AZYGhYMY – AURU MAL
Sharualardy shyryldatqan Shmalenberg derti
Sharualardy shyryldatqan Shmalenberg derti
«Qystyng qatty ayazynan mal qyrylyp jatyr» degen habardy ónirlerden jii estiytin boldyq. Pavlodar oblysy, Soltýstik Qazaqstan, tipti Almaty oblysynda da mal qyryluda. Maldan airylghan sharualar jútty kinәlauda. Esh auruy joq, qytymyr qystyng ayazyna shydamaghan maldyng qyryluy bir bólek, etti-jendi asyltúqymdy maldy qoldan jondyng jóni bir bólek...
«Mal sanyn kóbeytu maqsatynda Qazaqstangha shetelden 70 myng bas asyltúqymdy mal jetkiziledi. Qazirgi tanda onyng teng jartysy - 30 myngha juyq qúnajyn elge әkelindi. Búl etti iri qaralar budandastyru ýshin jeke sharua qojalyqtaryna taratylady», - degen-di Auylsharuashylyghy ministri Asyljan Mamytbekov. Taratylghan maldyng aldy nәtiyjesin kórsetip, et eksportyna ýlesin qosa bastady. Biraq Soltýstik Qazaqstan oblysyna qarasty «Poltovka» men «Leonov» sharua qojalyqtaryndaghy mal adam sengisiz aurugha shaldyqqan. Búl jerdegi asyltúqymdy iri qara tólimen birge ótken jyldyng qyrkýiek aiynda Avstriyadan arnayy jetkizilgen. Shmalenberg auruyna shaldyqqan iri qarada aurudyng belgileri qanday bolatyny belgisiz, emdelip-jazylatyny da belgisiz. Adamgha qauipti, iә júqpaly ekeni de týsiniksiz. Bir anyghy - búl dertke Avstriyada shaldyqqan, sondyqtan juyq arada búl iri qara tólimen birge órteledi degen búiryq berildi. Ony órteu ýshin arnayy qarajat ta bólindi.
Avstriya tarapy keshirim súrap, hat jazghan. Biraq mal shyghynyn óteu turaly kelissózder әli ayaqtalmapty-mys. Al tabys kóremin dep tyrmysqan sharualardyng aqshasyn kim óteytini taghy týsiniksiz. Bir qúnajynnyng qúny - 4,5-5 myng dollar. Shetelden jetkizu ýshin malgha adamnan beter jaqsy jaghday jasalady, jem-shóbi men jatyn orny da jayly bolady. Endeshe elimizge әkelgen 722 bas mal әuelden-aq auru bolghan. Olay bolsa, osynau maldyng asyltúqymdylyghy men indeksterin anyqtap alatyn ókilder men ghalymdar qayda qaraghan? Ádette qyruar qarajatqa satyp alynatyn maldyng arghy túqymy, geni, densaulyghy, salmaghy, indeksi, ónimdiligine deyin tekseriledi. Endeshe qazaqstandyq satyp alushylar qayda qarady? Qaytken kýnde de maldyng Avstriyada aurugha shaldyqqany belgili boldy. Avstriyalyq iri qaragha qyrghiday tiygen dert alghash ret 2011 jyldyng tamyz aiynda Germaniya fermalarynyng birinde tirkelgen. Bastapqyda ýsh sauyn siyr aurugha shaldyghypty. Shmalenberg derti iri qaranyng as-qorytu joldaryn zaqymdaydy. Biraq qazaqstandyq sharualar olarmen kelispeydi, aurudyng qaydan shyqqanyn týsinbey dal. 15 myng ga egistigi bar auyl byltyr 700 sauyn siyryn satyp, Avstriyadan 422 sementali siyryn satyp alypty. «Poltovka» JShS diyrektory orynbasary E.Zikirin «maldyng basy aman, auruy bolmaghan» degen sózinen tayar emes. Tipti Reseyden mal dәrigerin arnayy shaqyrtyp, qaratqan kórinedi. Olar da aurudyng belgilerin tappaghan. Maldy alty ay asyrap, sharualar bas-ayaghy 240 million tengege shyghyndanyp otyr.
