Rayymbek batyrdyng tarihtaghy orny bólek. Qazaqtyng býgingidey Tәuelsizdikke qol jetkizip, irgeli memleket boluynyng berik negizi batyrlyghy jauda synalghan Rayymbektey erlerding arqasynda qalandy.  Qazaq degen elding mýlde joyylyp ketu qaupi tóngen qisapsyz shayqastargha túspa-tús ómir sýrgen úly túlghanyng batyrlyghy da arghy babasyna tartty. «Basyp alam jerindi, Syndyramyn belindi, Shauyp alam elindi, Jetim etip balandy, Kórsetemin kórindi. Qalyng sherik artymda, Jasaghym bar senimdi», - dep astamsy ókirektegen qalmaqtyng Qúba batyryna: «Jer iyesiz deding be? Mal iyesiz deding be? Jan iyesiz deding be? Tynysh jatqan elimnin, Tynyshyn búzghan kim edin? Qaghynghan qalmaq, jónindi ait, Attan týsip bas iyip, Ayybyndy tólep, jónine qayt! Kónbeytin bolsang aitqangha, Túrysatyn jerindi ait! Qaharyma tiyissen, qandy basyng beri tart!» - dep atoylap baryp, sol qalmaqtyn  basyn alghan әigili Hangeldi batyrdyng nemeresi osy Rayymbek bolatyn. El basyna kýn tuyp, qazaq degen últtyng tarihta qalu-qalmauy syn tezine týsip túrghan tústa «Qarabet bolyp qashqannan, qayrat kórsetip ólgen artyq» ústanymymen ómirin eli men jerining amandyghy ýshin qúrbandyqqa baylaghan Rayymbek sekildi jaujýrek úldardyng enbegi men esimi býgingi úrpaq jadynan óshuge tiyis emes.

Rayymbek batyrdyng tarihtaghy orny bólek. Qazaqtyng býgingidey Tәuelsizdikke qol jetkizip, irgeli memleket boluynyng berik negizi batyrlyghy jauda synalghan Rayymbektey erlerding arqasynda qalandy.  Qazaq degen elding mýlde joyylyp ketu qaupi tóngen qisapsyz shayqastargha túspa-tús ómir sýrgen úly túlghanyng batyrlyghy da arghy babasyna tartty. «Basyp alam jerindi, Syndyramyn belindi, Shauyp alam elindi, Jetim etip balandy, Kórsetemin kórindi. Qalyng sherik artymda, Jasaghym bar senimdi», - dep astamsy ókirektegen qalmaqtyng Qúba batyryna: «Jer iyesiz deding be? Mal iyesiz deding be? Jan iyesiz deding be? Tynysh jatqan elimnin, Tynyshyn búzghan kim edin? Qaghynghan qalmaq, jónindi ait, Attan týsip bas iyip, Ayybyndy tólep, jónine qayt! Kónbeytin bolsang aitqangha, Túrysatyn jerindi ait! Qaharyma tiyissen, qandy basyng beri tart!» - dep atoylap baryp, sol qalmaqtyn  basyn alghan әigili Hangeldi batyrdyng nemeresi osy Rayymbek bolatyn. El basyna kýn tuyp, qazaq degen últtyng tarihta qalu-qalmauy syn tezine týsip túrghan tústa «Qarabet bolyp qashqannan, qayrat kórsetip ólgen artyq» ústanymymen ómirin eli men jerining amandyghy ýshin qúrbandyqqa baylaghan Rayymbek sekildi jaujýrek úldardyng enbegi men esimi býgingi úrpaq jadynan óshuge tiyis emes.

Biz Rayymbek babamyzdyng batyrlyghy men әuliyeligi, kóregendigi jayly aityla­tyn әdemi anyzdargha tamsa­nyp óstik. Alayda kenes tarihy elin, jerin aman saqtap, úrpaghyna amanat etudi ómirlik múraty sanaghan múnday úly túlghalary­myzdy óz dәrejesinde úlyqtady, tarih pәnining oqulyqtaryna tolyqtay adal, shynayy kóz­qaraspen mәlimet engizdi dey almaymyz.

