Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 3393 0 pikir 8 Mamyr, 2012 saghat 07:32

Múnaydar Balmolda. Esqaliyev satqyn!

Qalyng oqyrman «Syrym batyrdyng aruaghyna tiyispender!» atty maqalamyzben jaqsy tanys dep oilaymyn. Ótken әzirde Abay saytyna jәne gazetterge jariyalanghan bolatyn. Onda Batys Qazaqstan oblysyn alty jylday basqarghan, kompartiyanyng oblystaghy tóraghasy bolghan qart kommunist Nәjimeden Esqaliyevtyng últ-azattyq kóterilisining kósemi Syrym Datúlynyng aruaghyna tiyisip, onyng Oralda túrghan eskertkishining túruyna qarsy ekenin, aqyry tәuelsizdigimizge qyryn qaraytynyn, halqymyzdyng arghy-bergi tarihyn joqqa shygharyp, qazaqty qazaq qylghan Lenin dep laqqanyn jazghanbyz, bizden song oblystyq «Oral óniri» men «Priuralie» gazetteri tarih ghylymdarynyng doktory Ábilseyit Múhtar, Múrat Sydyqov, aqyn Aqúshtap Baqtygereeva, әdebiyetshi-jurnalist Tihon Álipqaly men bizding de maqalamyzdy qazaqsha әri oryssha basyp, Nәjimeden qariyanyng qatty qatelesip, halyqtyng ar-namysyna tiyip otyrghanyn mәdeniyetti týrde eskertip, betin toytarghanday bolghanbyz. Ýlken kisi ghoy, jasy bolsa jetpisten asyp barady sózge toqtar degenbiz, onymyz aidalagha atqan oqtay bolypty, aqsaqal deuge endi auzym barmaydy búl kisi naghyz aqylynan aljasqan, keri ketken qazmyr shalgha ainalypty. Búrynnan búl kisige synmen, senimsizdikpen qaraytyn edim, onym býgin tura aighaghyn tapty. Ony Esqaliyevtyng ózi oryssha shyghatyn gazet tilshilerine bergen súqbattary arqyly әshkerelep otyr.

Qalyng oqyrman «Syrym batyrdyng aruaghyna tiyispender!» atty maqalamyzben jaqsy tanys dep oilaymyn. Ótken әzirde Abay saytyna jәne gazetterge jariyalanghan bolatyn. Onda Batys Qazaqstan oblysyn alty jylday basqarghan, kompartiyanyng oblystaghy tóraghasy bolghan qart kommunist Nәjimeden Esqaliyevtyng últ-azattyq kóterilisining kósemi Syrym Datúlynyng aruaghyna tiyisip, onyng Oralda túrghan eskertkishining túruyna qarsy ekenin, aqyry tәuelsizdigimizge qyryn qaraytynyn, halqymyzdyng arghy-bergi tarihyn joqqa shygharyp, qazaqty qazaq qylghan Lenin dep laqqanyn jazghanbyz, bizden song oblystyq «Oral óniri» men «Priuralie» gazetteri tarih ghylymdarynyng doktory Ábilseyit Múhtar, Múrat Sydyqov, aqyn Aqúshtap Baqtygereeva, әdebiyetshi-jurnalist Tihon Álipqaly men bizding de maqalamyzdy qazaqsha әri oryssha basyp, Nәjimeden qariyanyng qatty qatelesip, halyqtyng ar-namysyna tiyip otyrghanyn mәdeniyetti týrde eskertip, betin toytarghanday bolghanbyz. Ýlken kisi ghoy, jasy bolsa jetpisten asyp barady sózge toqtar degenbiz, onymyz aidalagha atqan oqtay bolypty, aqsaqal deuge endi auzym barmaydy búl kisi naghyz aqylynan aljasqan, keri ketken qazmyr shalgha ainalypty. Búrynnan búl kisige synmen, senimsizdikpen qaraytyn edim, onym býgin tura aighaghyn tapty. Ony Esqaliyevtyng ózi oryssha shyghatyn gazet tilshilerine bergen súqbattary arqyly әshkerelep otyr.

