Osy uaqytqa sheyin eshkim sóz etpey, qozghausyz jatqan tómendegi dәiek derekterde qandayda bir últtyn, mýddesine qayshy kelerdey eshtene joghyn aldyn ala eske salamyz. Jәne búl jerde bayandalatyn oqighalar qasang tarihy mәlimet pen jazba faktilerge jýginuden alystau. Soghan karamay, aumaly-tókpeli zamanda qyzu aitys-tartystyng ortasynda bolyp, jәi-kýidi kózben kórip, kuә bolghandardan estip-bilgenderimdi keyingi úrpaqqa amanat retinde aitugha qúmbylmyn.

Ótken ghasyrdyng 17 jylynda qazan tónkerisi bolyp, kenes ókimeti ornaghany ayan. Milliondaghan adamdardyng qany tógilip, shybyn jandaryn qighan atalmysh tónkeristen keyin quyrshaq retinde kóptegen derbes respublikalar óz aldaryna shanyraq kóterip, birtútas kenes ókimetining qarauyna birikti. Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrkimenstan, Ózbekstan, Qazaqstannyng ontýstik aimaqtary Týrkistan avtonomiyasyna toptasyp, biraz jyl Tashkent qalasynan basqaryldy. Anyghyraq aitqanda, búl әkimshilik ortalyqqa Qazaqstannyng ontýstik oblystary enip, qalghan (úlan-baytaq) bóligi óz aldyna jeke avtonomiyalyq respublika delindi. Astana retinde (keyin Resey qúramyna ótken) qazaqtardyng ejelgi mekenderining biri - Orynbor qalasy belgilendi. (Orynbor oblysy qazaq jeri bolmasa, Orynbordyng astana boluy mýmkin emestigi aitpasa da ayan).

Osy uaqytqa sheyin eshkim sóz etpey, qozghausyz jatqan tómendegi dәiek derekterde qandayda bir últtyn, mýddesine qayshy kelerdey eshtene joghyn aldyn ala eske salamyz. Jәne búl jerde bayandalatyn oqighalar qasang tarihy mәlimet pen jazba faktilerge jýginuden alystau. Soghan karamay, aumaly-tókpeli zamanda qyzu aitys-tartystyng ortasynda bolyp, jәi-kýidi kózben kórip, kuә bolghandardan estip-bilgenderimdi keyingi úrpaqqa amanat retinde aitugha qúmbylmyn.

Ótken ghasyrdyng 17 jylynda qazan tónkerisi bolyp, kenes ókimeti ornaghany ayan. Milliondaghan adamdardyng qany tógilip, shybyn jandaryn qighan atalmysh tónkeristen keyin quyrshaq retinde kóptegen derbes respublikalar óz aldaryna shanyraq kóterip, birtútas kenes ókimetining qarauyna birikti. Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrkimenstan, Ózbekstan, Qazaqstannyng ontýstik aimaqtary Týrkistan avtonomiyasyna toptasyp, biraz jyl Tashkent qalasynan basqaryldy. Anyghyraq aitqanda, búl әkimshilik ortalyqqa Qazaqstannyng ontýstik oblystary enip, qalghan (úlan-baytaq) bóligi óz aldyna jeke avtonomiyalyq respublika delindi. Astana retinde (keyin Resey qúramyna ótken) qazaqtardyng ejelgi mekenderining biri - Orynbor qalasy belgilendi. (Orynbor oblysy qazaq jeri bolmasa, Orynbordyng astana boluy mýmkin emestigi aitpasa da ayan).

Týrkistan ólkesining astanasy - Tashkent qalasynda qazaqtardyng әdebi, mәdeni, oqu-aghartu salalarynda yqpaly mol boldy. Ólke basshylarynyng deni qazaqtar edi (Súltanbek Qojanov, Nәzir Tóreqúlov, Túrar Rysqúlov t.b.). Joghary jәne orta dәrejeli oqu oryndarynyng kóbinde qazaq tilinde dәris jýrip, gazet-jurnaldar shyghyp túrdy. Ahmet Baytúrsynov, Jýsipbek Aymauytov, Halel Dosmúhamedov, Múhametjan Tynyshbaev, Múhtar Áuezovtey túlghalar osynda jemisti qyzmet atqardy. Qysqasy, sol kezdegi Tashkent qalasyn qazaqtyng mәdeny ortalyghy deuge tolyq negiz bar-tyn. Onyng ýstine, qalany qorshaghan ainala tónirektegi halyqtyng basym bóligi qazaqtar bolghandyqtan, Tashkent qalasy resmy týrde ózbekterge qaramaytyn (olay dep eshkim oilamaytyn). Ras, qaladaghy ózbekter san jaghynan qazaqtardan moldau edi. Alayda, bәribir qazaq ókilderining iyeligindegi kәsiporyn, zauyt-fabrika, iri sauda mekemeleri az emes-ti. Solardyng ishinde Jamal Omarovanyng әkesi Omardyng bir ózinde qanshama tabys kózderi bolghany basqa bolmasa da jaqyn tuystary bizge bes sausaqtay belgili-tin (Omar keyin qaladaghy bir dýken men bau-baqshagha bólengen saltanatty túrghyn ýiinen basqasyn óz erkimen memleket qarauyna ótkizip jiberdi, biraq oghan qaramay, 1937 jyly halyq jauy retinde repressiya pyshaghynan aman qalghan joq).
Aradan bes-alty jyl óter-ótpeste Týrkistan ólkesi tarap, qyrghyz óz aldyna, ózbek óz aldyna respublikagha ainalyp, qyrghyzdyng astanasy - Frunze, ózbekting astanasy - Samarqan qalasy boldy. Tәjik pen týrkimen respublikalary (Ózbekstangha qaramaytyn) Búqar avtonomiyalyq respublikasy qúramyna kirdi.