Biz ýshin Rayymbek babamyzdyng bolmysy әli bualdyr. El auzyndaghy әngi­mede Rayymbek batyr tónireginde tartys kóp. Tughan jyly men әrtýrli úrystary, tipti tughan jeri jayly aitylatyn, úsyny­latyn derekterde bir-birine sәikes kel­mey­tin tústar da kezdesedi. Múnday talasty dýnie tek Rayymbek batyrymyzdyng tóni­reginde ghana emes, kez kelgen qazaq ýshin qadirli azamattarynyng tónireginde de tuyndap jatady. Búnyng bәri, әriyne, tәuel­di tarihtyng «tartuy». Tәuelsizdik alghaly beri tarih salasy janasha kózqarasta qay­ta zerdelenip, jas úrpaq tәlimine shynayy sipatymen úsynyluda, desek te taza ta­riyh­qa jýk bolarlyq talay tomdyq  aqiy­qat­tar әli aitylmay jatyr. Túlghalar tóni­re­gindegi әngimening anyzy qaysy, aqiqaty qaysy ekenin ajyratu qiyn.  Rayymbek batyr tónireginde aitylatyn anyz kóp. Onyng batyr, erjýrektiginen bólek, әuliye-kóripkel, arqaly adam bolghany jayly da az aitylmaydy. Tipti «Rayymbek kózge kórinbeydi eken. Ózi de, aty da úshyp jýre­di eken. Batyr, әulie kele jatqanda qara su qaq aiyrylady eken» sekildi әdemi anyzdar jeldey esedi. Últynyng tútasty­ghyn saqtap, keleshek  úrpaghyn bireuge kýn, bireuge qúl boludan aman alyp qalghan erler jayly aqiqatqa bergisiz múnday anyzdardyng aityluy zandy da. Eng basty­sy, ol - qazaqtyng úly túlghalarynyng biri. Al onyng ózine, ómir tarihyna qatysty múnday talas-tartystar onyng halyq jýre­gine úyalaghan batyrlyq bolmysyna  eshqan­day núqsan keltire almaydy.

Anyzgha negiz aqiqat qaydan shyqty?

Beksúltan NÚRJEKEÚLY jogharyda aitylghan sózderding tórkinine bylaysha tújyrym jasaydy:

