«Qazaqtyng dýniyetanymdyq, sanalyq dengeyinde atagha, rugha, taypagha, jýzge yaghny tekke bólu túrmystyq dengeyden bastap biylikting eng joghary satysyna deyin keninen taraghan. Elden birlik-bereke ketirip alghan handardyng ózi traybalizmning synyna shyday almay, qazaqty anaghan da, mynaghan da bodan qylyp jiberdi”. Búl pikirdi belgili qogham qayratkeri, ghalym Janúzaq Ákim aitty, bizge. 

Onyng aituynsha, qazaqtyng basqa últtardan birneshe erekshelikteri bar. Onyng birinshisi - kýy óneri, aitys óneri. Kelesi - ru-taypagha bólinu.

«Qazirgi kezde ru-taypa degender Afrika, Okeaniya jәne keybir músylman qauymy siyaqty tolyqqandy memleket qúrylmay, tobyrlyq dengeyde qalghan qoghamdarda keninen saqtalghan. Traybalizmning Afrikada keng óris aluy, olar 1960 jyldary azattyq alghannan keyin jarty ghasyrdan astam uaqyt ru-taypalar memleketting ishinde biylikke talasyp, qandy soghystar bitpey kele jatyr», - deydi Janúzaq Ákim.

Onyng saraptauynsha, Qazaqstanda tap sonday qandy soghystar bolmaghanymen qazaqtyng dýniyetanymdyq sanalyq dengeyinde rugha, taypagha, atagha, jýzge bólu әli de keninen taraghan.

Onyng basty sebebi kóshpendi týrki taypalarynyng әlem órkeniyetining kóshine ilese almay kenje qaluynda. B.d.d. VIII-III ghgh. «beldeulik uaqyt» («osevoe vremya») kezinde (K.Yaspers t.b.) Ertedegi Grekiyada filosofiya men ghylym, Qytayda Daonyng filosofiyasy men Konfusiydyng memleketting moralidyq normalary, Ýndistanda buddizm men filosofiyanyng salalary damyp jatqan kezde Úly daladaghy kóshpendi kóne týrki, - skiyf-saqtar búrynghy anyz-miftik sanada qalyp qoydy. Býgingi Qazaqstandaghy jogharghy marapattar, - «barys», «aybyn», «qyran» ordenderi t.b. bolyp qaluy men qazaq arasynda traybalizmning keninen tarauy zamanauy ghylym, filosofiya, әlemdik dinning órkeniyettilik salalarynyng ornyna HHgh. 30 jyldaryna deyin kóshpendi bolghan qazaqta kóne dәuirdegi anyz-miftik sananyng basymdyghynan.

«Traybalizm, bizge belgili tarihta 2200 jyldan beri týrki halyqtaryn bólip, onyng ydyrauyna alyp kele jatqan teris dәstýr. «Týrki jәne qazaqtyng rugha bólinuining tarihyn ekige bóluge bolady. Birinshisi - Týrkilerding traybalizmi, ekinshisi - Qazaq handyghy qalyptasqannan keyingi olardyng ishinde jalghasyp kele jatqan traybalizm. B.d.d. VI-II ghasyrlarda «Úly iozylar» olardy tarihta «Aq ghún», kedaritter, eftalitter deydi. Qytay olardy «Úly iozylar» dep moyyndap, 400 jyl boyy salyq tólep, olargha jartylay bodan bolghan. B.d.d. II ghasyrda Qytaydyng batys jaghynda ornalasqan «Úly iozylardy» ghúndargha aidap salady. Sodan 17 jylgha sozylghan soghys nәtiyjesinde «Úly iozylar» jenilip, eki jaqtaghy qyspaqtan keyin Orta Aziyagha kóship ketedi»,- deydi qogham qayratkeri.

Janúzaq Ákimning aituynsha, sol ghúndar Qytaydyng odaghy bolyp, úly yozylardy jengennen keyin Qytay endigi kezekte ýisinderdi ghúndargha qarsy aidap salady.

«Ýisinderge qúda bolyp, qyzdaryn beredi... Olardan soghysqa jylqylaryn alyp... Aqyry ghúndargha aidap salady. Sóitip ghúndardy jenedi. Osylaysha, Qytay, birligi joq týrkilerdi tas-talqan qylyp otyrghan.