«Moy gorod» deytin Oraldyng qoghamdyq-sayasy aptalyghyna (№18. 3 mamyr kýngi sany) taghy súqbat berip tastapty. Gazetting tilshisining kim ekeni beymәlim, ózin kórsetpey tek súraghyn qystyrghan da otyrghan, taqyrypty: «Neangajirovannaya istoriya» dep aishyqtapty. Aty-jónsiz tilshi «Sizding «Pulis goroda» gazetine bergen súqbatynyz kóptegen oqyrmannyng qyzyghushylyghyn tughyzdy, Syrym Datovqa baylanysty óziniz de 90-shy jyldary toyyn atap ótuge aralastynyz...» dep jyldyrmalatsa, oghan Nәjimeden Esqaliyev Den Syaopinnin: «Ya - chelovek staryi, ploho so sluhom. Iz togo, chto zdesi govorili, ya ne slyshal ny odnogo slova» degen sózin keltirip, «Men jasym úlghayghan adammyn, basqalardyng pikirinde nem bar, mendey kisige joghary mәdeniyettilik layyq» deydi. Syaopinning sózin búl aragha syna ghyp qaghu orynsyz, shal ózinshe atyna aitylghan qarsy pikirlerdi oqyp-bilip alsa da әdeyi eregesip, sazaryp otyrghanyn jasyrghan, sóitip odan sayyn halqymyzgha, onyng aruaqty batyrlaryna óshtesken syqpyty. Múndayda Úly Syrym babamyzdyn: « Týzu sózge toqtamay ózinikin sogha bergen jamannan kýnde jenilemin...» degeni eske týsedi, Nәjimeden shal ziyaly qauym aitqan sózge de qayyrylmay ózinikin soghyp otyr. Ótkende Syrym batyrdy halyq quyp jiberdi dep kókigen, endi sol pikirin sabaqtap: «On byl starshinoy roda Baybakty, predvodiytelem antihanskogo dviyjeniya Mladshego juza v konse 18 veka, v boribe za vlasti nad kazahamy izgnal hana Nuraly, ubil hana Esima. S gorstkoy soratnikov vynujden byl bejati v Hivinskoe hanstvo, gde ego toje nikto ne jdal. Tak y sginul v bezvestnostiy», dep batyrdyng aruaghynda óshi barday auyr-auyr sóz aitady.

Tilshi: «Kak proishodilo Vashe izuchenie lichnosty Sryma Datova, naskoliko dostoverny poluchennye svedeniya s nauchnoy tochky zreniya?» dese Nәjimeden: « V Tashkente gruppa kazahov-istorikov predstavila v moe rasporyajenie nemalo materialov pod avtorstvom M. Vyatkina, A. Ryazanova, A. Levshina, iz kotoryh mne stalo yasno, chto v deystviytelinosty Srym Datov byl marionetkoy v rukah general-gubernatora O. IYgelistorma, stremivshegosya k likvedasiy hanskoy vlasty v Stepi» dep shyndyqqa janaspaytyn, ózining qoyyrtpaghyn qotarady. Ol ol ma, Nәjimeden shal ghún patshasy Edil (Atilla) men Shynghys hangha, kelesi bir sózinde Abylay hangha, Isatay Taymanovqa til tiygizedi. «Ghylym Abylay hannyng enbegi sinbegen ataqqa layyq emestigin anyqtap, dúrys sheshimge kele bastady, oghan dәlel 300 jyldyghy jay ghana atalyp ótkeni» deydi. Últ-azattyq kóterilisining kósemderi Syrym men Isataydy orystyng Stepan Raziyn, Emeliyan Pugachev syqyldy býlikshilerimen qatar qoyyp: «borsy s saryami, hanamy y vsyakimy ekspluatatorami» dep keketip, qazaqtyng arghy tarihyn short kesip, ózining leninshil kommunistik kózqarasyn tanghysy keledi. Jәne 1992 jyly Syrym Datovtyng toyyn atap ótuge sol kezding jaghdayy mәjbýrledi dep mәimónkeleydi, « ...segodnya moya sovesti chista» dep qoyady.

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Ábilseyit Múhtar: «Syrym batyrdy tughan jerinen eshkim de quyp jibergen joq jәne arhivte Syrymnyng óz pikiri saqtalghan. Onda ol ashyq aitady, Esim hannyng ólimin gubernator IYgelistromnyng ózi úiymdastyrdy deydi. 1802 jyly Syrym Ýrgenishke barady. Saparynyng maqsaty el aldynda túrghan kýrdeli mәseleni sheshu bolatyn. Syrym ol jaqta ýlken bedelge ie bolghan. Hiua handary ony ózderimen teng kórgen, syilap, qúrmettegen».

