Osydan birer jyl búryn jergilikti basylym - «Ertis ónirine» «Sóilegeli túrghan suret nemese qúpiyasy tereng kýmis keskin» degen maqala jazghan edik. Onda 1952 jyly Abay audanyndaghy Shyn­ghystaudyng Han biyigi eteginen keremet bir jәdigerding tabylghany jәne sodan keyingi jyldardaghy onyng jaghdayy jóninde aitylghan  bolatyn. Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin  sol kýmis keskin sipatyna toqtala keteyik. Bir qolynda qústúmsyq shoqpar, ekinshi qolynda qazyna salar «lares»,  ýstinde bas kiyimi men shapany, belbeui bar adam beynelenip, ol arystandy auyzdyqtap minip túr. Búl payza-tarihy jәdigerdi suyrdyng innen shygharyp tastaghan jerinen kezdeysoq tauyp alghan Tóleuhan aqsaqal sandyghynda saqtap, keyinnen suretshi mamandyghyn tandaghan balasy Quanyshbekke tabystapty. Ákesi balasyna osy zattyng tegin emestigin aita kelip, onyng qadirine jetu ýshin mýmkindiginshe ghalymdar kómegimen týp tórkinin anyqtaudy amanat etken eken.

Osydan birer jyl búryn jergilikti basylym - «Ertis ónirine» «Sóilegeli túrghan suret nemese qúpiyasy tereng kýmis keskin» degen maqala jazghan edik. Onda 1952 jyly Abay audanyndaghy Shyn­ghystaudyng Han biyigi eteginen keremet bir jәdigerding tabylghany jәne sodan keyingi jyldardaghy onyng jaghdayy jóninde aitylghan  bolatyn. Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin  sol kýmis keskin sipatyna toqtala keteyik. Bir qolynda qústúmsyq shoqpar, ekinshi qolynda qazyna salar «lares»,  ýstinde bas kiyimi men shapany, belbeui bar adam beynelenip, ol arystandy auyzdyqtap minip túr. Búl payza-tarihy jәdigerdi suyrdyng innen shygharyp tastaghan jerinen kezdeysoq tauyp alghan Tóleuhan aqsaqal sandyghynda saqtap, keyinnen suretshi mamandyghyn tandaghan balasy Quanyshbekke tabystapty. Ákesi balasyna osy zattyng tegin emestigin aita kelip, onyng qadirine jetu ýshin mýmkindiginshe ghalymdar kómegimen týp tórkinin anyqtaudy amanat etken eken.

1968 jyly Novosibir poligrafiyalyq tehnikumynda oqyp jýrgen kezinde Quanyshbek Tóleuhanúly әlgi kýmis keskindi alghash ret sondaghy arheologiya institutynyng ghalymdaryna kórsetipti. Olar sol uaqytqa deyin múnday zatty esh jerden kezdestirmegenin aityp, tanghalghan. Álgi ghalymdar dereu ózderine baghynyshty mekemelerden mamandar shaqyryp, zerthanadan ótkizip, sapasy 825 probaly taza kýmis ekenin anyqtaydy. Sonymen birge olar búl jәdigerdi 4000 somgha (sol kezdegi aqsha) baghalap, kóp úzatpay satyp aludy úigharady. Álgi ortadan onay qútylmaytynyn sezgen Quanyshbek satyp alu kelisimshartyna jalghan meken-jay toltyryp, qútylyp ketedi.

Sóitip, әkeden qalghan kóne jәdigerdi kózining qarashyghynday saqtaghan Quanyshbek Tóleuhanúly kýmis keskin jayynda jergilikti basylymdargha suretimen maqala jariyalay bastaydy. Oghan tarih tamyrynan syr sherter jәdiger retinde sýisingen aqyn aghamyz Merghaly Ibraev asyl zattyng mәn-jayyn tanystyryp, 1983 jyly respublikalyq «Bilim jәne enbek» jurnalyna maqala jariyalaydy. Atalmysh basylymdaghy búl derek ataqty etnograf ghalymymyz Aqseleu Seydimbekting nazaryna ilinip, «Kýmbir-kýmbir kýmbezder» kitabyna engen kórinedi. Taghy bir jaghday, keyin tәuelsizdik alghan kezimizde Qazaqstanda issaparmen jýrgen mongholiyalyq senator A. Bolat degen azamat kýmis keskin jayly jogharydaghy maqalany kózi shalyp, ony óz elining «Ardyn-erh» degen resmy gazetine jariyalatady. Sonyng izimen búl jәdiger jayynda Mongholiyada alty tilde shyghatyn «Ilitovsha» gazetinde eki bettik maqala jaryq kóripti. Ony jazghan «Orhon» kitabynyng avtory, Kýltegin eskertkishin Qazaqstangha әkelushilerding biri, keyin Astanadaghy L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetining oqytushysy bolghan ghalym Sartqoja Qarjaubayúly eken.

