Qytay Halyq Respublikasy men shekaralas Alakól audanynyng qúramyna 1997-jyly qosylghan búrynghy Ýigentas audanynyng túrghyndaryn ata-babalardan múra bolyp qalghan, tabighaty jer betindegi baylyqtyng qaynar búlaghy sanalatyn eldi-mekenderding bos qaluy qatty alandatady. Osy Ýigentas audanyna qarasty Oijaylau jerinde bolghan qazaqtyng birtuar úly, әigili jihangez ghalym, geograf- Shoqan Shynghysúly Uәlihanov óz kýndeliginde Shúbaraghash - Oijaylau jóninde bylay deydi, «Chubaragash - edva ly ne luchshee meste v hozyaystvennom otnosheniy vo vseh yugo - vostochnoy poloviyne stepiy.....» (pyatitomnik T1 1984g, 357str) dep jazsa, sayahatshy ghalym Yanuchkeevich «Kýndelikter men hattar nemese qazaq dalasyna sayahat» atty jazbalarynda Shoqan babamyzdyng dәl osy sózin qaytalaydy. Byltyrghy jyly Qazaqstan Respublikasy Auyl sharuashylyghy ministrligi orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiyteti «Jonghar Alatau memlekettik últtyq tabighy parki» memlekettik mekemesining búrynghy «Ýigentas» audanynyng Kókjar auylynda ashyluy jaqsy janalyq bolghan edi. Biraq búl búrynghy Ýigentas ónirining Qazaqstan ekonomikasyna, onyng ishinde auyl sharuashylyq salasyna qosatyn ýlesin aiqynday almaydy. Ýigentas audany tәuelsizdigin jana alghan respublikadaghy qarjy tapshylyghy saldarynan 1997-jyly yqshamdalghan audandar qataryna qosylghan-dy.

Qytay Halyq Respublikasy men shekaralas Alakól audanynyng qúramyna 1997-jyly qosylghan búrynghy Ýigentas audanynyng túrghyndaryn ata-babalardan múra bolyp qalghan, tabighaty jer betindegi baylyqtyng qaynar búlaghy sanalatyn eldi-mekenderding bos qaluy qatty alandatady. Osy Ýigentas audanyna qarasty Oijaylau jerinde bolghan qazaqtyng birtuar úly, әigili jihangez ghalym, geograf- Shoqan Shynghysúly Uәlihanov óz kýndeliginde Shúbaraghash - Oijaylau jóninde bylay deydi, «Chubaragash - edva ly ne luchshee meste v hozyaystvennom otnosheniy vo vseh yugo - vostochnoy poloviyne stepiy.....» (pyatitomnik T1 1984g, 357str) dep jazsa, sayahatshy ghalym Yanuchkeevich «Kýndelikter men hattar nemese qazaq dalasyna sayahat» atty jazbalarynda Shoqan babamyzdyng dәl osy sózin qaytalaydy. Byltyrghy jyly Qazaqstan Respublikasy Auyl sharuashylyghy ministrligi orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiyteti «Jonghar Alatau memlekettik últtyq tabighy parki» memlekettik mekemesining búrynghy «Ýigentas» audanynyng Kókjar auylynda ashyluy jaqsy janalyq bolghan edi. Biraq búl búrynghy Ýigentas ónirining Qazaqstan ekonomikasyna, onyng ishinde auyl sharuashylyq salasyna qosatyn ýlesin aiqynday almaydy. Ýigentas audany tәuelsizdigin jana alghan respublikadaghy qarjy tapshylyghy saldarynan 1997-jyly yqshamdalghan audandar qataryna qosylghan-dy. Sol 1997-jyldyng mamyr aiynan beri 15 jylgha tayau uaqytta shekaralyq audanda túrghan halyqtyng jartysynan kóbi júmys izdep qalalargha, jan-jaqqa kóship ketti. Shamasy kelmegen zeynetkerler men olardyng nemere shóbereleri kýnnen - kýnge azyp tozuda. Shekara syzyghyn boylay qonystanghan auyldar qanyrap bos qalyp, býgingi tanda tek ýiindilerge ainaldy. Jetisudyng «Jerúiyghy»  atanghan  Ýigentasqa kórshiles Qytay memleketining kóz alartyp otyrghany halyqtyng kóniline ýrey úyalatady, tipten sol elden kelgen qandastarymyzdyng aituynsha, shúrayly Jetisu ólkesin Qytay halqy mektepte oqityn oqushylaryna «mynau bizding jerimiz» dep ýiretetin kórinedi.

