Juyqta qazaqstandyq tanymal sayasattanushy Dosym Sәtpaev memleket tәuelsizdigining zәru mәseleleri jónindegi oiyn Region.kz internet-saytynda jariya etipti. «Dos jylatyp aitady» degendey, sayasattanushynyng pikiri gazet oqyrmany ýshin de, Reseymen odaqtasugha ansary aughan Qazaqstan biyligi ýshin de qyzghylyqty ekenin eskere otyryp, osy maqalanyng audarmasyn jariya etudi gazetke úsynyp otyrmyn.

Ádette qoghamdyq ortany tilip týserdey tәuelsiz pikir aitatyn talantty sayasattanushynyng búl jolghy payymyn biylik pen oppozisiyanyng ortasyndaghy altyn qazyq dep qabyldaghym keledi. Biri - Reseymen odaqtaspay kýnimiz joq deytin, ekinshisi - orysqa otar boludyng neokolonialdyq sayasatyna qúl bolmaugha múqym halyqty shaqyrghan - әzirge әlsiz teketireste osynday oy oramyna des bergen abzal shyghar.

Qalay bolghanda da, Euraziyalyq integrasiya mәselesining sayasilanghan sony halyqtyng qatysynsyz sheshilmesi anyq. Aqorda qanshama kýshtimin, jalpaq eldi júmylghan júdyryghymda ústap otyrmyn dese de, orys pen qytay mәselesinde sheshushi dauysty halyq aitady. Olay bolmaghan jaghdayda odaqtasu orayyn biylik menbilemdikpen «tizege salyp» shesher bolsa, nazarbaevtyq túraqtylyqtyng taghany tenselip ketedi.

Búl - kóregendik emes. Búl - býgingi tәuelsizdik jaghdayynyng ózinde orystanu auruy mendegen elding immuniytetke ainalghan imany.

Juyqta qazaqstandyq tanymal sayasattanushy Dosym Sәtpaev memleket tәuelsizdigining zәru mәseleleri jónindegi oiyn Region.kz internet-saytynda jariya etipti. «Dos jylatyp aitady» degendey, sayasattanushynyng pikiri gazet oqyrmany ýshin de, Reseymen odaqtasugha ansary aughan Qazaqstan biyligi ýshin de qyzghylyqty ekenin eskere otyryp, osy maqalanyng audarmasyn jariya etudi gazetke úsynyp otyrmyn.

Ádette qoghamdyq ortany tilip týserdey tәuelsiz pikir aitatyn talantty sayasattanushynyng búl jolghy payymyn biylik pen oppozisiyanyng ortasyndaghy altyn qazyq dep qabyldaghym keledi. Biri - Reseymen odaqtaspay kýnimiz joq deytin, ekinshisi - orysqa otar boludyng neokolonialdyq sayasatyna qúl bolmaugha múqym halyqty shaqyrghan - әzirge әlsiz teketireste osynday oy oramyna des bergen abzal shyghar.

Qalay bolghanda da, Euraziyalyq integrasiya mәselesining sayasilanghan sony halyqtyng qatysynsyz sheshilmesi anyq. Aqorda qanshama kýshtimin, jalpaq eldi júmylghan júdyryghymda ústap otyrmyn dese de, orys pen qytay mәselesinde sheshushi dauysty halyq aitady. Olay bolmaghan jaghdayda odaqtasu orayyn biylik menbilemdikpen «tizege salyp» shesher bolsa, nazarbaevtyq túraqtylyqtyng taghany tenselip ketedi.

Búl - kóregendik emes. Búl - býgingi tәuelsizdik jaghdayynyng ózinde orystanu auruy mendegen elding immuniytetke ainalghan imany.

Dýiim dýniyede derbes el bolugha qúmar halyq endigi jerde Aqordanyng aidauymen otarlyq ezgige ene qoymaydy. Sondyqtan el ishindegi osynday esti oilardy eki jaq ta, «mәmbet» pen «mәngýrt» te eskere jýrgeni lәzim.

Ermúrat BAPIY

Qasqyrlar, qoylar jәne itter

Qazirgi әlemde eshkim bәsekelesti qozdatugha qúmar emes. Qazaqstan basqa eldermen qanday da strategiyalyq әriptestik jәne tatu kórshilik kelisimder jasassa da, jahannyng barlyq elderin «qasqyrlargha», «qoylargha» jәne «itterge» bóletin әlemdik sayasattyng qatang tәrtibi bar.

