Jaqsykeldi AQANOV, S.Asfendiyarov atyndaghy Qazaq últtyq medisina uniyversiyteti Ishki aghzalar aurulary klinikasy diyrektorynyng orynbasary, medisina ghylymynyng doktory, professor:

Jaqsykeldi AQANOV, S.Asfendiyarov atyndaghy Qazaq últtyq medisina uniyversiyteti Ishki aghzalar aurulary klinikasy diyrektorynyng orynbasary, medisina ghylymynyng doktory, professor:

- Densaulyq saqtau ministrligi me­diy­sinalyq qyzmetti aqyly etu turaly úsynys aityp otyr. Tipti qyzdy-qyz­dy­men jedel jәrdem qyzmeti de aqyly bolyp kete jazdady. Mediy­siy­na­lyq qyzmet týrlerin aqyly jasaudy kózdep otyrghan jana jýieni qoldaysyz ba?

- Medisina qyzmetining barlyghyn aqy­ly etuge bolmaydy. Kepildendirilgen me­diy­sinalyq qyzmet, kepildendirilgen tegin dәri-dәrmek, olar da josparly oryndaluy tiyis. Al endi kosmetologiya, osy sekildi sala­lardy aqyly etkenimiz dúrys bolar. De­genmen bizde aqyly týrde qyzmet kór­se­tetin medisinalyq mekemeler, jeke kliy­nikalar jetip-artylady. Sonda qara­payym halyqty tegin medisinalyq kó­mek­ten qol ýzdirip, jedel jәrdem qyzmetin de aqyly qylyp qoysaq, qanday paydagha kenelmekpiz? Búdan aqsha ýnemdeuding keregi joq. Últ den­sau­ly­ghyna jasalynatyn qam­qor­lyqty saudagha salugha bolmaydy. Onsyz da tegin mediy­siy­nalyq kómekke der kezinde jýginbey jýrgen bizding halyq, eger bәrin aqyly eter bolsaq, medisinalyq kómekke mýldem jýginbeui mýmkin. Óitkeni aqyly qyzmetke әrkimning әleueti jete ber­mesi haq. Qalay de­sek te, qart kisiler men mýgedekter, әleumettik jagh­dayy tómen kisiler tegin medisinalyq kómekten qaghyl­mauy tiyis. Áyt­pese halyq­tyng ómirin qayt­sek úzar­ta­myz dep jýrgende, búl jýie teris әser etui mýmkin. Sondyqtan densaulyq mә­se­lesin, em-dom jasau shara­laryn ótkizuding tegin formalaryn mindetti týrde qal­dy­ruy­myz kerek.

- Densaulyq saqtau ministrligining ta­ghy bir sensasiyalyq úsynysy, «Au­ru­dy «súrap» alghandardy tegin me­diy­siy­nalyq kómekten shekteu qajet» degen mәseleni kóterdi. Búl qanshalyqty oryn­dy? Eger bir adam maskýnemdikke salynyp auyryp qalsa, onda olardy «aqyly emdeu kerek» degen pikir dúrys pa? Búl azamattardyng Konstitusiyalyq qúqynyng ayaqqa taptaluy bolyp esep­te­linbey me?