Elim, jerim dep soqqan jýregi bar әr qazaqstandyq azamat múnday jaghdaygha jol berui mýmkin emes. Tarihta óshpes iz qaldyrghan osynau kiyeli jerding azyp - tozyp bos qaluy elimizge ýlken qauip tudyrady. Biz, Alakól audanyndaghy, Ýigentas aimaghynyng túrghyndary,  Elbasymyzdyng 2006-jylghy 26-tamyzdaghy № 167 «Qazaqstan Respublikasynyng 2015-jylgha deyingi aimaqtyq damu strategiyasy» jarlyghymen múqiyat tanyspyz, onda aitylghan basshylyq baghyttardyng qatarynan «Shekaralyq aimaqtardaghy iri eldi - mekenderding әkimshilik manyzyn arttyru men abattandyru» degen sózdi oqyp qatty quanghan edik. Búdansong osy 2006-jyldyng 25 - qyrkýieginde QR Ýkimetining osy baghyttaghy qaulysy shyghyp, shekaralyq aimaqtyng órkender kýni jaqyndap qaldy, Ýigentas audany qayta ashylyp, shalghay eldimeken jangha tolyp, qoramyz malgha tolyp,  alansyz ómir sýretin boldyq dep quanghan edik. Mine, sodan beride alty jylday uaqyt boldy. Osy sharanyng kesheuildeuin «әlemdik daghdarystyn» kesirine baladyq. Býgingi Qazaqstan әlemdik daghdarysqa tótep bergen, ekonomikasy damyghan memleket ekenin tanyta bildi. Biraq Ýkimet qaulysynan halyqqa jylulyq әli kýnge seziler emes. Al shekaralyq auyldar kýnnen - kýnge qanyrap, aimaqtar iyesiz qaluda. Sózim dәleldi bolu ýshin audan taraghannan bergi 15 jyldyng ishindegi derekterge jýginsem; «Jonghar qaqpasy» degen atpen tarihta qalghan jerding batysynda ornalasqan Ýshbúlaq auylyndaghy - 640 oryndyq mektepte býgingi kýni ne bәri 176 bala ghana bilim aluda, al aldaghy jyldary oqushy sany mýldem azang qaupi bar. Auyldaghy 120 oryndyq balabaqsha, sәuletti mәdeniyet ýii, kitaphana, sport keshenderi, taghy da basqa әleumettik manyzy bar nysandar tolyq isten shyqqan. Shekara boyyndaghy tagha bir ýlken auyldy meken - Lepsi, ondaghy 1176 oryndyq mektepte nebәri 163 oqushy ghana bilim aluda,  mektep ghimaratynyng bir bóligi ghana qalghan, al qalghan bólikteri isten shyghuda. Auyldaghy basqa әleumettik salagha tiyesili ghimarattardyng tu-talaqayyn shygharyp kirpishin búzyp әketken. Osynday shekara boyynda Kókjar, Shynjyly, Mayqan, Shymbúlaq, Aypara, IYzendi t.b. auyldar jer betinen joyylyp ketuding az-aq aldynda túr. Audan taratylghannan keyingi 15 jylda audan halqy 47000-nan 23000-gha deyin azaydy, yaghniy51,1 %- qysqaryp otyr. Auyldy mekender sany 29-dan 19-gha, mektepter sany 28-den 14-ke, balabaqshalar 17-den 1-ge deyin azaydy, al oqushylar sany 6822-den 3868 oqushygha kemidi. Tek qana shekara aumaghyndaghy auyldy mekender ghana emes, búrynghy audan ortalyghy Qabanbay auylynyng ahualyda qúldyrauda. 