«Qasqyrlar» - óz oiyn tәrtibin ózgege tanatyn gegemondar. Degenmen, transúlttyq kompaniyalardyn, halyqaralyq terrorlyq yntymaqtastyq pen úiymdasqan qylmystyn, sol siyaqty Internetting degeni basym jaghdayda basqagha oiyn tәrtibin tanudyng qisyny qiyndap barady.

«Qoylar» - izbasarlar tobyndaghy elder. Jekelegen sayasattanushylar olardy basqa elderge ghana emes, tipti transúlttyq kompaniyalargha (TÚK) da mýddeli bolugha mәjbýr memlekttiligi joq memleketterge balaydy.

Dәl osy jaghdayda «itter» óz territoriyasymen birge óz «qoylaryn» de saqtaugha tyrysady. Sóite túra, olar jaHandyq jarysqa týskisi keledi. Ádette múndaylargha aimaqtyq masshtabtaghy elderdi jatqyzady.

Áriyne, Qazaqstannyng basty maqsaty - «qoy» bolmau. Onyng ýstine bizdi «qasqyrlar» mәrtebesine úmtylghan elder: Resey men Qytay qorshap túr. Qazaqstandyq qoghamnyng bir bóligi dәl osy eki eldi bizding egemendigimizge emeurin tanytushylar dep sanaydy. Ázirge búl emeurin ekonomikalyq salada ghana seziledi.

Ýkimetke TÚK tútqa

2009 jyly «Azat» partiyasy Qazaqstannyng múnay-gaz salasyna Qytaydyng qatysuy keneyip bara jatqanyna alandaushylyq tanytqany bar. «Biylik sayasatynda bizding elding ekonomikasyna Qytaydyng qatysuyna kenshilik berilgen auytqushylyq payda boldy, - dep jazdy sol kezde «Azat». - Óndirilgen ónimning ýshten biri qytaylyq kompaniyalargha tiyesili, al búl jylyna 20 mln. tonnadan asady. Biz ekonomikanyng shiykizat sektorynda da ózara tiyimdi jәne teng dәrejeli qarym-qatynasty qoldaymyz. Biraq «memleketaralyq әriptestiktin» bizdegi mysaldary ekonomikamyzgha, tipti elimizding últtyq qauipsizdigine orny tolmas núsqan keltirui mýmkin».

Al QR múnay jәne gaz ministri Sauat Mynbaev Qazaqstannyng múnay-gaz salasyna Qytaydyng 2010 jylghy investisiyasy 22%-dy qúraydy degen resmy derekti ghana jauap retinde jariya etti.

Múnay-gaz ben egemendik taqyrybynyng jalghasy jyrghap túrghan joq. Múnaydyng dәleldengen qorynyng 90%-y ýsh iri kenishtin: Teniz, Qarashyghanaq jәne Qashaghannyng ýlesine tiyetinin eskersek, bizdegi jaghday biregey emestigi kórinedi. Al búlardaghy sheteldik kompaniyalardyng pәrmeni basym.

Aytpaqshy, 2012 jyldyng qazan aiynda Ekonomikalyq damu jәne sauda ministri Erbolat Dosaev ýkimet otyrysynda elding ekonomikalyq josparlary Qarashyghanaq pen Qashaghan siyaqty iri múnay-gaz jobalaryn damytugha mýddeli ekendigin moyyndady. Yaghni, elding ekonomikalyq sayasaty sheteldik kompaniyalardyng qimylyna qatysty bolghany. Degenmen, eger súiyq kómirsutegining jalpyrespublikalyq kólemde «QazMúnayGazdyn» ýlesi nebәri 28% ekendigin eskersek, búghan tandanudyng da reti joq.

Tayaq kimning basyna tiyedi?

Reseyge qatysty aitar bolsaq, Qazaqstandaghy últ patriottarynyng bir bóligi onyng imperiyalyq arynyna: aldymen respublika ekonomikalyq tәuelsizdikten aiyrylghan son, Resey, Qazaqstan jәne Belarusiting Biregey ekonomikalyq kenistigi Euraziyalyq odaqqa kóshken kezde sayasy tәuelsizdikke de qater tónedi degen alandaushylyq tanytady.