- Negizi, búl úsynystar halyq óz den­sau­lyghyna dúrys kónil bólsin, ishimdikke salynsa eshkim qaramay qoyady dep ayaq tart­syn degen oimen jasalynghan boluy kerek. Degenmen әleumettik aurular: tuber­kulez, ishimdikke salynu, nashaqorlyq - barlyghy tegin emdelui tiyis. Óitkeni adam bekerden-beker ishimdikke salynbaydy. Oghan әrtýrli psihologiyalyq, әleumettik mә­seleler sebep boluy mýmkin. Jappay jú­myssyzdyqtyng saldarynan, әleumettik jagh­daydyng tómendiginen oryn alady. Mәselen, tuberkulez der kezinde emdel­me­se, ol basqa adamdargha tez júghady. Na­sha­qor­lyqtyng da aldyn almasaq, onyng arty týrli qylmystardyng beleng aluyna әkelip soghady. Sol ýshin osy jaghyna kónil bólinui kerek. Araqqa salynsa emdemey qoyamyz dep qorqytugha bolmaydy. Odan eshteme ózger­meydi, qayta ushyqpasa. Odan da múny sheshuding basqa joldaryn qarastyrayyq. Salauatty ómir saltyn nasihattap, auyryp em izdegenshe, auyrmaytyn joldyng týr­le­rin týsindireyik. Osyghan qatysty jana bagh­dar­lama jasap, tiyisti qarjy bólip, ol óz keze­gimen oryndalsa, BAQ qúraldary adam­dardyng kýtinip jýruine, aurudyng belgisi bilinse, dereu dәrigerge qaraluyna ýgittese, densaulyq saqtau mәdeniyetin art­ty­rudyng basqa da zamangha say joldary zerttelip-zerdelense, dúrys-aq bolar edi.

- Siz kezinde Salauatty ómir saltyn qalyptastyru últtyq ortalyghynda qyz­met ettiniz. Osy salanyng bilgir ma­ma­ny retinde aitynyzshy, qazir araq ishu­den Aziyanyng aldyna shyghyp ketip­piz. Jastardy salauatty ómir saltyna beyimdeuimiz ýshin ne isteu kerek?

- Araqty qoghamdy qúrtatynyn, ja­man­dyq ataulynyng bastauy ekendigin bilsek te, osyghan kópshilik әues. Toylar da ishimdiksiz ótpeydi. Men sizge aitayyn, beyresmy sta­tiys­tikalyq derek boyynsha, týrmege tý­se­tinderding 70-80 payyzy osy araqtyng ký­shi­men (mastyqpen) qylmys jasaydy eken. Bir adam ishimdik saldarynan kisi óltirgen bol­sa, ony qylmys jasady dep jazalap, týr­mege toghytamyz. Al, shyn mәninde, ol qyl­mysty jasaghan jalghyz ózi me? Ol araq­ty satqan saudager, ol araqty tasy­mal­dau­shy, ol araqty óndirushi kәsiporyn, t.b. araq­tyng tútynushygha deyin jetuine yqpal etkender nege jazyqsyz qaluy kerek? Ja­ra­tushy iyemizding ózi araqty ishushi men qúiyp berushini, satushy men satyp alu­shy­ny, dayyndaushy men dayyndatushyny, alyp kelushi men alyp ketushini, tipti araqtan kýn kórushini laghynettedi. Onyng jamandyq ataulynyng bastaushysy ekendigin bil­gen­dikten, bir tamshysynyng ózi haram ekendigin es­kertken. Osy araqtyng kesirinen qanshama sәby ata-anasyz jetimhanada ósude. Bizding elde 600-den astam balalar ýii qyzmet etedi. Elimizde 46 mynday jetim bala bar bol­sa, solardyng 16 mynynyng ata-anasy ishim­dikke salynghandyqtan, ata-analyq qúqy­nan aiyrylghan eken. Osydan-aq mú­nyng últqa qanshalyqty ziyan ekendigin úghy­nugha bolady. Elimizde araqqa salynudyng sal­darynan jyl sayyn 28 myng adam bauyr, jýrek-qan tamyrlary, asqazan jarasy tәrizdi dertterdi asqyndyryp alyp, kóz júmady. Jol-kólik apaty oqiy­gha­larynyng da 50 payyzy ishimdikting sal­da­rynan. Sondyqtan araq pen temekige qatys­ty zandy qataytuymyz kerek jәne zannyng búljytpay oryndaluyna kýsh salghanymyz jón. Ókinishtisi sol, bizde araqqa, temekige qatysty zandar bar bolghanymen, onyng oryndaluy kónil kónshitpeydi. Al kórshi Qy­tayda zang shyqty ma, ol mindetti týrde oryn­dalady. Sondyqtan biz de búghan qa­tys­ty zannyng oryndaluyn qadagha­la­uy­myz tiyis.