«...Qalmaq handary Qoryn da, Seker de, Aghanas pen Arys ta jәne olardyng ba­tyr­lary men jauyngerleri de - eshqaysysy búryn-sondy Rayym­bekti betpe-bet kórmegen.Tek ol jayyn­daghy birinen-biri ótken ýreyli әngime­ler­di ghana estigen. Shapqanda qazaqtyng bәri «Rayymbek!» dep shabady, al onyng qaysysy Rayymbek ekenin eshkim bil­meydi. Býkil qazaq týgeldey Rayymbek bolyp ketken siyaqtanady. Eshkim bilmegen, eshkim kórmegen qazaq batyry turaly san týrli әngime tuyp, sonyng bәri Rayymbekting ózinen búryn qalmaq arasyna tarap ketedi. Al onday әngime qaydan tuady? Rayymbek óte jýrekti adam bolghan. Óitkeni ol ýnemi jaudyng ortasyna kýni búryn kirip alyp, solar­men aralasyp jýrip soghysady. Qasyna bir top qalmaqsha biletin batyrdy irik­tep alady eken de, bәrin qalmaqsha kiyindirip, qalmaqsha qaru-jaraq asyndyryp, ózi de qalmaqsha kiyinip, jauynyng ortasyna qalmaq bop kirip ketedi eken. Al negizgi qolyn jaqyn manaygha jasyryp qoyyp, ishten ózi soghys ashqan kezde olar da syrttan «Rayymbektep» lap qoyady eken. Ishi de, syrty da - bәri Rayymbekshilep ketken kezde, qay jaqtan saqtanaryn da, qa­zaqtardyng qay jaqtan shygha kelgenin de bilmey, qalmaqtar qatty sasady eken. Sasqan qalmaq, sóz joq, bas sau­ghalap qashady. Al qazaqtar qua jýrip, qyrady. Osydan baryp: «Oybay, Rayymbek degen kózge kórinbeydi eken, onyng qaydan shygha kelgenin eshkim kór­meydi de, bilmeydi de. Aty da kórinbey­di, úshady eken. Ayaq astynan shygha keledi eken» degendi birinen-biri estigen qalmaqtar «Rayymbek!» degen úran estilgennen-aq zәreleri úsha bastaytyn bolghan. Tipti olar «Rayymbek!» dep aiqaylaghan adam ólmey qalady eken degenge senip, qazaqtar lap qoyghanda, ózderi de «Rayymbek!» dep úrandap qoya beretin bolghan. Aqyrynda «Rayymbek!» dep úrandap jýrgender­ding qaysysy qazaq, qaysysy qalmaq ekenin ajyrata da almaytyn zәrezap halge jetedi. Búl - ertegi de, anyz da emes, tarihy shyn­dyq. Jýrekti jauyngerlerding batyr­lyghy men ailasynan tuyndaghan tangha­jayyp jaghday. «Rayymbek әulie eken» dep taraghan sózding tórkini osy jaghday­dy jóndep týsine almauda jatyr. Alay­da Rayymbek atamyzdyng kóripkel­digi, bolashaqty boljaghysh­ty­ghy bol­ghan, ol erekshelik atasynan daryghan bolar dep oilaymyn. Óitkeni Hangeldi batyrdyng jauyryngha qarap ainala­daghy jaghdaydy boljaytynyn Qazybek bek jazghan ghoy. Azdaghan boljaghyshtyq qasiyet úrpaghy Múqaghalidan da bayqa­latyn. Rayymbekting taghy bir júrtty ózine tabyndyrghan qasiyeti - әdildi­ginde, dýniyege qyzyqpaytyn tazaly­ghyn­da bolghan. Sol kezding dәstýri bo­yynsha, jaudy jengennen keyin odan týsken oljany bólisu kerek-ti. Sonday­da Rayymbek batyr ózi eshtene almay, ózine tiyesi ýlesti kembaghaldargha týgel­dey bólip berip otyrghan. Ol qalmaq­tarmen tek soghysyp qana qoymay, san ret kelisim jasap, qazaq mýddesin ýnemi ýstem etip otyrghan. Kóregen mәmileger, óz zamanyna say sayasatker bolghany erligi men isterinen әrdayym kórinip túrady.

«...Rayymbek batyr keldi de, Almaday ýzdi moyyndy»

Jazushynyng búnday nanymdy uәjin tarihshy Mәmbet Qoygeldinin sózi de tolyqtyryp, babamyzgha qatysty aqiqat­qa jeteley týsedi: «15 jastan asqansha, sadaq tartu, qylysh shabu, kýresu sekildi sarbazgha layyq dayarlyqtan ótip bitken Rayymbek jongharlargha qarsy joryqtargha qatysa bastaydy. Jolbarys jýrekti jas jigitting tapqyrlyghyn qarulastary birden bayqa­ghan. Onyng negizgi ústanymy az shyghynmen jeniske jetu eken. Búl maqsaty alghash Ile boyyndaghy shayqasta jýzege asady. Sodan song jas batyr Týrgendi jau­dan azat etedi. Qalmaq qolyndaghy tútqyn­dar bosatylady. Kerisinshe, jaudyng kóp sarbazy tútqyngha týsedi. Osydan song Rayym­bek jonghardan Sógeti men Oirantó­beni jәne Jalaghashty bosatady. Aldy-artyna qaramay qashqan qalmaqtardyng «Oyrantóbe oiyldy, Seker, Baraq joyyl­dy. Rayymbek keldi de, Almaday ýzdi moyyndy»  dep zarlay­tyny, mine, osy tús edi. Batyrdyng búdan keyingi joryghy Jini­sh­keni, Taushilikti, Qara­búlaqty, ýsh Merkini, Kensudy, Qarqarany azat etuge arnaldy. Rayymbek batyrdyng taghy bir ýlken jory­ghy retinde Orta jýz eline kómekke baruyn ataymyz. Qabanbay batyrdan oralghan shap­qynshy Tarbaghatay men Shәueshek arasyn jauyp, jaudy ózara qatynasugha mýmkindik bermeu turaly úsy­nysyn әkel­gennen keyin Rayymbek batyr birden atqa minedi. Sarytau, Ýigen­tas­ty azat etuge atsalysyp, Ileni boylaghan kýii Qorghaspen beri qaytady. Dәl osy derek Shynjandaghy Zeynolla Sәnik zertteuinde de bar».