Onyng ýstine AQSh memhatshysy Hillary Klintonnyng Dublinde adam qúqyqtary shenberinde ótken konferensiyada aitqan: Kedendik odaq mýsheleri Shyghys Europa men Ortalyq Aziyada «sovetizasiyany tiriltuge» әreket etip jatyr degen sózi últ patriottarynyng qoltyghyna su býrikkendey boldy. Al búl tayaq Reseyding basyna tiygeni anyq.

Mynaday derekte de mәn bar: Ótken jyly «Rakurs» ekonomikalyq taldau ortalyghynyng diyrektory Oraz Jandosov Resey memlekettik bankilerining qazaqstandyq qarjy jýiesine enui Qazaqstan qarjy jәne monetarlyq biyligining baqylauynda boluy kerek, sebebi búl jaghday elding ekonomikalyq egemendigine qauip tóndiredi dep mәlimdeme jasady. Al onyng aldynda «Halyq banki» basqarmasynyng bastyghy Ýmit Shayahmetova da Resey men Qytay memlekettik bankileri tarapynan Qazaqstangha qyzyghushylyq óse berer bolsa, búl kommersiyalyq mýddeden búryn, sayasy mýdde boluy kerek degen oidyng úshyghyn qyltitty.

Ol mýddelerding artynda kim túruy mýmkin?

Kez kelgen sheteldik iri biznesting tasasynda әdette belgili bir memleketting súlbasy túrady. Ol súlba Qazaqstan sayasy elitasynda óz mýddesin belsendi týrde jetekteytin lobbistik toptyng bolghanyn qalaydy. Al búl degeniniz bizding elding últtyq qauipsizdigine naqty qater tóndirer jaghday dep qarau kerek. Onyng ýstine Reseydin, Qytaydyn, Týrkiyanyn, Ontýstik-Shyghys Aziya jәne Tayau Shyghys elderining biznesi Qazaqstannyng ekonomikalyq jaghdayyna kóndikkendik belgi tanytady. Kóp jaghdayda múnday kóndigu osy elder men aimaqtar kompaniyalary ýshin bizde qalyptasqan ekonomikalyq oiyn tәrtibine (mәselen, jogharghy dengeydegi jemqorlyq pen basqarudyng ashyq emes jaghdayyna) daghdylanugha baylanysty. Al múnday jaghdayda Qazaqstannyng sayasy jәne biznes-elitasynan ózderining әser etushi agentterin tabu asa qiyn bolmaydy. Eger osy kelensizdik osynday ekpinmen órshy berer bolsa, quyrshaq rejimge ainaludyng auyly da alys qalmaydy.

Qaldyqty ekonomika

Demokratiyalyq AQSh pen Europalyq odaq úiyqtap jatyp, Qazaqstandy jana aziyalyq «barysqa» balaydy deuge aldanugha bolmaydy. Vashington, Brusseli jәne G8-ding birneshe mýshesi biylik jýrgizetin Býkildýniyejýzilik sauda úiymyna Qazaqstannyng bolashaqta enui bizding elding ekonomikalyq tәuelsizdigin joghaltuyna soqtyrady degen pikirler qazirding ózinde aitylyp jýr.

Búl qauip negizsiz de emes. Qazaqstan kóptegen elderge óz ónimderin ótkizetin rynok jәne әlemdik ekonomikanyng qorjyny (pridatok) retinde ghana qyzghylyqty. AQSh sauda ókili Demetrios Marantisting ótken jylghy mausym aiynda aitqan sózining adaldyghyna ilanu qiyn: «Qazaqstannyng BSÚ-na kirui qazaqstandyq ónim óndirushining basqa elder rynogyna enuine mýmkindik beredi. Búl sonymen birge basqa maqsatqa jetuge - óz ekonomikasyn diyversifikasiyalaugha jaghday jasaydy. Qazir Qazaqstandy múnayy men gazy boyynsha tanidy, al DSÚ-na kirgen son, Qazaqstan ekonomikanyng basqa sektorynda da tanymal bola bastaydy».