Mine, osy shaqta ayaqastynan Tashkent qalasyn ózbekterding astanasy etu jóninde әngime kóterilip, ony býkilhalyqtyq referendum ótkizu arqyly sheshu qolgha alyndy.
Tashkent ýshin talas-tartys bastaldy. Ony qoldan shygharmau ýshin qazaq, ózbek, sart (ózbek emes) - ýsh halyqtyng ókilderi shayqasty. Basy-qasynda keyin RSFSR Ministrler kenesi tóraghasynyng orynbasary bolghan Túrar Rysqúlov, sonday-aq keyin Ózbekstan Ministrler Kenesining tóraghasy bolghan (últy qazaq) Súltan Segizbaev jәne ózin sart dep sanaytyn Akmal Ikramov túrdy. Alghashqy eki toptyng basshysy qazaq pen ózbekten bolsa, Tashkent ýshin taytalasqan sarttardyng jóni mýlde basqa-tyn. Orystardyng meshandary siyaqty, ózderin ózbek deuge arlanatyn sarttar Tashkentti iyelenip, sol arqyly býkil Ózbekstangha biylik jýrgizgisi keldi. Sart atanudyng ýsh sharty: qalanyng kórnekti jerinde saliqaly mekenjayy, mol tabys әkeletin sauda dýkeni nemese kәsiporny boluy, mindetti týrde ózbek tilinde sóileui edi. Osy ýsheuine ie adam ghana sart delindi. Jәne olar ózderin mahalla shayhanalarynda basqa júrtqa aqyl aityp, kósemsuge tiyispiz dep sanady.

Al dala qazaqtary auyl-auyldy aralap, úsaq sauda-sattyqpen ainalysatyn, túrmysqa qajetti zattardy qymbat baghagha satyp, kóp alyp, az beretin ózbekterdi de sartqa balap, olardy kórgende kirpidey jiyrylatyn, jaqtyrmaytyn, jalpy «sart» degen sóz qazaqtargha únamaytyn. Olardan saqtanatyn, kýdik-kýmәnmen qaraytyn. Bir qyzyghy, qazaqtardyng ishinde de sart atanghan sabazdar boldy.

Bir mysal. Anamnyng әjesining tughan inisi Mangeldi Tashkentting saban bazaryn basqaryp, qalanyng ataqty sartynyng (saudager) qyzyna ýilengen-di. Auyldastary ony «Mangeldi sart bop ketti» dep әjualaytyn. Sondyqtan da barsha tuma-tuys onymen at qúiryghyn kesip, ýiine eshkim barmaytyn, ózin de, bala-shaghasyn da keltirmeytin. Ashtyq beleng alghan jyldarda da odan eshkim jәrdem kýtip, qol jayyp barghan emes. Mangeldimen tek mening әkem Ábdirahman ghana jyly qarym-qatynas jasap, ýige kelse qúshaq jaya qarsy alatyn. Anamnyng salqyn qabaq kórsetuine qaramay, ekeui onasha bólmede yn-shynsyz araq iship, tang atqansha әngime-dýken qúratyn. Ákem qazaqtyng eski әdet-ghúrpyna pysqyrmaytyn, sodan ba, әlde bótelkeles bolghandyqtan ba, әiteuir, Mangeldini bir kisidey qúrmetteytin. Bir joly ishimdikke qatty qyzghan Mangeldi «mә, al» dep bir uys aqsha tyqpalaghanda, әkemning ony shashyp jibergenin kózim kórgen. Sol sebepti, әkemdi Mangeldining aqshasyna qyzyqty dep almaymyn.