Tapqyrlyqtyng bastauy

Nauryzbay batyr bastaghan qazaqtyng qoly Jetisudyng ontýstiginde qalmaqtargha songhy soqqysyn bergen shayqasta Rayym­bekting atasy, Hangeldi batyr bastaghan kóptegen alban batyrlary qatysady. Osy jenisten keyin atasynyng ózin ertpey ketip qalghanyn bilip, sonynan quyp, Ilening boyyna jetedi. Qarasa, bir top әsker ózen­nen óte almay otyr eken. Rayymbek bala kezinen tabighatpen jaqyn ósken. Astyn­daghy Kókmoynaq atymen әskery oiyn­dardy jetik mengerip, Jetisudyng talay jerin aralap, er jetedi. Atasynyng tәrbiye­sinde ósken bala batyr bolugha dayynda­lady. Álgi jerde, batyrlardy ózenning arghy jaghalauyna Iledegi seng ótkiz­bey jatyr eken.  Kesek-kesek múz jýre bastaghan kez­de, adamnyng atpen birge batyp ketu qaupi orasan zor. Óitkeni seng adamdy da, atty da soghyp, jýzuge mýmkindik bermeydi. Sol kezde Rayymbek: «Rúqsat bolsa, sizder­di myna jerden ótkizip bereyin...» - deydi. Jinalghan­dardyng bәri tanghalsa kerek. Rayymbek qyryq jigit, qamys oratyn oraq, úzyn qyl arqan súraydy. Jas balanyng súraghan kerek-jaraghyn olar beredi. Sóitip, jigit­terge qamysty shapqyzyp, ony úzynnan-úzyn buyp, qamys beldeu jasay­dy. Ar­qan­nyng bir úshyn qolyna alyp, Kók­moy­naghyna minip: «Men arqandy әri qaray alyp ótkende, sizder qamysty jyl­jyta iyterip otyrynyzdar»,- deydi. Rayym­bek qamysty tartyp otyrsa, olar jer jaghynan iytere otyryp, Ilening arghy betine shyghady. Ózenning jaghasyndaghy juan aghashqa apa­ryp, qamys beldeuding úshyn myqtap baylaydy. Qaytadan ótip, myna shetin baylaydy. Sóitip, qamys beldeu Ilening betinde kóldeneng jatady. Ony «kýzer» dep ataydy. Qamys beldeuge kelip tirelgen seng múzdar bir-birimen jabysyp, qabysyp, tútas múz qúray bas­taydy. Týngi suyqtan qatqan múz, ertesine dayar ótkel bolyp shyghady. Hangeldi bastaghan batyrlar Ilening arghy betine sol múzben ótip ketedi.

Rayymbektin, Rayymbek jasaghynyng jasaghan erligi qazaq tarihyndaghy birde-bir batyrdyng erligine úqsamaytyny tariyh­shylar tarapynan kóp aitylady.  «Ol qa­zaq­tyng Robin Gudy siyaqty. Jasa­ghyn ózi qúrady, ózi basqarady, tughan jerin jaudan azat etedi. Oghan han da, basqa da biylik bermeydi, ózining erligimen jau qolynda qalghan bauyrlarymdy azat etemin degen azamattyq namysymen erlik jasaydy» deydi taghy bir dereginde jazushy Beksúltan Núrjekeúly.