Dәl osy sәtte amerikandyq biznesting ózi bizding respublikamyzdyng shiykizat salasyna ghana qatysuda jәne ol qazaqstandyq ekonomikany әrtaraptandyrugha sondaylyq әser etpeude. Demetrios Marantisting osy mәtin túrghysyndaghy Qazaqstannyng DSÚ-na kirui « Qazaqstan biznes jýrgizuge ashyq joldy, elde biznes jýrgizudi jenildetetin sauda sayasatyn qalap alghan el retinde barsha әlem investorlaryna belgi beredi» deui ekiúshty estiledi. Sebebi, búl arada «qoylar» emes, «qasqyrlar» jasaghan jәne solar tyqpalaghan sauda sayasaty jóninde sóz bolyp túrghany ózinen-ózi belgili.

Qazaqstangha da soqqy bolghan әlemdik qarjylyq-ekonomikalyq daghdarys respublikamyzdyng syrtqy faktorlargha mýddeli ekendigin kórsetti. Daghdarysqa qarsy baghdarlama jasaudyng ózi ýkimet elding negizgi ekonomikalyq damu baghytyna qatysty strategiyalyq bastamany bilmey, әlemdik ekonomikanyng basqa elderi ýrlegen otqa úmtylghan órt sóndirushiler siyaqty bolghanyn kórsetti. Dәl osy sәtte el ishindegi ekonomikalyq ýderisterdi qazaqstandyq ýkimet emes, shiykizat naryghyndaghy bagha koniunkturasy rettegenine kóz jetti. Bizde tipti el budjetining ózi múnaydyng baghasyna baylanysty jasalady. Mәselen, 2013 jyly múnaydyng bir barreli 90 dollar, al kelesi eki jylda - $88,5 kóleminde bolady degen bal ashugha boljam jasaldy.

Al әlemdik naryqtaghy múnay baghasy Qazaqstannyng qalauy men tilegine emes, kez kelgen jaghdaygha - Niygeriyadaghy jana teraktilerge, Liviya nemese basqa da múnay óndirushi elderdegi biylikting auysyna, Saud Araviyasynyng múnay sayasatyna, Qytaydyng ekonomikalyq ósim yrghaghyna baylanysty bolady. Beynelep aitqanda, qazaqstandyq budjetting kiris jaghy әlemdegi basqa aimaqtar men elderdegi ekonomikalyq nemese sayasy jaghdaygha baylanysty jasalady.

Osy kórinis túrghysynan kelgende QR premier-ministri Serik Ahmetovting ótken jylghy qarasha aiynda Qazaqstannyng ishki jalpy ónimindegi shaghyn jәne orta biznesting (ShOB) ýlesi negizinen transúlttyq kompaniyalardyng qatysuymen jasalghan iri múnay-gaz jobalaryn jýzege asyrugha baylanysty kemude degen sózi tandanys tudyrady. «Býginde IJÓ-degi ShOB-ting ýlesi  20%-gha juyq, - dedi premier «Rossiya 24» telearnasyna bergen súhbatynda. - Áriyne, molyraq bolghany jaqsy edi. Reseydegi siyaqty Qazaqstan ekonomikasynyng qúrylymy da múnay-gaz jәne tau-ken óndirisine baylanysty. Múnaygaz salasynda qosymsha ónim kólemin beretin jәne IJÓ-degi osy salanyng ýlesin ýlkeytetin birshama eleuli jobalar jýzege asuda. Sondyqtan bizde ShOB pen agrokeshenning ýlesi kemip jatyr».

Yaghni, el múnay-gaz salasynyng syrtqy naryqqa tәueldiligi ekonomikanyng basqa salasyndaghy bәsekelestikti soqqygha tap qylyp, ony shiykizat qorjyny retinde ghana qaldyrady degen sóz. Al kez kelgen shiykizat kózi tәuelsiz bola almaydy. Qazaqstan ekonomikasyndaghy shiykizat óndiruge qatysy joq basqa salalardyng distrofiyalyq jaghdayy elimizdi óndiristik jәne azyq-týlik taghamdarynyng importyna tәueldi etuge alyp keldi. Búl, әriyne, bizding DSÚ men Kedendik odaqqa qalyptasuymyzgha qolghabys etedi, biraq respublikamyzdyng ekonomikalyq qauipsizdigin qamtamasyz ete almaydy.