Sodan keyin 552 jyly qúrylghan Týrk qaghanaty, Shyghys Týrk qaghanaty jәne Batys Týrk qaghanaty bolyp ekige bólindi. Sol kezde ony ekige bólgen de osy qytaylar. Ru basshylaryn bir-birine aidap salyp, aqyry Shyghys Týrik qaghanaty Qytaygha otar boldy. Otar bolyp kirgennen keyin qaghandary Qytaydyng sheneunikteri bolyp, úrpaqtarynyng bәri Qytaygha 100 jyl boyy qyzmet etedi. Shyghys Týrk qaghanatynyng búrynghy úrpaqtaryn týgel jinap alady da, olardyng Qytaygha qosylghanyna 100 jyl toluyn atap ótedi. Oghan deyin keshegi Shyghys Týrik qaghanaty tilinen de, últtyq kiyim-dәstýrinen de aiyrylady. Kiyetin kiyimderine deyin dәstýrining bәri Qytay bolyp ketedi. Biraq qytaylar búghan qaramay, barlyghyn jinap alyp, qylyshpen shauyp óltiredi de, denelerining qaldyqtaryn Huanhe ózenine aghyzady yaghny olardyng jer betinde bolghany turaly mola, ne basqa eshqanday iz qaldyrmaydy. Mine, basta birlik bolmaghannan kesiri», - deydi Janúzaq әkim.

Qogham qayratkerining aituynsha, «odan keyin Týrk qaghanatyn úighyrlar jaulap alyp Úighyr qaghanatyn qúrady. Ony qyrghyzdar jaulap alyp Qyrghyz qaghanatyn qúrady. Ony qarlúqtar jaulap Qarlúq qaghanatyn qúrady. Olardyng barlyghy týbi bir týrkining taypalary. Qarlúqtar, ol býgingi arghyndar. Sóitip bayaghy úly Týrk qaghanaty ydyrap, tas talqany shyghady. Onyng barlyghy birlikting joqtyghy, memlekettik sananyng qalyptaspauynan boldy. Olargha týrki mýddesi men memlekettik birliginen góri әrqashan da rulyq, taypalyq bólinui artyq túrady... Qazir Qytay ýlken memleket boldy. Al, ghúndardan qorghanu ýshin b.d.d. 100 jyl búryn salynghan Qytay qorghany, onyng sol kezdegi shekarasy edi. Odan beri Qytay jerin ghúndardyng esebinen eki ese ýlkeytti. Al týrkiler sonsha jerden basta birlikting joqtyghynan aiyryldy», - dep kýiindi Janúzaq Ákim.

B.d. XIII-XVghgh. Euraziyadaghy týrkining ýsh úly memleketining (Altyn Orda, Osman imperiyasy jәne Mauranahr) ózara soghysyp әlsireuining sebebi de, olarda birlikting bolmauynan edi. Aqsaq Temir aldymen, Europagha joryqqa dayyn túrghan Osmannyng әskerin jenip, qolbasshysy Bayazit tútqyndasa, sonynan Toqtamyspen soghysyp Altyn Ordany kýiretti. Onyng ornyna payda bolghan orys Patshalyghy, ýsh jylda noghay halqyn (týrkining túqymy Suvorov) qiratyp, 80 jylda Qiyr Shyghysqa deyin otarlady (Toynbiy).

Týrki birligi, qaruy men memlekettiligining kýireui әli jalghasuda. Býgingi týrkining 48 halqynyng qyrqy orys, qytaydyn... bodany bolyp qaluda.

Biz osy uaqytqa deyin týrkilerding arasyndaghy traybalizmge qysqasha ghana toqtaldyq. Kelesi kezeng - ol qazaqtyng traybalizmi...

«Qazaqtyng ru-taypagha bólinu 1465 jyly Qazaq handyghyn Kerey jәne Jәnibek súltandar qúramyz dep jatqan kezde aiqyn kórindi. Qaraqypshaq Qobylandy Arghynnyng bas biyining balasyn óltiredi. Ondaghy maqsat qazaqtyng halyq bolyp biriguine... handyq qúruyna onyng beldi rularyn soghystyryp, bastarynyng qosyluyna kedergi jasau. Arghynnyng bii balasynyng ólimine qatysty mynaday joqtau aitty:

«Aqqan búlaq, janghan shyraq jalghyz kýnde qúrydyn,

Qaraqypshaq Qobylandyda neng bar edi, qúlynym...».

Biraq, oghan qaramay eki súltan Qazaq handyghyn qúrdy.

«Tәuke han 1717 jylgha deyin shiyrek ghasyr qazaqtyng ortaq hany boldy. Qazaq handyghy 250 jyldan astam uaqytqa jalghasyp, onyng 200 jyly jongharlarmen soghysyp ótti. Endi búl jerde nazar audaratyn jәit, Tәuke han qartayghanda ýsh jýzding bii «Tәuke qartaydy, biylikke qauqary joq» dep biylikti óz qoldaryna alady. Búl jerde bizde maqsat ol biylerdi tómendetip, handardy kóteru nemese bir-birine aidap salu emes. Eng qymbat nәrse - qazaqtyng últtyq birligi, memlekettiligi yaghny handyqty saqtap qaluy boldy. Tәukening kezinde qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman yaghny beybit ómir sodan keyin búzyldy.

