Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 7256 0 pikir 1 Qarasha, 2013 saghat 10:19

Aday jylqysy - jýirikterding tóresi

Sәbit Ábishevti Manghystau júrtyna tanystyru basy artyq sharua. Ol tughan jerin bes sausaghynday biletin sharuager, oblysymyzdyng birneshe sharuashylyqtaryn, sonyng ishinde oblystyq auyl  sharuashylyghy basqarmasyn úzaq jyldar jemisti basqarghan túlgha. Jalpy qay isti bolmasyn ýilestiru ýshin adamgha aldymen talant kerek. Al, talant degenimiz, mening týsinigimde, Allataghalanyng sening boyyna ózgelerden góri artyqtau qylyp bergen syiy, qabilet-qasiyeti. Sәkenning talanty aldymen auyl sharuashylyghy, sonyng ishinde mal sharuashylyghy salasynda jarqyray ashyldy.

Sol maldyng qamymen jýrip ol ózining tughan jeri – Manghystauyn úzynynan da, kóldeneninen de kóktey ótip, kóp jaylargha qanyqty. Manghystaudyng oiynda ol bilmeytin qonys ta, su kózi de joq shyghar, sirә. Tipti búl aitqanymyz da azdyq etedi, shyndyghynda ol qay  jerding shóbi jyldyng qay mezgilinde qanday malgha as bolady, shilingir shildede qay qúdyqtyng suy maldy saqtaydy, mine sony da biledi. Osy tәjiriybe, osy bilim-bilik kezinde ony ozat sharuashylyqtyng basshysy qylyp enbegin jandyrdy, abyroygha bóledi.

Sәbit Ábishevti Manghystau júrtyna tanystyru basy artyq sharua. Ol tughan jerin bes sausaghynday biletin sharuager, oblysymyzdyng birneshe sharuashylyqtaryn, sonyng ishinde oblystyq auyl  sharuashylyghy basqarmasyn úzaq jyldar jemisti basqarghan túlgha. Jalpy qay isti bolmasyn ýilestiru ýshin adamgha aldymen talant kerek. Al, talant degenimiz, mening týsinigimde, Allataghalanyng sening boyyna ózgelerden góri artyqtau qylyp bergen syiy, qabilet-qasiyeti. Sәkenning talanty aldymen auyl sharuashylyghy, sonyng ishinde mal sharuashylyghy salasynda jarqyray ashyldy.

Sol maldyng qamymen jýrip ol ózining tughan jeri – Manghystauyn úzynynan da, kóldeneninen de kóktey ótip, kóp jaylargha qanyqty. Manghystaudyng oiynda ol bilmeytin qonys ta, su kózi de joq shyghar, sirә. Tipti búl aitqanymyz da azdyq etedi, shyndyghynda ol qay  jerding shóbi jyldyng qay mezgilinde qanday malgha as bolady, shilingir shildede qay qúdyqtyng suy maldy saqtaydy, mine sony da biledi. Osy tәjiriybe, osy bilim-bilik kezinde ony ozat sharuashylyqtyng basshysy qylyp enbegin jandyrdy, abyroygha bóledi.

Qoghamdyq belsendi enbegin ayaqtap, zeynetkerlikke shyqqan song Sәkeng qolgha qalamyn aldy. Mine, osy kezde onyng talanty taghy bir qyrynan kórindi. Ol birneshe tamasha kitaptaryn jaryqqa shyghardy. «Ómir órnekteri», «Dosym turaly tolghanys», «Shonay Qúlysh biy», «Taghylym», «Áke ruhyn eske alu», «Ananyng aq tilegi» atty kitaptary osy

aytqandarymyzgha tolyq dәlel. Asylynda, orys halqynyng «Talantty adam barlyq jaghynan da talant-ty» degen sózi óte oryndy aitylghan. Sәkenning kitaptary qashan da ótkir súranysta. Ásirese, onyng «Taghylym» atty kitabyn Manghystau júrty joghary baghalap, pyshaq ýstinen talap әketti. Jón biletin azamattardyng «Búl kitap ómir-tirshiligi auylmen, mal sharuashylyghymen baylanysty әrbir qazaqtyng ýiinde boluy kerek» degenderin qúlaghymyz shalghany bar.