1997 jyly Qabanbay auylyndaghy ýsh orta mektepte 2585 bala dәris alsa, býgingi kýni 1026 oqushy bilim aluda. Audan ortalyghyndaghy jeti balabaqshanyng oryndarynda tek ýiindileri qalyp, býgingi tanda jalghyz 140 oryndyq balabaqsha kayta qalpyna keltirildi. Alakól audanyna qosylghannan keyingi 5-6 jylda shalghaydaghy auyl túrghyndary basqa týsken qiyndyqqa moyymay, «kindik qany tamghan jerdi» tastap ketuge qimaghan edi. Songhy jyldary saghy synyp, ýmiti sóngen zamandastarym kýn-kóris qamyn izdep shartarapqa ketude. Tughan jerdi tastap ketuding negizgi sebepteri - júmyssyzdyq. Jyl on eki aidyng jeti aiy qys. Ár aisayyn 1,5 tonna kómir, onyng әr tonnasy 20,000 tengege sayady. Zeynetkerlerding jyl boyynda alghan zeynetaqylary tek otyn sugha ketip otyrady. Ár-týrli júmystarymen shalghayda ornalasqan audan ortalyghyna baryp - qaytu 300 shaqyrym, oghan baryp qaytugha keminde 4-5 myng tenge qajet, sonda ýigentastyqtar alghan zeynet aqylaryn qayda jetkizedi?! Ár otbasyndaghy zeynetkerlerding zeynet aqysy kýn kóriske jetpeydi, tek júmys izdep qalagha ketken balalarynyng tabysynan ýmit kýtumen bolady. Audan boyynsha tirkelgen júmyssyzdar sany 1030 adam. Olargha audandyq budjette tólemaqy retinde qaralghan karjy 28,318 myng tenge. Búl soma 1030 júmyssyzgha ýsh aigha qaralghan qarajat, al qalghan 9 aigha qalay kýn kóruge bolady?! 2012 jyldan bastap búl qarjy mamandyghyn ózgertuge júmsalsa, onyng otbasy nemen kýn kórmek ?! Ýigentas audany Alakól audanyna qosylghangha deyin ekonomikasy damyghan eldi mekenning biri bolghan, jәne kelesheginen kóp ýmit kýttirgen aimaqtyng biri edi. Men jogharyda keltirgen dәlelderge 2012 jyly ótken QR-nyng Parlamentine Mәjilis deputattaryn saylau kezinde Almaty oblystyq Mәslihatynyng deputattyghyna kandidat retinde tirkelip auyldardy aralap júrtpen kezdesip tildesu barysynda kóz jetkizdim. Búghan taghy bir qosatyn dәlel 1990 jyldyng sonyndaghy myna derekter mysal bolady: 350,000 bas qoy, jeke menshiktegi úsaq mal basyn eseptemegende, 30,000bas iri-qara mal, onyng 16,000-y sauyn siyr, 20,000 bas shoshqa, onyng 5000 analyq, 11,000 bas jylqy, oghan qosa jylyna egistik jerlerden 40,000 tonna astyq jәne mal sharuashylyghyna qajetti ónimder óndirilgen.