Óni jiyren, sap-sary, kók kózdi Mangeldi úzyn boyly, tolyq deneli adam edi. Ýige jii keletin. Anam ol otyrghan jerge ayaq basqysy kelmeytindikten, әkem ekeuine shay-sudy men beretinmin. Mangeldi kelgen sayyn әkem maghan: «Kórding be, mine, Mangeldi taghang (naghashy degeni) keldi. Búl - Mangeldi emes, anannyng әkesi Jýnis atan», - deytin. «Sart bop jýrgeni uaqytsha nәrse, qazaqtar bosqa jazghyrady, týbi qazaq bolghan song bitti, eshqayda ketpeydi», - deytin. Búl sózge mәz bolatynym sonsha, ynty-shyntymmen qyzmet kórsetemin. Tamaqtaryn berip, shaylaryn qayta-qayta ysytyp, zyr jýgiremin.

Bir joly Mangeldi bizding ýige úzyn boyly, ayaq-basy kelisti, jasy birazgha barghan túnghysh qyzyn ertip keldi. Qyzy da әkesi siyaqty, óni de, shaf da sap-sary, kózi kók, Frunze qalasynda Shu angharyndaghy jergilikti shiykizattan dәri-dәrmek jasaytyn kombinattyng bas injeneri eken. Múnyng syryn men kóp jyldar ótken song týsindim. «Saban bazardyng qojasy» degendi de keyin úghyndym. Salystyryp-saralap, taldau jasaghanda, múnyng býgingi naryqtyq ekonomikanyng kórinisi ekenine kózim jetti. Bir qyzyghy, kenestik kezeng túsynda sol Mangeldi naghashynyng bir úly Ózbekstan Kompartiyasy ortalyq komiytetinde baylanys jәne transport bólimining mengerushisi, Baylanys ministri, KSRO Baylanys ministrining orynbasary sekildi joghary lauazymdy qyzmetter atqardy. Ózin qazaqpyn deytin. Biraq eldegi jaqyn-juyq aghayyn-tuystar bәribir salqyn qabaq kórsetip, eshkimmen jaqyn aralasqan joq. Sol boyy ketti. Qazir oilaymyn: útqan kim, útylghan kim dep. Meninshe, Mangeldi naghashym sart bolyp, eshtene býldirgen de, bireu-mireuding ala jibin attap, kisi aqysyn jegen de emes. Bar jazyghy qamsyz-múnsyz ghúmyr keshu ýshin bandyng jolyn jaqsy bilgeni, tynymsyz typyrlaghany-au deymin.

Sonymen, qazaqtardyng sol uaqyttardaghy iri mәdeny ortalyghy bolghan Tashkent ýshin talas bastalyp, Túrar Rysqúlov qazaqtar, Súltan Segizbaev (semeylik qazaq) ózbekter, Akmal Ikramov sarttardyng kózin sóilep, ýsheui ýsh jaqqa tartty. San jaghynan basym qazaqtarda Tashkentti qoldan shygharmau ýshin mýmkindik mol edi. Sondyqtan, olar kóp alandamay, naqty jaghdaygha onsha nazar audarmady. Naqty jaghday bylay-tyn. Súrhandariya uәlayatynan Tashkent angharyna qonys audarghan qyrghyz, qazaq taypalarynyng kóbi ózderin ózbekpiz dep, solargha qosyldy. Sarttar da ózbekke kosylghysy keldi. Órkókirekteu Súltan Segizbaev: «Biz sendermen eshqashan birikpeymiz», - dep keudemsoqtyq tanytqanmen, sarttar qúpiya týrde shart jasasyp, olar da ózbekke qosyldy. Sarttar: «Búdan bylay biz ózimizdi eshqashan sart demey, ózbekpiz deymiz, sart degendi auyzgha almaymyz», - dep ant-su ishti. Sóitip, ózbekter san jaghynan kóbeydi. Referendumda jenip shyqty. Qazaqtar múnyng bәrin kesh týsinip, san soghyp qaldy. Ózbekstan astanasy Tashkent dep jariya-lanyp, Samarqannan jedel týrde sonda auysty.

Oylanbastan opyq jep, qolyn kesh sermegen qazaqtar ýshin búl últtyq tragediya ispetti boldy: olar suarmaly, qúnarly jerlerden aiyryldy, sauda joldarynyng manyzdy jýieleri qoldan shyqty. Múnyng bәri ontýstik ónirde «Alashorda» partiyasynyng kýireui, «halyq jaularyn» talqandau, 30-jyldardaghy stalindik genosidting bastamasy edi.