- Uniyversiytettik klinika tóni­re­gin­degi әngimege qaray oiyssaq. QazÚMU-dyng ishki aurular klinikasynyng ashyl­ghanyna kóp uaqyt bolghan joq. Jaqynda ghana lentasyn qidynyzdar. Búl kliy­niy­kanyng basqa emdeu oryndarynan ar­tyqshylyghy qanday? Ashylu maq­sa­tyna qysqasha toqtala ketseniz.

- Negizi, búl ghimarat alghashynda teri-vene­rologiya institutyna qarasty bolghan. Keyin­nen elimizding medisina mamandaryn dayyndaytyn Últtyq uniyversiytet basshy­ly­ghy múny uniyversiytet qaramaghyna alyp, ishki aghzalar klinikasy etip qayta jab­dyq­ta­dy. Ghimaratqa tolyq kýrdeli jóndeu jú­mystary jýrgizilip, zamangha say me­diy­siy­nalyq jabdyqtar әkelinude. Búl kliy­nikanyng basqalardan aiyrmashylyghy, múnda atalmysh uniyversiytet studentteri osy jerde tәjiriybeden ótip, bilikti dәri­ger­lerden tәlim-tәrbie alady, sonday-aq halyqtyng densaulyghyn jaqsartugha qyzmet kórsetemiz. Yaghny búl oqu jәne klinikalyq ortalyq bolyp eseptelinedi. Studentter bilik­ti dәrigerlerding nauqasty qalay emdep jatqanyn kórip, ózi de jetekshi dәri­ger­ler­ding baqylauymen em-dom jasaugha ara­lasyp, mamandanyp shyghady. Bizde bir ereksheligi, doktor, professorlar auru­lar­dy ózderi qabyldaydy. Biz Qazaq­stanmen ghana emes, shetelderding de kliy­niy­ka­larymen tyghyz qarym-qatynasta júmys jasaymyz. Japoniyanyng bilikti mamandary osynda kelip, master-klastar ótkizdi. Bizding mamandar basqa memleketterge baryp, sol jaqtyng tәjiriybesimen tanysuda. Múnyng barlyghy - halyqtyng densaulyghyn kóteru, ólim-jitimdi boldyrmau ýshin jasalynyp otyrghan sharalar.

Bizde endikrinologiya bólimi bar. Ony medisina ghylymynyng doktory, professor Jangenthan Abylayúly basqaryp otyr. Qazirgi tanda ol kisini tanityn, biletin nau­qas­tar ony izdep kelip emdelude. Sol sekil­di revmatologiya bólimi, gepatologiya bólimi, nevrologiya bólimderinde bilikti dәrigerler júmys isteydi. Ázirge búl klinika janadan ashylyp otyrghannan keyin, búghan kýrdeli jóndeu, týrli medisinalyq jabdyqtardyng barlyghy uniyversiytet qorynan tólenude. Búl rette sala ministrligi bizge eshqanday kómek berip otyrghan joq. Endi-endi qolqa salyp otyrmyz, aldaghy uaqytta ol jaqtan da jәrdem berilip qalar degen ýmittemiz. Al qazirshe, joq nәrseni bar qylyp otyrghan jaghdayymyz bar. Kompiuterlik tomo­gra­fiya, rentgen apparattary joq bol­ghan­dyq­tan aurulardy amalsyzdan basqa auru­ha­nalargha aparugha mәjbýrmiz. Eger onday qondyrghylar ózimizde bar bolsa, qanday tamasha bolar edi. Endi múnyng barlyghy al­da­ghy uaqytta sheshilui tiyis mәseleler.

- Qazir naryqtyq kezen, bәsekelestik za­many. Býgingi tanda Almaty qala­syn­da songhy tehnologiyalarmen ja­raq­tanghan birneshe jekemenshik kliy­niy­ka­lar bar. Olarmen bәsekege týse ala­syzdar ma?