Audan kóleminde birneshe myndaghan sugharmaly alqap boldy, odan qant qyzylshasy, jýgeri, kókónis jәne kóp jyldyq shópterden ónim aldy. Audan ashylsa júmyssyzdyq joyylyp memleket tarapynan bólingen qyruar qarjy bosqa ketpes edi. Onyng ýstine qanshama qalada júmys izdep otbasyn asyraudyng qamyn oilaghan maman kadrlar tughan jerine oralar edi. Olar túraqty júmys orny tabylyp, Qazaqstan ekonomikasynyng damuyna, eldi azyq-týlikpen qamtamasyz etuge ýles qosar edi. Audan kóleminde arzan elektr quatyn alugha bolatyn aghyny qatty tau ózenderi de barshylyq, olar: Lepsi, ýsh Tentek ózenderi. Múnymen qosa әli iygerilmegen qanshama myndaghan gektar jerdi sugharmaly alqapqa ainaldyryp, qazirgi kýni tuyndap otyrghan azyq - týlik qauipsizdigin tolyq sheshuge bolar edi.

Alatau bókterindegi 200-den astam dәrilik shópter qory Respublika farmasevtikasynyng súranysyn qanaghattandyraryna senim mol. Audan aimaghynda saqtalghan almanyng «arghy» atasyna býkil әlem kóz tigude. Tau bókterinde ornalasqan birneshe myndaghan gektar jerdegi alma, órik, almúrt t.b. jemis jiydek tausylmas mol baylyq kózi. Bal arasyn damytu arqyly jangha shipaly ónim alu mýmkindigide barshylyq. 1990 jyldary audan boyynsha sapaly 500 tonnagha deyin bal alynghan. Jyldan - jylgha Ýigentas aimaghyna at basyn búrghan turistter sany kóbeyude. Oghan sebep  múnarlytau, kórikti shyng qúzdar, kýrkiregen ózender, taza aua, kórkem tabighat, ang men qús t.b. tabighat keremetteri qyzyqtyrady. Onymen qosa Úly Jibek jolyndaghy Qoylyq qalasynan 40 shaqyrymda ornalasqan Tentek ózenining jogharghy saghasynda «Ýigentastyn» qúpiya tastar ýiindisining júmbaqtaryn ashu әrkimdi qyzyqtyrary sózsiz. Lepsi ózenining boyyndaghy «Saqtar qorghanynda» qazba júmystary bastalypta ketti, alghashqy nәtiyjelerde bar. Mine, osynday Jetisu ónirindegi «Jerúiyq» atanghan búrynghy Ýigentas audanynyng Alakól audanyna qosylyp, ózining tarihy ornyn joghaltyp bara jatqany ókinishti-aq. «Jau joq deme, jar astynda» - deydi dana halqymyz. Shekaralas qytay - alyp el. Olardyng shekarasy myqty tasqamal. Kim topyraghyn basty, ne maqsatty kózdeydi, býge-shigesine deyin zerttep biledi. Qazaqstan qytaydyng aldynda beyne bir iyesiz qalghan ýy ghoy. Sondyqtanda bizdi alandatatyn jaytqanyrap bos qalghan shekaralyq aimaqtardaghy baylyqqa toly jerimiz, onda tuyp ósken «kindik qany» tamghan halyq. Mening adamy týsinigimde dýniyedegi eng asyl qazyna ol - adamzat, jәne onyng tughan jeri.

Preziydent Nazarbaev byltyrghy, yaghny 2011 jylghy «Bolashaqtyng irgesin birge qalayyq» atty halyqqa arnaghan joldauynda «Auyl sharuashylyghyndaghy enbekting ónimdiligi 2014 jylgha qaray eki ese, al 2020 jylgha qaray tórt ese ósedi. Agrarlyq sektorda etti mal sharuashylyghyn damytu jóninde búryn-sondy bolyp kórmegen joba jýzege asyrylady». «Búl auyldyq jerlerde 20 mynnan astam júmys oryndaryn ashugha mýmkindik beredi, jýz mynnan astam auyl túrghyndarynyng kiris kózine ainalady» degen  edi.  Alys shalghaydaghy strategiyalyq manyzy bar shekaralyq aimaqtaghy halyq sol Joldaudyng naqty nәtiyjesin kýtip otyr.

ErbolAqsholaqov,
Almaty oblysy, Alakól audany.

«Abay-aqparat»