Sәkenning merzimdi baspasóz betterinde kóp jyldardan beri Aday jylqysy turaly jazyp jýretinin biletinbiz. Sol enbekterining bәrin jinaqtap jaqynda «Túlpardyng túyaghymen órilgen tariyh» atty kitap etip, qalyng oqyrmandaryna úsynypty. Búl endi attyn, adamnyng taghdyry syngha týsken nebir keremet jarystarda mandayy

jarqyrap dara kóringen jaratylysy, tabighaty bólek dara túqym retindegi ózining ornyn ala almay kele jatqan Aday túlpary turaly tamasha derek pen dәiekke toly tolymdy enbek. Bireulerge anyz, al endi bireulerge aqiqat bolghan aday jylqysy tura- ly talay kitaptar jazylyp, ghylymy maqalalar jaryq kórdi. Degenmen ba-lalyq shaghynan bastap enbek joly týgeldey osy jylqymen bite qayna-syp órilgen Sәkeng osy erekshelikti elden búryn bayqap, oghan derbes aday túqymdy jylqy atauyn bergizu jo-lynda ómir boyy nebir tóreshildik pen tonmoyyndyqqa qarsy kýresumen ke-le jatqan adam. Búl turaly ol: «Men osy aday jylqysynyng tabighatyndaghy erekshelikti úghyndyru maqsatymen  ongha juyq birinshi hatshy, әkim, alty ministrding aldynan óttim, nәtiyje bolmady. Sabyr saqtap, ýmitimdi ýzbey songhylyghyn kýtip jatqanmyn»,-deydi.

Aqyrynda oblystyq әkimdik pen Respublikalyq at sporty qoghamynyn      qoldauymen Aqtau – Aqtúmsyq jerinde aday jylqysyna әlemdik dengeydegi  sarapshylardyng úiymdastyruymen 80 shaqyrymgha alaman bәige – at jarysy ótip, aday sәigýlikteri 1-shi oryngha shyqty. Sóitip 2011 jyldyng 30-31 sәuiri aday jylqysynyng basyna baqyt

qúsy qayta oralyp qonghan kýni bolyp tarihta qaldy.

Mine, sodan beri әlemdik dengeydegi synaq 80-90-120-160 shaqyrymdyq qa- shyqtyqqa belgilenip, segizinshi mәrte ótti. Bәrinde de aday jylqysy 1-shi oryn – bas jýldeni eshkimge bergen joq. Búl kýnderi onyng qajyr-qayratyn, erekshe tózimdi bolyp jaratylghan gha- jayyp tabighatyn әlemning atsýierleri moyyndap ýlgerdi.

Aday jylqysy qaydan shyqqan, onyng týp atasy kim, qaydan taraghan?- degen súraq talaydyng basyn auyrtqan súrau.    Jylqy malyn zertteumen ótken

ghalymdardyng bәrining kelisken toq- tamy: aspannan týsken jylqy joq, jylqynyng týp atasy – kerqúlan. Aday jylqysyna bitken tektilik, oralym- dylyq, sezimtaldyq, tózimdilik taghy- syn taghy jaghymdy erekshelikterding barlyghy da sol tór basyndaghy basta- uy – kerqúlannyng qanymen júghysty bolghan qasiyet, dep payymdaydy Sә- ken.

Búl jylqy Aday halqymen bir- ge jasasyp, qaghyrdan qoregin alyp, qaqtan suyn iship, nebir qiyn-qystau tar jol, tayghaq keshuding bәrin kórip, bәrine shydap shynygha, shyndala osy zamangha jetken. Aday jylqysynyng ózgeden erek qadir-qasiyetin osy tústan baghalaghan dúrys deydi ol. Sәkeng sonday-aq Aday jylqysynyng óz tarihynda arab jylqysymen de qan janartqanyn bayandaydy. Ol tura- ly ghalym M.A. Levanovskiy Qaraton, Jyloy jerin meken etken Kete Ájibay Aydarúly degen belgili bay, by adam-

nyng jylqysynyng túqymyn jaqsartu maqsatynda bir qaraqalpaq azamaty- nan jaratylysy bólek keremet súlu, óte jýrdek, iri tenbil kók aighyr satyp alghanymen baylanystyrady. Sol sa- uda sәtti bolyp, Sauran kók atanghan sol aighyrdyng túqymy dýrep, óte kóp óskenin aitady. Bizding aday túqym- dy jylqylarymyzdyng arasynda osy tenbil kók qaz-qalpynda kýni býginge deyin úshyrasumen keledi. Osy tenbil kók týs negizinen aday túqymdy jylqyny arab jylqylarymen bu- dandastyrghannan taraghanyna, onyng úzaq jylghy yqpaldy júmystardyng nәtiyjeli jemisi ekenine kýmәn joq,- dep payymdaydy avtor.