1723 jyly Aqtaban shúbyryndy bastaldy. Qarataudan kirgen jongharlardyng әskeri Qazaqstandy jaryp ótip Edilden bir shyqty. Sebebi biylerding artynan batyrlar ermeydi, olar әskerdi basqaryp, soghysty úiymdastyra almaydy. Qazaqtyng basy birikpeydi. «Kýltóbening basyndaghy kýnde jiynnan nәtiyje joq». Búl jerde biylerding qazaqty ýsh jýzge bólip alghannan birligining ketkeni «Aqtaban shúbyryndynyn» sebebi boldy. Tәuke hannyng bas әskerbasshysy bolghan Qojabergen jyraudyng «Elim-ayynda» qazaqtyng jartysyna juyghy qyrylghanyn jazady. Qalmaqta zenbirik bar, bizding olarmen soghysatyn jaghdayymyz bolmady» deydi jyrau.

«1728 jyly han Ábilqayyr Jayyqtyng boyynan qazaqtyng 50 mynday әskermen (onyng jartysy sýzekten jolda óledi) Anyraqaygha keledi (Sh.Esenberliyn. Kóshpendiler). Orta jýzding hany Sәmeke uәdelesken uaqytta kelmeydi. Úly jýzde han joq. Ol aimaq týgeldey qalmaqtardyng bodany bolyp otyrady. Sәmekeni bes kýn kýtkennen keyin Ábilqayyr әsker sany ýsh ese kóp qalmaqpen soghysty ózi bastaydy. Týske taman qalmaqtar búlardy qorshay bastaydy. Sol kezde Kókshetau jaqtan shyqqan batyr 5 mynday sarbazmen kelip «Aqjol» dep úrandatyp soghysqa kirisedi. Qalmaqtar, búlar bizding artymyzdan qaqpan qoyghan eken dep qashady. Sóitip Ábilqayyr bastaghan qazaq әskeri ataqty Anyraqay shayqasynda birinshi ret ýlken jeniske qol jetkizedi.

1731 jyly Búlanty shayqasyna qazaqtar es jiyp, Bas qolbasshy Ábilqayyr, ong qolyn Bógenbay batyr, sol qolyn Qabanbay batyr bastap shayqasqa keledi. Ol shayqasqa Tәukening balasy Bolat, Tóle biy... barlyq qazaq jinalady. Sol shayqasta qalmaqtardy tas talqan etip jenedi.

Búl jerden alatyn ashy sabaq mynanday...

«Tóle by Rayymbek bastaghan batyrlargha qalmaqpen soghysugha Búlantydan keyin lúqsat beredi. Nege? Ol by bolumen qatar, Tashkendegi qalmaqtyng uәkili boldy. Toqaly qalmaq.

Sәmekening de toqaly qalmaq. Onyng Anyraqay shayqasyna әsker jibermey otyrghanynyng sebebi sol boluy kerek. Basqa sebep joq. Qazaqty biriktiretin kezde handar men biylerding birikpey jan-jaqqa tartuynyng negizgi sebebi «toqalda bolu kerek».

Odan keyin Resey bizdi ydyratuda joyqyn sayasat jýrgizdi. Ábilqayyrdy paydalanyp Kishi jýzding rularyn orysqa bodandyqqa qosugha qol qoydyrdy. Sodan keyin baghynbaghan handy Baraq súltangha óltirtedi.

Bir-birine aidap salu arqyly orys patshalyghynyng sayasaty jýzege asady. Qazaqtyng osal jerin biledi, sonynan Abylay da býkil qazaqtyng ýsh jýzin orystyng bodandyghyna kirgizuge, odan keyin Qytaydyng bodandyghyna qol qoyyldy. Búl jerde aitayyn degenim: myna elden birlik-bereke ketkennen keyin úly jenister әkelgen úly handardyng ózi sayasattyng synyna shyday alghan joq. Qazaqty anaghan da, mynaghan da bodan qylyp qol qoyyp jiberdi. Qazirgi Qytaydyng Qazaqstannyng shyghys ónirin menshikteytini osydan. Qazaqqa qay uaqytta da El, Jer, Til bәselelerin biylikke senuge bolmaydy. 2016 jyly da Nazarbaev «Qytaygha 1,7 mln gektar jer beremiz» dauryqqanda últshyldar azar dep toqtatqan», - deydi Janúzaq Ákim.