Jýreginde oty bar, últyn sýietin  úr­paq ýshin babalar múraty - tәrbie bas­tauy. Últtyq iydeologiyany izdep alasú­ryp, bireuding qansyghyn tansyq qyla bastaghan qogham ýshin atalar amanatyn sezinu - paryz. Ol ýshin ýlken kýshting qa­jeti de joq, tek osynday ayauly erlerding aituly ómir tarihyna ýniluding ózi-aq jetip jatyr.

Hangeldi ÁBJANOV, tarih ghylymynyng doktory, professor:

- Rayymbek batyr - qazaq tariy­hynda ózindik orny bar erekshe túlgha. Batyrdyng әskery soghys óneri, dúsh­pangha (jongharlargha) qarsy soghysta kórsetken erlikteri, shyqqan tegi halyq auyz әdebiyetinde, halyqtyng tarihy sanasynda naq saqtalghan keremet qúbylys. Áriyne, әzirge Rayymbek batyr turaly múraghat derekteri tabyla qoyghan joq, degenmen halyqtyng sana­synda kezdeysoq túlghagha oryn bolmay­tyny aqiqat. Al Rayymbek batyrgha degen qúrmet pen halyqtyq mahabbat­tyng ýzilmey, ghasyrdan-ghasyrgha jetkeni búl túlghany úlyqtauymyzdyng joghary dәrejede boluyn talap etedi. Rayym­bek batyrgha zertteuler de jazyldy, kezinde Múqaghaly da batyr beynesin somdaghany ayan. Yaghny Rayymbek batyr - HVIII ghasyrdaghy azattyghymyzdy qorghauda, qazaqtyng jer betinen joyy­lyp ketpeuin qamtamasyz etude zor qayrat qylghan jәne sonysymen ózining atyn mәngige qaldyrghan úly adam.

Rayymbek batyr túghyryna qondy

Keshe, 7 jeltoqsan - qasiyetti júma kýni, Almaty qalasynda halqymyz­dyng danqty qolbasshylarynyng biri, aty anyzgha ainalyp, esimi elge úran bolghan, erlik joryqtary qazaq halqyna keng taraghan úly babamyz Rayymbek batyrgha arnalghan eskertkishting saltanatty ashylu rәsimi ótti.

Jana boy kótergen asqaq eskertkish qalanyng Rayymbek danghyly men Pushkin kóshelerining qiylysynda ornalasqan. Búl jerde osy uaqytqa deyin Kenes ókimetining negizin qalaghan Qazan tónkerisi qaharmandary - qyzyl revolusioner­lerge arnalghan kompozisiyalyq mýsinder jiyntyghy túrghan bolatyn. Moralidyq túrghyda eskirgen múnday eskertkishterdi qazirgi zaman talabyna say mazmúndy da tәrbiyelik-taghylymdyq sipaty mol jana  dýniyelermen almastyru - әlemdik tә­jir­iy­­bede bar qúbylys. Endeshe, Rayymbek syndy әuliyelik dengeyge kóterilgen tarihy túlghamyzdyng erlikpen әspettelgen esimin úlyqtau - býgingi Tәuelsiz úrpaqtyng atqaryp jatqan sauapty isterining biri desek, artyq aitpaghandyghymyz. 