Ghalymdar Aday túqymdy jylqy- ny 1940 jyldan bastap 13 jylday zerttep, aqyrynda bir tújyrymgha kelip, 20-30 jyldary ýiirge týsken túqymdyq aighyrlargha negizdep: Be- kestory, Ensegentory, Esbolaytory, Esbolayjiyren, Qibaskók, Iztúrghan- kók, Órendik dep jeti geneologiyalyq jelige jýieleydi. Aday jylqysynyng ósip-ónuine osy jeti jelining airyqsha ýles qosqanyn eshkim de joqqa shyghara almaydy,-dep týiindeydi Sәken. Son- day-aq ol osy jeti jelining bastauynda bolyp, jelining aty berilgen januar- dyng qashan tuylghanyn, artyna qansha túqymdyq aighyr men bie qaldyrghanyn jәne onyng dene bitimi ólshemderin, sol túqym-dy jalghastyrushy, zamanyn-

da talay bәigeler men synaqtardan sýrinbey ótip olja salghan, arnayy at- testatpen marapattalghan aighyrlardyng suretin de qosa bergen. Sóz joq, búl derekter kitaptyng qúnyn anaghúrlym arttyra týsedi. Sәbit Ábishúly búl kitabynda jyl- qy turaly talay enbek jazghan ghalym- dardyng enbekterine sýiene otyryp ar- ghymaq, qazanat, qazanattan tughan qaz moyyn, qarabayyr degen túqymdargha ghylymy týsinik beredi. Olardy qalay alugha bolatynyna toqtalady. Mysa- ly; taza manghystaulyq arghymaq alyp

ósiru ýshin Týrikmenning Ahalteke jylqysynyng «asyl» degen jelisining aighyry men biyesin qolgha týsirip, olardy arnayy qamqorlyqqa alyp, birte-birte jergilikti jerge beyimdey taza kýiinde ósire alsaq, sol qoltuma úrpaq naghyz adaydyng arghymaghy bolyp shyghady. Onyng tegi (atalyghy men analyghy) Ahalteke bolghanymen tabighy jәne

adamy ósu ortasy, oty, suy, basqaday qoldanys týrleri aday jylqysymen birdey ortada qalyptasqan. Mine osy qoltuma arghymaq aighyrdy tandauly aday túqymdy biyemen budandastyrsaq, mine, sodan alynghan úrpaq qazanat dep atalady eken. Sәkenning kitabynyng taghy bir artyq- shylyghy, Manghystau elindegi arghy- bergi zamandardaghy at jaratqan seyis- ter men at tanyghan synshylardyng tizimderi berilipti. Sonymen qatar búl enbekte aday jylqysymen bay- lanystyra qamshy, er-túrman tura- ly da talay jaylargha qanyqtyrady. Aqyn-jyraularymyz ben qarymdy qa- lamgerlerding Aday jylqysy turaly shygharmalary da kitapty qyzghylyqty ete týsken.

Sәbit Ábishúly agha sóz sonynda Aday jylqysy haqynda aitylyp kel- gen aqiqattyng jolynda ar-namys- tyng soyylyn soghyp, tileules bolghan jandargha alghysyn aityp, batasyn beripti. Búl da bolsa arghy shaldardyng josyghy, Sәkenning jolkerligi dep týsindik. Aday jylqysy haqyndaghy «Túl- pardyng túyaghymen órilgen tariyh» atty

Sәkenning búl enbegi mazmúny mәndi, boyauy qanyq, derek pen dәiegi mol, jylqyqúmar jamaghatty eleng etkizer janalyqtary jetip artylatyn, ghy- lymy mәlimetter men el jadyndaghy estelikterdi sheber qiilastyra órgen tamasha enbek bolyp shyqqan.

Búl kitapty sýisine oqyp shyghyp, Manghystau halqymen ghasyrlar boyy birge jasasyp, halyqtyng azaby men mehnatyn, quanyshy men qayghysyn, rahaty men saltanatyn bólisip, qash- qanynan qútqaryp, qughanyna jetkiz- gen Aday túlparyna qoyylghan bir es- kertkish dep baghaladyq.

Abai.kz

0 pikir