- Klinika janadan ashylyp otyr. Uniy­ver­siytetting qarjysymen múny kóteru qiyn, sondyqtan ministrlikting kómegi ke­rek. Bilikti maman tartu, zamanauy teh­no­lo­giyamen jabdyqtau ýshin ýlken kýsh qajet. Qazir biz klinikany kýrdeli jóndeuden ótkizdik te, jartysyn teri aurularyn emdeu mekemesine tegin jalgha berdik. Olar aqy­syz jalgha alyp otyr, tipti onyng suyn, ja­ry­ghyn, barlyq kommunaldyq tólemderin ózimiz tólep kelemiz. Olardyng bәrin ajy­ratyp, bólek etu kerek. Endi olardyng janadan kelgen basshylyghy osyny qolgha alatyn shyghar dep oilaymyz. Qazir biz klinikanyng aulasyna deyin bezendirip otyr­myz. Aldyna tal egip, artynyng bar­lyghy bau-baqsha bolady. Aurulardyng em­deluine, demaluyna tolyq jaghday ja­say­myz. Áli-aq bizding klinika Almaty qala­synyng ghana emes, Qazaqstanda jetekshi emdeu mekemesine ainalady.

- Siz bir sózinizde «jas kadrlar shetelge baryp tәjiriybe almasyp ja­tyr» dep aityp qaldynyz. Osy tó­ni­rek­te tolyghyraq aityp berseniz. Siz­der­degi jas mamandar naqty qay elge baryp tәjiriybe jinaqtady, shetel­dikterden múnda kimder keldi?

- Búl tónirekte bizding josparly júmys­ta­rymyz bar. Álginde aitqanymday, Ja­po­niyadan professorlar ózderining teh­no­lo­­giyalarymen keldi. Kanadadan da tә­jiriybeli mamandar kelip, marketing jәne bilim beru tónireginde dәris oqidy. Aldaghy uaqytta klinika diyrektory Esen­tay Bódesúly Tәjiyev Latviyagha barudy jos­parlap otyr. Ol jaqtyng tәjiriybesimen tanysyp, tehnologiyasyn kórip, tiyimdi jaq­ta­­ryn ózimizge ynghaylap engizuge ty­ry­sa­myz. Qyrghyz elimen de qarym-qaty­na­sy­myz joghary. Ol jaqtyng ministri osyn­da kelip túrady. Uniyversiytettik kliniy­kanyng ashyluyna akademiyk, profes­sor Tóregeldi Sharmanovtyng kómegi kóp tiydi. Múnda taghamtanu institutynyng ar­nayy kafedrasy bar. Ish qúrylysy auy­ratyn adamdargha diyetalyq әri qúnarly taghamdar qajet. Osynda institut maman­da­ry nauqastargha beriletin taghamdardy tekserip, zerttep otyrady. «Auru - astan» degen naqyl tegin aitylmaghan. Aurudy 30-40 payyz qúnarly taghammen de emdeuge bolady. Qazirgi tanda bizde nauqastar tek aqyly negizde ghana emdeledi. Biraq baghany memlekettik standarttan eki ese tómen qylyp otyrmyz. Óitkeni qart adamdardyn, zeynetkerlerding kóp aqsha tólep emdeluge mýmkinshiligi joq. Mysaly, basqa auru­ha­na­larda en­do­kriy­nologiyanyng bir koykasy kýndigine standart boyynsha 12 myng tenge bolsa, al bizde 6 mynnan aspaydy. Aldaghy ua­qytta biz de portal arqyly emdeytin bo­la­myz.

- Býginde el túrghyndaryna mediy­siy­nalyq qyzmetting tegin jәne aqyly eki týri qatar kórsetiledi. Biraq ekeuining jayy da jetisip túrghan joq. Birin­shi­sin­degi bitpes úzyn-sonar kezek em­de­lu­shiden kóp uaqytty talap etse, ekin­shisindegi qyzmetting súraghan aqysyna tatymaytyndyghyn tәjiriybe dәleldep otyr. Aqyly medisinanyng sapasyn arttyru ýshin ne isteu kerek?