Maqala jәne kýmis keskin suretine qarap Mongholiyanyng Ulan-Ude qalasyndaghy «Dordjiy-Banzarov» akademiyasy búl jәdigerdi Shynghyshan zamanymen baylanysty belgiler jiyntyghy bar múra retinde baghalaghan. Kýmis keskinning sureti men ol jayyndaghy derekter Ulan-Batordaghy Shynghyshandy zertteu ortalyghynyng mamandaryn qatty qyzyqtyrady. Nәtiyjesinde búl mekeme eki zertteushini  Qazaqstangha, Quanyshbek Tóleuhanúlyna arnayy attandyryp, birtalay әngime jýrgizip qaytady. Olar óz elderine oralghannan keyin tanba mamandarynyng sóz etip otyrghan zatty Shynghyshannyn, bolmasa da odan keyingi handar túsyndaghy belgisi boluy mýmkin jәne dәl osyghan úqsas zat Mongholiya múrajayynda bar ekenin, anyq-qanyghyna jetu ýshin ortalyq ghalymdary keskindi óz kózderimen kórui qajettigin aityp hat jazypty. Sonday-aq, hat mazmúnynda olja iyesin Mongholiyagha kelip qaytugha jәne sol jәdigerdi óte qúndy, siyrek kezdesetin zat retinde baghalap, satyp alghylary keletinin de eskertipti.

IYә, búl kóne zamannyng naqty kuәsi kýmis keskin jayly biz biletin derekter osynday. Onyng qazirgi uaqytta qayda, kimning qolynda ekenin Quanyshbek Tóleuhanúlynyng ózi ghana biledi. Bizding biletinimiz, jerlesimizding osy kýmis keskin-payzanyng suretin mәrmәr tasqa qashatyp, zattyng tabylghan jerine qúlpytas etip ornatqany. Quanyshbek Tóleuhanúlynyng óz bastamasymen Semeyden 400 shaqyrymday qashyqtyqtaghy Shynghystaudyng Han biyigi manayyndaghy dóneske 2 metr­dey eskertkish-belgi qoyy tughan jerge taghzymnyng tamasha bir ýlgisi ispetti. Avtory - semeylik suretshi Mәdy Shaymardanov. Al qúrylysyn jýrgizgen - Qayrat Ákiram esimdi azamat. Eskertkish-belgini ornatu kezindegi top basshysy ardager, shejireshi Beken Isabaev aqsaqal bolghan.

Ayta keterligi, qazirgi uaqytta aidalada bolsyn rúqsatsyz bir shybyq ta shanshu qiyn. Sebebi, púshpaqtay jerding bolsyn iyesi bar, menshik qolynda. Sonymen birge múnday eskertkish-belgi qoy ýshin de tarihiy-mәdeny múralardy qorghau jónindegi mekemeler sekildi tiyisti oryndardan terley jýrip qújat jinau kerek. Osynday talaptyng barlyghyn oryndaghan Quanyshbek Tóleuhanúly óz oiyn Qarauyldaghy aqsaqaldar kenesining talqysyna salghan. Marat Týnlikbaev, Manatay Baltaqaev bastaghan 22 aqsaqal osy sharuanyng bayandy boluyna tilek bildirisipti. Jer iyesi kókbaylyq fermer Baltash Múqyshev: «Bir tóbede túrghan ne bar? Tughan jerimizge degen eskertkish-belgini emin-erkin ornatynyz», - dep aghynan jarylypty.

Qarauyl-Kókbay baghytynyng 12-shi shaqyrymynda oryn tepken eskertkish-belgidegi mәrmәr tas biyiktigi 180 sm. bolsa, eni 70 sm. Mәrmәr tas betinde «El kýbirin tau estiydi, tau kýbirin Tәnir estiydi» degen naqylmen bastalatyn birneshe úlaghatty sóilemder payzanyng osy jerde ornyghuynyng mazmúnyn asha týsken.

Eskertkish iyesi óz qúzyryndaghy sharuany tyndyrghanymen, tanghajayyp jәdigerding júmbaghy tolyq ashylmay keledi. Aytpaghymyz, búl keremet kýmis keskin tәuelsiz elimizding bedeldi múrajaylarynyng birinen nege oryn almaydy? Shetel ghalymdary shekpenin sheship beruge әzir qúny bólek oljagha  Qazaqstan ghalymdary nege mәn bermey kelgen? «Eshten kesh jaqsy» dep búl mәseleni әli de qolgha alsa, nesi aiyp? Derbes elimizdi danqty patshalyqtar múrageri ekenin aighaqtaugha, tarihtaghy kesek keskinimizdi qalyptastyrugha arnalghan «Mәdeny múra» baghdarlamasy oimaqtay bolsa da osy bir bólek bitimdi jәdigerge den qoysa, kóp jaygha sebepker bolatyny anyq.

Qayrat SABYRBAY, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi.

Semey

«Egemen Qazaqstan» gazeti