Endi osynau qapyda qalghan qazaqtardyng basyna týsken mún-nala, ókinishi mol, jýrek syzdatar auyrtpalyqty sәl de bolsa jenildetu niyetpen, sol kýnderde Ábdildә Qajybaevtyng basynan ótken (әruaqtar keshirsin) myna bir jaghdaydy aita keteyin.
Ýnemi tauyp sóileytin, sózge sheshen, oiy alghyr, kýldirgi, sayqymazaq Ábdildәni júrt Ábdildә shaytan dep ataytyn. Ol tipti ortaaziyalyq klub deuge bolatyn shayhanalardaghy ózbektermen sóz talastyru kezinde bas-kózge qaratpay, qashan da jenip shyghatyn. Ózbekterde onday adamdardy «eskiyashy» deydi. Ol kóbinese Abdolla Qadiriymen (keyin ózbekting kórnekti jazushysy bolghan, «Mushtum» satiralyq jurnalynyng túnghysh redaktory) sóz sayystyratyn. Abdolla Qadiridyng «Qamaudaghy shayan» degen kitabyn ózbek tilinde oqyghanmyn. Esil azamat 1928 jyly «halyq jauy» retinde tútqyndalyp, atylyp ketgi.
Ábdildә Qajybaev ta qara jayau emes, jana­dan ashylghan qazaq teatrynyng diyrektory, «Alghabas» gazetining redaktory-tyn. Abdolla Qadiriymen sóz jarysynda ekeui alma-kezek jenip, bir-birine onaylyqpen aldyrmaytyn. Olardy tyndaytyn qazaqtar men ózbekterding kýlkiden ezuleri jiylmay, anyz qylyp aita jýretin.

Áne, sol Ábdildә birde mening әkemning tughan inisi, ýnemi júptary jazylmaytyn Qúltay kókem ekeui Shayhantaur kóshesimen kele jatady. Ýlken bir shayhananyng janynan óte bergende әldekimnin: «Ey, Baltabay!» - degenin estip qalt toqtaydy. Baltabay degeni Ábdildә nemese qazaq degeni. Ózbekter qazaqtardy atyn bile túrsa da, Baltabay dep әjualaydy. Ábdildә әlgi dauys shyqqan jaqqa jalt qaraydy. Shayhananyng aldynda ózine qarsy qarap túrghan Abdolla Qadiry oghan: «Ey, Baltabay, Teshebaydy kórmeding be?» - deydi. Shayhanada otyrghandar kýtpegen jerden tútanghaly túrghan sóz sayysyna qúlaq týrip, tym-tyrys bola qalady. Qazaqtar da kez kelgen ózbekti әzil retinde óz atymen atamay, «Teshebay» deydi.
Ábdildә adas-attasynyng әlgi súraghyna oray: «Teshebaydy jana ghana kórdim, sening ýiinning esiginen yshqyr bauyn baylaugha shamasy kelmey, asyghyp shyghyp kele jatyr eken», - dep jauap beredi. Týpki oy týsinikti (әielinning janynan shyqty degendey). Abdolla Qadiri: «Oy, sheshennin...» dep baryp, irkilip qalady. Óitkeni, ol Ábdildәning anasy ózbek ekenin biletin.
Ábdildә da týsindi. Óitkeni qazaq pen ózbekting әzili qanshama ótkir bolghanymen, bәribir jenil, zilsiz keletin. Eki jaq ta «әzil týbi - zil» ekenin, Ábdildә artyq sóilegenin ishtey moyyndady, úqty, ókindi. Ózbek qansha әzilkesh bolsa da, әlgindey әjuany kótermeydi, tózbeydi.

Qanyna karayghan Ábdildәni da týsinuge bolady. Qanshama baylyq, mal-mýlik, bekzattyq, marapattan aiyryldy, óz elim, óz jerim dep jýretin senimning kýli kókke úshty. Búl kezde jalghyz Ábdildә emes, sol tónirektegi milliongha juyq qazaqtyng jany jabyrqau-tyn. Álgi auyr әzil solargha jauap ispetti edi. Áytse de, Ábdildә barmaq shaynady. Anasy ózbek bolsa da, qazaqtyq qan basyna shapty. Abdolla Qadiriydi jendi, jerge qaratty. Shayhanadaghy ýlken-kishiler soghan kuә boldy. Qazaq jendi desti. Múnday jenisting Ábdildә kókeme kók tiyndyq qúny joq edi. Biraq bolar is boldy. Aytylghan sóz - atylghan oq.
Oh, shirkin, búl ómirde ne bolmaydy. Bәri artta. Bәri úmytylady. Joq, eshtene de úmytylmaydy, úmytyluy tiyis emes. Onda men búl estelikti jazbaghan bolar edim. Aytynyzdarshy, búlar da el tarihynyng bir púshpaghy emes pe? Oqyrman dúrys týsiner dep senemin. Dúrys týsininizder, aghayyndar.

Orysshadan audarghan - Zәkir Asabaev

Adik Armannyng Feysbuk paraghynan alyndy

ABAI.KZ