17 jasynda-aq jonghar basqynshyla­ryna qarsy kýreste erlik kórsetip, batyr atanghan, óz esimin ózi úrandap, el ruhyn kótergen Rayymbek batyr qalmaqtyn  Badam, Qoryn, Aghanas, Seker syndy han, noyan, batyrlaryn jekpe-jekte jenip, Qaratau óniri men Jetisudy jaudan azat etu jolynda janyn pida etken. Batyr­ly­ghymen ghana emes, kóregendigimen, dana­lyghymen halqynyng esinde qalghan osy bir tarihy túlghanyng erekshe qasiyet­teri de el ishinde anyzgha ainalyp ketken. Býginde sol taghdyr talayy anyz­ben kómkerilgen dara batyrdyng túlghasy aqiqatqa aina­lyp, ainymas serigi Kók­moynaqqa minip, aq nayzasy men semser, qalqanyn ústap, zәulim túghyryna qondy.

Batyr babagha arnalghan eskertkishting ashylu saltanatynda Almaty oblysynyng әkimi Ansar Músahanov, Almaty qalasy­nyng әkimi Ahmetjan Esimov, Parlament Mәjilisining deputaty Serik Ýmbetov, Qa­zaqstan Jazushylar odaghy basqarmasy­nyng tóraghasy Núrlan Orazalin syndy qayratkerler sóz alyp, belgili qalamger Seydәlim Tәnekeev jinalghan júrtqa aq batasyn berdi. Saltanatty jiyngha son­day-aq Almaty oblysynyng birqatar audan­darynan kelgen arnayy delegasiya mýsheleri, belgili aqyn-jazushylar, ta­riyh­shy ghalymdar jәne tanymal mәde­niyet pen óner tarlandary qatysty. Shara sonynan qaladaghy ýlken meyram­hana­lar­dyng birinde batyr baba ruhyna arnalyp ýlken as berilip, qúran baghysh­tal­dy.

Cerik ÝMBETOV, QR Parlament Mәjilisining deputaty:

- Memleketting qoldauymen, eline adal qyzmet etip jýrgen azamattardyng júmyluymen danqty qolbasshynyng enseli eskertkishi ózining esimimen atalatyn Almatydaghy Rayymbek danghylynda boy kóterui jas úrpaqqa ýlgi-ónege retinde jasalghan ýlken múra bolyp tabylady. Búl rette halqymyzdyng ensesin kóterip, ruhyn asqaqtatatyn osynday iygi sharualardy el Tәuelsizdigining arqasy jәne Elbasy bastamalarynyng jemisti nәtiyjeleri dep baghalaghanymyz jón. Qazaq jerining týkpir-týkpirinen halqymyzdyng qaharman úldarynyng eskertkishin túrghyzsaq, keleshek úrpaqqa ýlken bir jaqsy dәstýr qaldyramyz. Bizding tarihy múramyz búl eng aldymen últty tәrbiyeleu ýshin qajet qúndylyq bolyp sanalady.

Ansar MÚSAHANOV, Almaty oblysynyng әkimi:

- Búghan deyin Rayymbek baba eskertkishi Almaty oblysynyng Kegen ónirinde boy kóterip, úrpaghy tәu eter kiyeli oryngha ainalghan. Al býgin batyrdyng tas mýsini Almatyda ruhany qalanyng kórkine kórik, ajaryna ajar qosyp túr. Eskertkishter tek әsemdik ýshin ghana emes, ol eldigimizdi aighaqtau ýshin de asa qajet.

Osy enseli eskertkishting boy kóteruine múryndyq bolghan «Rayymbek» qoghamdyq qory men osy iygi isting basy-qasynda jýrgen azamattar taghylymy mol shara atqaryp otyr. Endigi rette «Úrandy elding úrpaghy qaysar keledi» degendey, qazaqtyng ójettigi men jasampazdyghyn pash etip túratyn  búl tuyndynyng bolashaq úrpaqty eljandylyq­qa tәrbiyeleudegi ýlesi zor bolmaq. Ol - erlik pen órlikting simvoly, asyldy ardaqtaudyn, batyrdy baghalaudyng ýlgisi, úrpaqtar sabaqtastyghynyng jarqyn kórinisi. El tútastyghy jolynda janyn pida etken babalargha taghzym etu - azamattyq borysh.

Almat IYSÁDIL

"Alash ainasy" gazeti