany  jolgha iyterip shygharyp, dertesin bekitip, bolghan oqighany kónildene aityp otyryp, auylgha jetkeni esimde. Ertesinde ókil agha atqa minip, Bayanjýrek tauynyng biraz jerin, qyzyqtap,  kórip, aralap qaytsam dedi. Atam da onysyn  qúptap, taudyng eng kórikti, kórkem ónir, esten ketpes jeri osy ber jaghy dep qyzyqtyryp jibergen. Taudy aralap qaytarynda bir qaltarysta, top shilikting ishinde búzau emizip túrghan siyrdy kórip jaqyndaghanda búzau jata qalyp, siyr da jasyryna qashyp biraz jerge baryp qalypty. Áldi at, qaruly jigit  qoysyn ba, búzaugha da tughanyna 10 shaqty kýn bolghan, qamshylap – qamshylap jibergende, ókirip atyp túra sap, enesi ekeui qosylyp jolmen jortaqtay jóneledi. Auylgha jaqyndaghanda sauynshy Nesipbala tәtey «Kýnim-au, mynau mening qyzyl siyrym ghoy, 3-4 jyl boldy artynan búzau ermegeli. Ylghy tyghylyp tuyp, búzauyn iyt-qús jep ketetin. Siz bizding auylgha jaqsylyq әkeldiniz, búdan bylay «Aqjol» ókil boldynyz», –  dep quanghan Nesipbala tәtey ýiine shaqyryp, ókildi qonaq qyldy.  

Júmash  agha qaytatyn mezgil de jetti.  Meni jekelep shygharyp, «Qanatay, endi  malgha arnalghan jymyqty  jemender, ol taza bolmaydy, auyryp qalasyndar. Balalargha da  ait», – dedi. B

asym salbyrap, úyalyp tómen qarap, ne aitarymdy bilmey qaldym. Ferma adamdary týgel jiylyp qimastyqpen úzaghansha qol búlghap ókilge «Aq jol» tilep túrdy. «Agha endi jymyq jemeymiz» dep  bizder de uәde berip, qoshtastyq.

Q. Qúdaybergenov, zeynetker.

Almaty oblysy

Aqsu audany

Arasan auyly

Abai.kz