QR Auylsharuashylyghy ministrligining Veterinarlyq baqylau jәne qadaghalau komiytetining tóraghasy Nyghmet Jaqypbaev: «Bizden inspektor barghan joq. Ákelgen sharualardyng ózderi, ghylymy bilimi bar adamdy aluy kerek edi. Sharualardyng shyghyny ótelmeydi», - dep kesip aitqan edi. Bas veterinardyng aituynsha, Avstriya ózderining bedelin týsiretin sheshimmen kelispey otyr. Soltýstik Qazaqstangha әkelingen 722 bas iri qara maldyng auru ekenin jergilikti veterinarlar bile túra jalghan qújat bergen desedi. Endi ketken shyghyndy elimizding Auyl sharuashylyghy ministrligi siyr satqan avstriyalyq kompaniyadan óndirip almaq. Veterinarlyq baqylau jәne qadaghalau komiyteti tóraghasynyng orynbasary Gýljan Núrtazina: «Búl súraqty biz tek Keden odaghy dengeyinde emes, sonymen qatar halyqaralyq epiziotikalyq buro dengeyine kótermekpiz. Óitkeni búl bizding talaptardy búzu ghana emes, sonymen qatar nәtiyjesi beytanys, qateri әli belgisiz, óte qauipti aurudy engizuge baylanysty bolyp otyr. Sharua qojalyqtary shekken shyghyndaryn qaytaru jóninde Avstriyagha, Avstriyanyng satushylaryna narazylyq bildirip, sәikes qújattardy dayyndap jatyrmyz. Búl qújattar QR zannamalaryna sәikes sot oryndaryna beriledi», - dedi. Degenmen Avstriya tarapy býginge deyin maldyng sau bolghanyn aityp, bet baqtyrar emes. Al QR Auylsharuashylyghy ministrligi búl shiyki sharuany óz qolyna aldy. «Qazirgi uaqytta búl maldardan eki auru tabylyp otyr. Ákelgen kompaniya - vengriyalyq kompaniya, al mal Avstriya eliniki eken. Maldy jetkizgen sheteldik kompaniya býkil shyghyndy óz moynyna alady. Qazir shyghyn kólemi eseptelude. Osy maldy satyp alugha qansha aqsha ketkeni de qarastyrylyp jatyr», - dedi Asyljan Mamytbekov.
Býginde Avstriyadaghy ashatúyaqtylardyng 90 payyzy osy virusty júqtyrghan eken. Auru endi etek ala bastaghan tústa, sheteldik mamandar búl aqparatty jasyryp qalghan. Qazaqstan siyrlardy tap sol kezde satyp alsa kerek. Jәbirlengender qatarynda Resey men Belarusi ta bar. Aldaghy uaqytta Euroodaqtaghy 27 memleket pen AQSh-tan mal әkelu toqtatyldy. Qazaqstan 2016 jyly Reseyge 60 myng tonna et eksporttau ýshin AQSh (Soltýstik Dakota), Kanada, Avstraliya, Avstriya, Irlandiya jәne taghy basqa elderden asyltúqymdy qúnajyndardy tasydy. Búdan keyin shetelden alynatyn basqa iri qaralardy da jiti tekserui tiyis.
MALDY QOLDAN QYRDYQ PA?
Pavlodarlyq sharualardyng janayqayyna jergilikti biylik atýsti qarasa kerek. Malshylardyng sanaghyna sýiensek, eki iri sharua qojalyghynda 500 bas jylqy ólgen. Oblys әkimi Erlan Aryn: «Olar dalada jylqymyz qyryldy dep jatyr. Al, men búghan senbeymin. Sharualar malymyz qyryldy dep, ótemaqy almaqshy. Jút bolghan jerlerdi tikúshaqpen aralasaq, osynyng bәrine kóz jetkize alamyz», - dep qaldy. Oblys basshylarynyng sózine sensek, tórt týlikting qyryluyna sharuashylyq jetekshilerining ózi kinәli. Subsidiyagha bólingen aqshany jem-shóp aludyng ornyna óz qajetterine júmsap jibergen. Qolynda maly bar adam qysqy jem-shópti kýzding kýninde dayyndap alady, «sheneunikterding jem-shóbi bolmaghandyqtan qyryldy degen jeleui tipti qisynsyz», - deydi sharualar.
Rysbek Qútymbetov, Almaty veterinarlyq instituty, virusologiya bólimining mengerushisi:
- Shmalenberg - virustyq auru. Aurudyng jas týri, búryn-sondy múnday auru tirkelmegen. Alghash ret 2011 jyly Germaniyadaghy Shmalenberg eldi mekeninde payda boldy. Búl aurumen negizinen iri qara men qoy maly auyrady. Negizgi belgisi - qúrsaqtaghy tóli, yaghny búzauy әlsiz bolyp tuylady. Ázirge adamgha ziyandy, júqpaly ekeni belgisiz. Biraq búl dert qansorghysh jәndikter, masa arqyly júghady. Sondyqtan búl virustyq dert jazdyng kýni ghana júghady, olay bolsa Avstriyadan әkelingen mal sol jaqta júqtyrghan. Jalpy, virustyq aurular eshqashan jazylmaydy. Iri qaranyng basqa aurularynda antibiotikti aghzasyna engizgende, aurudyng virustary joyylady. Biraq Shmalenberg virusyn antibiotikpen emdeu mýmkin emes, onyng bakteriyalaryn joigha kýshi jetpeydi.
Elimizde et eksportynyng әleuetin damytu ýshin shetelden asyltúqymdy mal aldyrttyq. Olardyng basym bóligi Euroodaq elderinen - Chehiya, Beligiyadan tasymaldandy. Avstriyagha mal alugha barghan mamandar maldyng júqpaly dertke shaldyqqanyn bilmey qalghan.
Aqniyet OSPANBAY
"Týrkistan" gazeti