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Múrat Sylyqov: « N. Esqaliyev Syrymdy halyq quyp jibergen dep, patsha sheneuinikterining tarihsymaq jazbalaryn quattaydy. Esqaliyev aitqanday Núraly handy Syrym quyp jibermegen, ol óz halqynan qorqyp, qashugha mәjbýr bolghan. Esim hannyng ólimi sol kezdegi sayasy jaghdaydyng qanshalyqty kýrdeli bolghanyn kórsetedi. Esqaliyev «Hannyng basyn han, alady, qardyng basyn qar alady» degen maqalgha sýienedi, shyn tarih jalang maqal-mәtelmen jazylmaydy, Tek handar emes, korolder men imperatorlar qara halyqtyng soqqysyna shydamay bastaryn joghaltqan».

Aqyn Aqúshatp Baqtygereeva: «N. Esqaliyevtyng «Tónkeriske deyin qazaq degen últ bolghan joq» degeni qay sasqany? Júban aghamyzdan bastap «Men qazaqpyn, myng ólip, myng tirilgen» degen joq pa edi? Shamasy, súqbat berushi óz últynyng jasampaz tarihyn tolyq bilmeydi, Resey jerinde tuyp-óskendigining de salqyny tiygen shyghar».

Jurnalist Tihon Álipqali: «Esqaliyev qazaqqa izgilik, jaqsylyq ataulyny tipti qimaytyn siyaqty. Sonday ishtarlyq, qyzghanysh Qarashyghanaqqa qatysty payymdaularynan da kózge úryp túr. Kenishting baylyghyn iygeruge qazaqstandyqtardyng qatysuyn barynsha joqqa shygharyp baqqan. Onyng payymdauynsha Qarashyghanaqtyng taghdyryn tap-túinaqtay sheship tyndyrghan V. Chernomyrdin ghana».

Bir aljyghan shaldyn, yaghni, «bir qaryn maydy shiriter Esqaliyev deytin  qúmalaqtyn» kesirinen qúlash-qúlash maqala jazatyn boldyq-au.

Búl Esqaliyev Reseyde óskendiginen ghana emes, sol bolisheviktik otarshyl sayasattyng yqpalynan әli shyqpaghan, qatyp qalghan qasang oi-sanasymen óz últyna, Qazaqstangha, halqyna qiyanat jasap, Qúdayaldy, tәuelsizdik pen jasampaz tarihymyz aldynda satqyndyq jasap otyr. Ózin sýtten aq, sudan tazamyn dep oilauy týiir de týisigi joqtyghyn, tarihtan mýldem habarsyzdyghyn әshkerelep-aq túr. Jalpy búl kisining kim ekeni jalpygha әbden týsinikti bolghan shyghar dep oilaymyn, desekte osyghan qosymsha onyng óz últynyng jastary turaly qanday oida bolghanyn arhivten bile týsesiz. Sony keltirsek. Ol osy oiyn әli ózgertpegenine men kәmil senimdimin.

Oblysty basqaryp túrghanda N.Esqaliyevtyng «jeltoqsandyqtargha» qatysty aitqan HIH kәsipodaqtar konferensiyasynda sóilegen sózinen ýzindi keltirsek. Búl bayandamada N. Esqaliyev G.Kolbinning saylanuyn oblystyng barlyq enbekshileri birauyzdan qoldaytynyn aita kelip: «...Almatynyng bir top oqushy jastarynyng últshyl elementterding aidap saluymen tәrtipsizdik pen búzaqylyq jasaghanyn batyl aiyptady...» dep últyn oilaytyn azamattargha «element» aidaryn taghyp ýlgeripti. (material saqtalghan). «Jeltoqsandy» taghy qanday baghalauy bar eken degende kózimiz týskeni «Oral óniri» gazetining 26.12.86j. №247 sany boldy. Onda qalalyq partiya sharuashylyq aktiyvining jinalysyndaghy Esqaliyevting sózi keltirilgen: «17-18 dekabride Almaty qalasynda oryn alghan belgili oqighalargha toqtala kelip, N.IY.Esqaliyev joldas bylay dep atap kórsetti: últtar arasyndaghy qatynastardyng aiqyndaushy prinsiypi bolyp tabylatyn halyqtar dostyghy iydeyasyn ornyqtyru, ókinishke qaray, jekelegen adamdardyng sana seziminde últtyq sarqynshaqtardy týgel joyyp jibere almauda...» depti. (material saqtalghan). Sóitip, qazaq azamattarynyng últtyq sezimining sarqynshaqtarynyng da saqtaluyna degen ýlken ókinish, zor kýiinishin bayandaydy.