Qazir bizde egemendi elding elesi ghana bar: óz territoriyamyz, shekaramyz, әskerimiz, memlekettik apparatymyz, qúqyqtyq jýiemiz, ekonomikalyq jәne әleumettik jýiemiz bar. Endi osy faktorlardyng barlyghy tiyimdi júmys isteuge kóshui tiyis.

Shólirkeuding sebebi

Tayauda Qytay eli aldaghy 50-60 jyldyng ishinde su resurstaryna shólirkegen soltýstikke ontýstik ózenderin búru ýshin $77 mlrd bóledi degen habar tarady. 2012 jyly bizding kórshimiz búl maqsatqa $10 mlrd qarjy júmsady. Osynyng bәri Qytaydaghy su qory problemasy jyldan-jylgha ushyghyp kele jatqanyn bildirse kerek. Al búl QHR-men birneshe jyldar boyy transshekaralyq ózender mәselesi boyynsha kelissózder jýrgizip jatqan Qazaqstan ýshin de problema. Su mamandarynyng aituyna qaraghanda, Qytay jaghy Qara Ertisten su aludy azaytpaytyn bolsa, 2050 jylgha bizding kórshimiz býkil ózendi búryp alatyn kórinedi. Búl jaghdayda Shyghys Qazaqstannyng industriyalyq әleueti әdiram qalady degen sóz.

Tútas Ortalyq Aziya aimaghynda su tapshylyghy qateri ushyghyp bara jatqanyn eskersek, búl - problemanyng bir jartysy ghana bolmaq. Mәselen, ózining «últtyq qauipsizdigin» oilaghan Bishkek sudy múnay men gaz siyaqty tauar etuden ketәri emes. Áriyne, oghan Qazaqstan men Ózbekstan qarsylyq kórsetude.

Múzdaqtarda auyz sudyng ýlken qory (Ortalyq Aziyadaghy qordyng 60%-y) arqyly aimaqtaghy su resursyn retteushi el Tәjikstannyng da qyrghyzdardan qalghysy joq. Syrdariya men Ámudariyanyng basyn qúraytyn tauly aimaqtarda qazirding ózinde múzdaqtardyng jedel eru ýrdisi jýrude. Juyq 50 jyldyng ishinde múndaghy su qory 40%-gha qysqarady degen boljam bar.

Qazirding ózinde QR Auyl sharuashylyghy ministrligining derekteri boyynsha, respublika ózenderindegi su qory jedel kemu ýstinde. Búl jóninde tayauda ótken «Transshekaralyq ózender mәselesin sheshu joldary jónindegi» dóngelek ýstel barysynda vedomstvonyng viyse-ministri Marat Tolybaev mәlimdeme jasady. Onyng aituynsha, Qazaqstandaghy ózenderding jyldyq kólemi 105,5 tekshe/shaqyrym eken. Onyng ishinde kórshi elderden keletin sudyng mólsheri 44 t/sh: Reseyden - 7,4 t/sh, Ózbekstannan - 13,7, Qyrghyzstannan - 3, Qytaydan - 19,9 t/sh su keledi.

Azyqty baqylau arqyly adamdy baqylau

Ótken jyldyng qazan aiynda Tótenshe jaghdaylar ministri Vladimir Bojko da 2050 jyly Qazaqstannyng múzdaqtary erip bitedi degen boljam aitty. Sarapshylardyng aituyna qaraghanda, osy merzimge tayau uaqytta ghalamdyq jylymyq saldarynan Qazaqstannyng aua temperaturasy 3 gradusqa artady. Sonyng nәtiyjesinde shóleyt jerding kólemi soltýstikke qaray 300-400 shaqyrymgha endep, elding azyq-týlik qauipsizdigine qater tónedi eken. «Aua temperaturasynyng ósui jem-shóp qorynyng 30-90%-gha kemuine, Qostanay, Aqmola jәne Pavlodar oblystaryndaghy astyq shyghymynyng 25-60%-gha, Soltýstýk Qazaqstan oblysynda 70-90%-gha kemuine әser etedi» (2010-2020 jyldargha arnalghan «Qazaqstan ekologiyasy» memlekettik baghdarlamasynyng jobasynan).