- Ázirge bizge aryzdanyp kelgen eshkim joq. Biz nauqastardyng auruhanadan emdelip shyqqan kezinde tolyq sóilesemiz. Qalay emdeldi, nәtiyjesi tiyimdi me, osylardy súraymyz. Ázirge bәri razy. Endi aqyly me­diy­sinanyng sapasyn kóteru ýshin eng birinshi zamanauy tehnologiya qajet. Diagnostika jәne sapaly em jasalynsa, nauqastar au­ru­y­nan aiyqsa, odan artyq ne kerek? Búl jerde sonshalyqty bas qatyrudyng qa­jeti joq, tek zamanauy jabdyq pen bilikti ma­man boluy tiyis. Osy eki baghyt jýieli jú­mys istese, aurular renjip emes, riza bo­lyp ketedi. Aldaghy uaqytta biz tolyq elektrondy jýiege kóshemiz. Kez kelgen aimaqta túratyn nauqas kompiuter arqyly ózining nauqastanu tarihyn jiberse, biz koyka bos bolghan uaqytta ony shaqyryp, emdik sharalaryn jasaytyn bolamyz. Tipti bizden kez kelgen nauqasqa konsulitasiya aluyna bolady. Sol sekildi bizde jatqan óte auyr aurulardyng nauqastanu tarihyn elektrondy jýiede sheteldik mamandargha jiberip, Amerika, Izrail klinikalarymen ózara yntymaqtasu, әrekettesu arqyly dú­rys em jasaytyn bolamyz. Bizding dә­ri­gerler sheteldikterden kenes alady. Osy is­terdi erterek qolgha alsaq, aqyly mediy­siy­nanyng sapasy artatyn bolady.

- Elimizdegi auruhanalar men emha­na­larda әli kýnge deyin nauqas tariy­hynan bastap barlyq qújattar orys tilinde toltyrylady. Sizderding kliy­niy­ka­larynyzda medisinalyq qújat­tar­dy qazaqylandyrugha qanshalyqty kónil bólingen?

- Ókinishke qaray, 70 jyl bodandyqta bo­lyp dәrigerlik tәjiriybede barlyq qú­jat­tardy oryssha toltyrdyq. Alayda egemendi el bolyp, Tәuelsizdik alghanymyzgha 20 jyldan asty. Qazir uniyversiytet qabyr­gha­synda qazaq bólimi ashylghan, is-qújat­tar­dyng barlyghyn qazaqsha jýrgizu qolgha aly­nuda. Tipti uniyversiytet halyqaralyq ser­tifikat alugha súranys berude. Eger ol jýzege assa, onda mindetti týrde qazaq tili birinshi qolgha alynady. Biz de әzirge bir qalypqa kelip alayyq, keyin nauqas tarihy degen qaghaz jýzinde bolmaydy, barlyghy kompiuterlik jýiede jýzege asady. Nauqas tarihy qazaqsha kompiuterlik bazada saqta­lady.

- Qazir bayqap otyrsanyz, aqshasy bar, qaltasy qalyng nauqastar shetelde em alghandy jón sanaydy. Búl otandyq medisinagha degen senimsizdik pe, әlde...

-Áli kýnge deyin elimizdegi qaltasy qalyndar qit etse, shekara asyp emdeluge әues. Múny keybireuler otandyq me­diy­siy­na­nyng nauqastargha kómek kórsetudegi dәr­men­sizdiginen dep úghady. Men búlay dep oilamaymyn. Songhy kezderi elimizding den­sau­lyq saqtau salasyna senim artushylar kóbeyip keledi. Búl salagha milliardtaghan qarjy qúiylyp, zamanauy tehno­lo­giya­lar­men tolyghu ýstinde. Bilimdi, bilikti maman dayyndauda da belsendilik bayqaluda. Biraq shetelge baryp emdeletinder әli de bar. Ony moyyndauymyz kerek. Degenmen búl otandyq medisina dәrmensiz degendi bildirmeydi, elimizding medisinasynyng sharasyzdyghynan emes, ózinikin qor, ózge­ni­kin zor sanaytyndardyng saldarynan bo­lyp otyr. Múny men otandyq me­diy­siy­na­ny mensinbegen baylardyng әreketi dep týsi­nemin. Áytpese sapaly em jasaudan bizding mamandar sheteldikterden esh kem emes. Búl «qolda bar altynnyng qadiri joq­ty­ghy­nan» bolyp otyr. Eger memleket otandyq medisinagha әli de kóbirek kónil bólse, bizde sheteldikterden asyp týsetin ma­man­dar da, isker basshylar da bar­shylyq.