Qazaq, býgingi týrki halyqtarynyng (akad. O.Sәbdenning deregi boyynsha 220 mln) ortasha 6,8% qúraydy. Qazaq qúramyndaghy 46 ru-taypanyng barlyghy basqa týrki t.b. halyqtarda kezdesedi. Mysaly, qypshaqtar týrkilermen qatar orys, vengr, Siriyada, baltyq jaghalauy elderinde taraghan. Qonyrattyng 33 atasynyng ýsheui qazaqtyng qúramynda, qalghany Ózbekstanda. Nayman da qazaqtan góri ózbekte kóp. Qiyattar qazaqtan góri mongholda kóp. Bashqúrttyng jartysyna juyghy tamalar. Tana men laqtar Kongo elinde bar (Tur Heyerdal). Baykal manynan 5-6 myng jyl búryn ketken AQSh-tyng Ayova shtatyndaghy adaylar sayt ashyp basqa elderdegi tuystaryn izdeude...

«Sondyqtan, qazaqtyng «men bәlenshe rudanmyn» degeni - ol «men qazaqpyn» degen emes. Sebebi ol rulardyng 90% astamy týrkining basqa halyqtaryn qúraydy. «Qazaq» degen úghym «fransuz» degen siyaqty halyq, últ, memleketti bildiretin jәne tek qazaq nemese týrki halyqtarymen qatar eldegi barlyq diasporalardy bir memlekettik iydeyanyng ayasynda biriktiretin úghym. Búl jerde «Ru» - ol elding birligin búzatyn destruktivti, «Qazaq» eldi biriktiretin ózara antogonistik úghymdar. Tәuelsiz Qazaqstanda bir iydeya (iydeologiya), bir memlekettik  úghym, bir maqsat, bir múrat bolyp, ol oghan jetu ýshin bir jolmen jýrgende ghana mәngi el qúra alady?!

Jalpy kóringennen ru súrau yaghny adamdy tegine bólu- ol últty bólip, elding berekesin qashyratyn, kanibalizmder kezinen qalghan jabayynyng tirligi. Ertede ruy basqalardy keybir taypalar jeytin bolsa, býgin qazaqtar ózderining arasyna jik salugha paydalanady. Al, fashister adamdy tekke bóludi yaghny ózderin «qandary kók-asyl, al basqa halyqtar olardyng qúldary bolu kerek» dep negizdeytin «evgenika» degen ghylym oilap tapty. Býgingi «nasifikasiya» degen de sonyng bir týri. Bizdegi ru súraghyshtar, qazaqty ómirbayany men geografiyasyna bóletinder sol aramyzda jýrgen «fashisterdin» qaldyqtary.

1970 jyldardan bastap J.Ómirbekovtyng rektor kezinde «QazMU-dyng әdilet, tarih t.b. fakulitetterine qabyldaugha kishi jýz jastaryna 3%, orta jýzge 7%, qalghany úly jýzge... kvota bólgen» dep Izvestiya gazeti (aqpan, 1987) jazdy.

Al, belgili ru-taypa men otbasyna sýiengen diktatorlyq biylik eldi azdyryp, últjandylardy týrmege qamap, últty tozdyrudan asa almady. Mysaly, Úzynaghashta ziratqa jerlengen qandastarymyzdyng beyitin qazyp alyp, molanyng syrtyna kýshtep jerleui,-ol sol jerdegi qany qazaqtardyng «búl dýniyede de, «O dýniyede de» bastary qosylmaytynyn kórsetedi.

«Ru súrau, jeti atany bilu ýshin kerek» deytinder - ol diuananyng sandyraghy. Ol, «jeti atany bilu, qan taza bolu ýshin kerek» deytinder ómirinde ýsh-tórt ret qana qúda týserde súraydy. Al, bizding traybolister kezdesken myndaghan adamnan ruyn súrap, olardy tekterine bóledi. Olar júqpaly auyru taratyp jýrgen kovidting virusynyng bir týri bolghandyqtan, esi dúrys adamdar olardan aulaq jýrgeni jón. Afrikadaghy әielderding ýshten biri spidpen auysa, qazaqtyng jartysynan astamynyng sanasy traybolizmmen ulanghan jәne ol kemshin otbasylarda úrpaqqa taraytynymen qauipti.

Qazaqqa, jogharydaghy dertten arylyp tórt qúbylasyteng últ, órkeniyetti memleket qúru ýshin Tәuelsiz Qazaqstannyng zamanauy ghylym, innovasiya, filosofiya, morali, óner, últtyq dәstýr... mәdeniyet yaghny órkeniyetke negizdelgen memlekettik iydeologiya qabyldap, iske asyru qajet (J.Ákim. Týrki órkeniyeti negizindegi qazaq iydeyasy», - deydi Janúzaq Ákim.

Abai.kz