Áldekim: «Astyq pen tәuelsizdikting qanday qatynasy bar?» dep súrauy mýmkin. Búl saualgha halyqaralyq arenadaghy qatal oiyn tәrtibin jaqsy týisingen adamnyng sózimen jauap beruge bolady. AQSh-tyng bir kezdergi memlekettik hatshysy Genry Kissindjer aitqan eken: «Múnaygha baqylau jasau arqyly siz tútas memleketke baqylau jasaysyz; al azyq-týlikke baqylau jasau arqyly halyqqa baqylau jasaysyz», - dep.

Qoryta kelgende, bizding ishki ekonomikalyq sayasatymyzdy jýzege asyrugha mýmkindik beretin ekonomikalyq, azyq-týliktik, ekologiyalyq qauipsizdigimiz ýshinshi elderge baylanysty eken. Endeshe osy alarmestikalyq boljamnyng barlyghy Qazaqstannyng 2020 jylgha deyingi Industrialdyq-innovasiyalyq baghdarlamasyna say keler-kelmesi týsiniksiz bolyp qalady. Endi jiyrma jyldan song biz innovasiyamen ainalysudyng ornyna kórshilermen su ýshin soghysyp jýrmeymiz be? Nemese tabighat apatynan zardap shekken myndaghan bosqyndardy qonystandyru ýshin, olardyng aldyna bas iyip barugha mәjbýr bolmaymyz ba?

Aqparattyq otarlau

Bәsekege qabiletti BAQ-nyng tapshylyghy Qazaqstandy bógde aqparat pen basqa elding iydeologiyasyn tútynugha mәjbýr etetin aqparattyq periyferiyagha ainaldyruy mýmkin. Mamandardyng aituyna qaraghanda, «eger memleket әlemdik aqparattyq-telekommunikasiya jýiesine derbes oiynshy retinde ene almasa, múnday memleketting tәuelsizdigi men egemendigi ýlken qaterge tap bolady».

Búny resmy biylik te moyynday bastaghan siyaqty. Mәselen, 2009 jyly sol kezdegi premier-ministr Kәrim Mәsimov bylay degen-di: «Qazaqstandyq BAQ-na qanshama qúrmet kórsetsek te, әleumettanushylardyng saualnamasyna zer salar bolsaq, elding 55 % túrghyndary reseylik aqparat kenistiginde túryp jatqan kórinedi».

2010 jyly premier qazaqstandyq jastardyng sanasyna sheteldik serialdardyng keri әser etip jatqanyna alandaushylyq tanytty. «Mәselen, Tarazda ótken qúqyq qorghau ókilderining jinalysynda jekelegen serialdar halyqqa bizding barlyq nasihatymyzdan da qatty әser etetini jóninde aityldy», - dedi premier-ministr 2011-2020 jyldargha arnalghan bilim beru baghdarlamasyn talqylau barysynda.

«QR últtyq qauipsizdigi turaly» zannyng aqparattyq qauipsizdikke qatysty 23-shi babynda Qazaqstannyng aqparattyq múqtajdyqqa tap boluyna jәne basqa elder tarapynan aqparattyq ekspansiya men blokada jasauyna jol bermeu jóninde naqty jazylghan. Al qazir biylikting aqparattyq alanmen júmys jýrgizu jónindegi strategiyalyq bastamasy joqtyng qasy ekenin bilemiz. Sonyng nәtiyjesinde qoghamdyq sana men pikirge kommunikasiyanyng biyresmy arnalary: Internet (biylikting әseri bosang balama aqparattyq arnalargha azamattardyng kóshui), balama aqparattyq ortalyqtar (onyng ishinde radikaldysy da bar) jәne ósek-ayang (bir kempir aitypty degendey) barlyq resmy BAQ-nan qatty әser etude.

Al qoghamdyq sanagha әser etetin aqparatty basqara almaghan adam әdette óz memleketin de basqara almaydy. Ondayda aldymen missioner, odan song - saudager, al sonynda - әsker keledi degen sóz. Basqasha aitqanda, aldymen aqyl tútqyndalady, odan keyin - әmiyan, aqyr sonynda memleketting ózi tútqyngha ainalady. Jýzdegen jyldar ótse de, osynday qatang oiyn tәrtibin әli kýnge deyin eshkim ózgerte alghan joq.

Dosym SÁTPAEV,

sayasattanushy

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 01 (177) 17 qantar 2013 jyl