Alashqa aitar datym

- Ayta bersek, mәsele kóp. Men jeke bastyng emes, kópshilikting problemasyn aitamyn. Uniyversiytettik klinikany ayaqqa túrghyzyp, ony ary qaray damytu ýshin memleket tarapynan qoldau qajet. Ázirge klinika tek uniyversiytetting qarjysymen ghana otyr. Rektordyng bastamasymen, onyng tabandylyghymen túr. Ony damytu ýshin qos ministrlik: Densaulyq saqtau men Bilim jәne ghylym ministrlikteri kómek bergeni jón. Tiyisti organdardan kónil bólinse, klinika әli de ózining mýmkindigin jogharylatady. Bylaysha aitqanda, klinikalar tónireginde zandyq qújat jasalynuy tiyis, baghdarlama bekitilui kerek. A.Dernovoydyng kezinde zandyq qújattyng alghysharttary jasalghan bolatyn. Alayda arty ayaqsyz qaldy. Osy is qayta qolgha alynsa eken. Ony jyly kabiynetten shyqpay otyryp jasay salghan bizge payda әkelmeydi, qayta ziyany tiyedi. Ony sheshu ýshin osynda kelip, klinikalardyng jaghdayymen tanysyp, naqty qanday kómek kerektigin baghamdap, mamandarmen aqyldasa otyryp jasasa qanday tamasha bolar edi. Qazir klinikalar tónireginde zandyq qújattyng jasalynyp jatqandyghyn úzynqúlaqtan estip jatyrmyn, alayda bizben kelip eshkim aqyldasyp otyrghan joq. Eger osylay búiryq shyghyp ketse, shyn mәninde, onyng kesiri bizge tiyedi. Sondyqtan bir iske qatysty zandyq qújat dayyndarda naqty sol ispen ainalysyp otyrghan mamandarmen aqyldasyp, birlesip sheshken jón dep esepteymin.

Oqshau oi

- Ótkende Almatydaghy densaulyq saqtau departamentining jinalysynda sala ministri Salidat Qayyrbekova medisina qyzmetkerlerining jalaqylaryn differensialdaudy úsyndy. Búl degenimiz, joghary tehnologiyalardy iygerip, kóp nauqasty emdegen dәrigerding jalaqysy ósedi de, al kim az emdese, jana tehnologiyalardy mengere almasa, onyng jalaqysy tómendeydi. Men osy úsynysty qoldaymyn. Differensialdy aqy tóleu jýiesi bizding uniyversiytette kópten beri jýzege asyrylyp keledi. Osyghan qatysty enbekaqyny tarifteu komissiyasy júmys isteydi. Biz sanat boyynsha әri biliktiligine baylanysty tariftik komissiyagha dәrigerding jalaqysyn kóteru turaly úsynys jiberemiz. Belgili professor, uniyversiytetting ghylymy jәne klinikalyq júmys jónindegi prorektory Oraz Myrzabekov tariftik komissiyanyng tóraghasy retinde ony bekitedi. Osylaysha, búl jýie bizde búrynnan engizilgen. Búl - dúrys jýie. Mәselen, bir professor kýnine alty nauqasty qabyldasa, al basqa professor bir-eki aurudy ghana qabyldaydy, sonda ekeuining jalaqysy birdey bolsa, ol әdilettilik bola ma? Sondyqtan istelgen júmysqa baylanysty aqy tólengeni dúrys dep esepteymin.

Avtor: Serik JÚMABAEV

«Alash ainasy» gazeti