N.Esqaliyevting basqa da is-әreketi turaly jazylghan birneshe maqala-derekter bar. («Kompromat na diplomata», «K meru prinimaitsya mery» t.b.) Ol 1991 jylghy qyrkýiek oqighasyn qoldan jasap, halyqty qyrghyngha úshyrata jazdap, aqyry preziydent jarlyghymen Oraldan ketip, Kókshetaugha әkim bop taghayyndalghan tústa esholon-esholon janarmaydy zansyz Ózbekstangha jóneltip, mol tabys kózin ashypty. Aqyry ol bylyghy әshkerelenip, sonyna zang saqshylary, prokurorlar týse bastaghanda sol alataqiyaly elge elshi bolyp qashyp, qútylady. Partiya mektebinen tanys Islam Kәrimov eski dosyna qolúshyn beripti. «Qargha qarghanyng kózin shúqymaydy» degen, bizding jaqtan da shetten de jarylqaushy tauyp, joly bolyp otyrghan. Endi mine, kórmeysiz be, jetpisine tolyp, byltyr Batys Qazaqstandy basqarghan әkim Baqtyqoja Izmúhambetovtyng qabyldauynda bolyp, iyghyna shapan jauyp, «qayratker» atanghan, telearnada «Túlgha» atty dókey keyipkeri bolghan Esqaliyev ýsh myng jyldyq ata tarihymyzgha týkirgenim bar dep, aruaqty ata-babalarymyzdy jamandap, sýiekten óter auyr-auyr sóz aityp, onysyn bәsin kóterip payda tauyp qalmaqshy. Aragha ot salghysh orys tildi basylymdar arqyly oqtyn-oqtyn jariyalatyp otyr. Qúday tóbennen úrsyn seni, mening halqymnyng kósemderine kýie jaghyp, aruaqqa til tiygizgen әumeser, aqyldan aljyghan shal Nәjimeden Esqaliyev!

Allanyng qahary, halyqtyng qarghysy, aruaqtyng kiyesi atyp, kórde ókiremin-au degen ýreyden júrday bolghan aljyghannyng aitqanyn jauapsyz qaldyrsa da bolar ma edi, biraq olay etsek onymyzdy basqasha úghyp, taghy bir bәlelerin shygharatyndar tabylady. Olar qazir aldaryna jasy ýlken tituldy aqymaqty salyp, óz kýshterin sonyng artyna jasyryp otyr. Eger bizden toytarys soqqy bolmasa, onda olargha da jan bitip, azattyghymyzgha shabuyl órshy bermek. Ári-beriden song qazaq pen qazaqty qyrqystyryp, qyzyghyna batpaq aram pighyldary da boluy kәdik.

Aljyghan shal Esqaliyev aitpasty aitqyzdy, halqym meni ýlkenge qarsy osylay aittyng dep jazghyrma, jazghyrsang qayteyin, basqa amalym qalmady, bóri basymdy itke iyip, qisyq auzdan shyqqan qyryq ótirigine jol berip, aruaqty ata-babamdy qorlatyp qoyar jayym joq. Qazaq bolsang maghan qosyl, ne ýndemey  aq nanyndy jep ýiinde tynysh jata bergin.

Sonau 1991 jyldyng nauryzy, óndirdey jaspyz, biraq sayasy sauatty, bilimdi, ruhty, azat oily úl-qyzbyz. Qyrkýiek oqighasynan erteleu. Sol tústa-aq biz oblysty basqaryp otyrghan Nәjimeden Esqaliyevtyng kim ekenin bilip, naq sol otyratyn әkimshilik aldynda «Eaqaliyev satqyn!» degen plakat ústap, júrtty oyatpaqqa әrekettengenbiz. Esh jerde jariyalanbaghan sol sәtting suretin býgin, Esqaliyevtyng mystan beynesin qogham tanyghan qazirgi tústa kópke kórsetuge jol shyghyp túr eken. Ol da óz sәtin kýtipti.

Oral qalasy

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar