«Проза өлді» деп жар салғалы әлемдік әдебиетте әлденеше буын ауысып үлгерді. Проза өлмепті. Өзінің жаңа әлемін, жаңа үрдісін қалыптастыру үстінде екен. Кейіпкердің қазасын шығарғандар артқанымен, әдебиет кейіпкерсіз қалған жоқ. Барлап қараңызшы, Сіз де, Біз де кейіпкерміз. Өз әлеміміздің, өз болмысымыздың, өз заманамыздың. Бірақ кейіпкердің де кейіпкері бар. Оны таңдау қолдан келсе де, ішкі әлемін талдап-таразылау қолдан келмей жатса, кім кінәлі? Бәлкім біз бүгінгінің кейіпкеріне кешегінің көзімен, кешегі әдебиеттің танымымен үңілетін шығармыз?!.. Бүгінгінің кейіпкерінің аузына кешегінің сөзін салсаңыз қандай жасанды көрінетіні секілді, қазіргі әдебиеттен өткеннің елесін іздеу де әділеттілік емес шығар... Классикалық үлгінің модерндік пішінге сәйкес келмеуі де біраз қаламгерді дағдарыс иіріміне тоғытқаны жасырын емес секілді. Әдебиетіміздің айтулы кезеңін еске көп алатынымыз, бір қарағанда өткендегі ұлы әдебиеттің (сом образдардың деп оқысаңыз да болады) алдындағы үрейден арыла алмай жүргенімізден бе деп те ойлаймыз кейде. Хош! Сонымен, бүгінгінің кейіпкері кім және оның көркем шындық тұрғысында тұлғалануы қалай? Бір топ қаламгер, сыншылар қауымы: Қалихан Ысқақ, Әмірхан Балқыбек, Мәдина Омар және Өміржан Әбдіхалықұлы қатысқан қазақ әдебиетінің кезекті ой-талқысында осы сауалға жауап ізделді.

Қалихан ЫСҚАҚ:

«Проза өлді» деп жар салғалы әлемдік әдебиетте әлденеше буын ауысып үлгерді. Проза өлмепті. Өзінің жаңа әлемін, жаңа үрдісін қалыптастыру үстінде екен. Кейіпкердің қазасын шығарғандар артқанымен, әдебиет кейіпкерсіз қалған жоқ. Барлап қараңызшы, Сіз де, Біз де кейіпкерміз. Өз әлеміміздің, өз болмысымыздың, өз заманамыздың. Бірақ кейіпкердің де кейіпкері бар. Оны таңдау қолдан келсе де, ішкі әлемін талдап-таразылау қолдан келмей жатса, кім кінәлі? Бәлкім біз бүгінгінің кейіпкеріне кешегінің көзімен, кешегі әдебиеттің танымымен үңілетін шығармыз?!.. Бүгінгінің кейіпкерінің аузына кешегінің сөзін салсаңыз қандай жасанды көрінетіні секілді, қазіргі әдебиеттен өткеннің елесін іздеу де әділеттілік емес шығар... Классикалық үлгінің модерндік пішінге сәйкес келмеуі де біраз қаламгерді дағдарыс иіріміне тоғытқаны жасырын емес секілді. Әдебиетіміздің айтулы кезеңін еске көп алатынымыз, бір қарағанда өткендегі ұлы әдебиеттің (сом образдардың деп оқысаңыз да болады) алдындағы үрейден арыла алмай жүргенімізден бе деп те ойлаймыз кейде. Хош! Сонымен, бүгінгінің кейіпкері кім және оның көркем шындық тұрғысында тұлғалануы қалай? Бір топ қаламгер, сыншылар қауымы: Қалихан Ысқақ, Әмірхан Балқыбек, Мәдина Омар және Өміржан Әбдіхалықұлы қатысқан қазақ әдебиетінің кезекті ой-талқысында осы сауалға жауап ізделді.

Қалихан ЫСҚАҚ:
- Қазір кейіпкерге прототип болатын адам жоқ деуге де болады. Себебі, бү­гінгінің адамдары өткеннен кете алмай, жаңаны игере алмай, шөре-шөре болып жол ортада қалғандар. Өткенді ұмытқан жоқ, жаңаны игерген жоқ. Шөре-шөре деген осы. Көркем әдебиетке кейіпкер болуға әзірге олардың өресі жетті деп мен айтпас едім. Жазушылардың өзі де әрі-сәрі, бағыт-бағдары жоқ. Кейіпкер болу үшін не жақсыға, не жаманға үлгі бола алу керек. Қазір ненің жақсы, ненің жаман екенін де аңғармай қалдық қой. Капитализм дейміз, капитализмді о заманда да қазақ бастан кешкен жоқ еді, қазір де біз танауымызды тасқа соқ­қан­дай болып отырмыз. Қылмыскерлердің, қаңғыбастардың, ашкөздердің көбейгені болмаса, Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі жиырма жылдың ішінде адам психологиясында түк те өзгеріс болған жоқ. Тек тапқа бөлінді. Қазір біздің қоғамда бай, ке­дей және орта тап деген әлеуметтік жіктеліс қана бар. Ал оны әдебиетте кейіп­кер ету қызықсыз. Қылмыскер, қаң­ғыбас, ашкөздер үшін сөз шығындап, бос­қа арам тер болудың не қажеті бар? Бас­қаларды білмедім, бірақ өз басымда олар­ды - азғынданған ұрпақты шығар­мама кейіпкер ету қазір ойымда да жоқ.
Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Олай деп бірден қорытынды жасауға кел­мес. Тәуелсіздік алғанымызға енді 21 жыл болады. Ал ол тым көп уақыт емес қой, егер шындап ойланар болсақ. Содан кейін кейіпкерлер неге жоқ? Қалихан ағамыз айтпақшы, бізде қазір адамдар әлеуметтік таптарға бөлініп кетті. Біреу бай, келесісі орташа, енді біреуі кедей де­ген секілді. Рухани байланыс жоқ. Мы­салы, толыққанды меценат деп айта ала­тын бір адам бар ма? Жоқ! Оның өзі уа­қыт­пен қалыптасатын нәрсе ғой. Толстой ескерткендей, ұлы адамдар енді өмірге келмейді, кемеңгерлердің, батырлардың, қаһармандардың заманы өтті. Неге? Өйткені, қазір екінің бірі сауатты, екінің бірі пікір, сын айта алады. Айтыса қалса, то­быр тұлғаны таптайтын заман келіп тұр. Ал ондай уақытта ұлы жазушының шығуы да қиындау. Ұлы жазушы шықпай жат­қан кезде, ұлы кейіпкер қайдан шық­пақ? Әуелі, осыны ойланған жөн сияқ­ты.
Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ:
- Егер біз әдебиетті Сіз меңзеп отыр­ған әр кезеңнің - уақыттың жыршысы де­сек, ептеп қателесеміз-ау деп ойлаймын. Меніңше, әдебиет - ұлт өмірімен өл­шенеді. Әдебиетті кезеңге, уақытқа байлау, телу - Сіз айтып отырған социализм заманының әдеби түсінігі. Иә, ол заманның әдебиеті - өз уақытының жыршысы болды. Бірақ біз қызыл кезеңдегі қазақ әдебиетін екшеп, сараладық па? Менің жауабым - жоқ! Мәселен, «Та­зы­ның өлімін», «Тозақ оттары жымың­дайды» сол сияқты толып жатқан бос­тандық жолын­дағы жауынгер шығар­маларды «социа­листік» деп айтуға ауыз бара ма? Демек, бүгінгінің әдеби сауалына жауап бермес бұрын, өткенді саралап, екшеп, қағып-сілкіп, аршып, тазартып алуымыз қажет. Ол - әдеби тазару үшін әрі әдеби жолдың, бағ­дардың айқындала түсуі үшін де керек.
Мәдина ОМАР:

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Кейіпкер жасау дегенде, менің жазу­шы ретінде байқағаным, өзің тікелей сезінбесең, өзіңнің ішкі сүзгіңнен, ой елегіңнен өткізбесең, жазғаның бәрібір шынайы шықпайды. Қалам тартар дүниең тікелей саған қатысты болу керек. Әуелі оны өзімнің ішкі сарабымнан өткізу керекпін және сол сыннан аман-есен биік деңгейде шықса, содан кейін ғана жазу жайлы ойлануға болады, меніңше. Шын мәнінде, жазушыға қояр талап аса биік. Біріншіден, ол жазушының ішкі даяр­лық деңгейіне, «меннің» проблемасын бүкіл адамзатқа ортақ биік құндылық, түйткіл деңгейіне шығара білу шеберлігіне сын. Қиялыңмен қанша ұштастырсаң да, бәрібір басыңнан өткеріп барып жазған­дай болмайды. Мәселен, Қажығұмар Шабданұлы ағамыз, болмаса Александр Солженицын сияқты. Ал бізде қазір көр­діңіздер ме, жазушылар көп жағдайда шын мәніндегі өмірден сыртта. Олардың әдеби деңгейде әлдебір өмір туралы тү­сінігі бар болуы мүмкін, бірақ ол шынайы, қазіргі заманға сай келетін туынды ту­дыруға әлі де жеткіліксіз. Себебі, олардың қоғамдық өмірден тәжірибесі жоқ. Науқаншылдық, жасанды, арзан мұраттар адамды басты нәрселерден ауытқытып, адастырады. Миын шатастырады. Анық бағдардан ажырамас үшін ішкі дайындық, тұлғалық фактор мықты болуы тиіс.
Қалихан ЫСҚАҚ:
- Бұл пікірмен келісуге болады. Се­бе­бі, шынымен де, кейінгі жас буын жазу­шылардың дені көз алдына ештеңені елес­тете алмайды. Қиялдан мақұрым қалып бара жатыр, ойында нақты образ жоқ. Жаманның не, жақсының не еке­нінен бейхабар. Мәселенки, Бейімбет коллективтің белсендісіне Мырқымбай деп ат қойған. Қоғамның белсендісін Құрымбай, партиянікін Желдібай Жындыбаев деп атаған. Бұл - кейіпкерлердің аттары. Бірақ соның өзінен-ақ талай нәр­сені суыртпақтап шығаруға болады. Неге ол Мырқымбай? Неге ол Құрымбай? Құ­рым дегеннің не екенін білесіңдер ме? Құрым киіз дейді. Қыста от жаққанда киіз­де тұрып қалған ысты осылай атайтын көрінеді. Ал енді Желдібай Жындыбаев дегеннің не екенін, осы отырғандар, кез келгенің білетін шығарсыңдар?..

- Қалихан ағамыздың сөзін ары қа­рай жалғасақ, Бейімбет Майлин, Бер­дібек Соқпақбаев жасаған қазақы бол­мысты кесек кейіпкерлердің жас қа­ламгерлер шығармашылығында кө­рінбей жатуының себебін немен бай­ланыстыруға болады?

Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Интеллектуал қаламгерлердің бірі Андрей Битов француз Дюмадағыдай нағыз ұлттық кейіпкерлер орыста жоқ дейді. Пушкиннің кейіпкерлерінің өзі көшірме: Достоевский нағыз орыстың ұлттық дүниесі деп тамсанатын «Цыгандарында» сығандарды, «Тас қонағында» испандарды жазады дейді. Ауыз толтырып айтатын Гринев пен Пугачев дейтін екі кейіпкері бар. Оның өзі әлемдік дең­гейге жеткізілмеген. Дюма болса, өзін жазушымын деп есептейтін екінің бірі менсіне бермейтін бір ғана «Үш ноянымен» француз әдебиетін, сонымен бірге, француз халқын биікке көтеріп кетті. Д'Артаньянды немесе қасындағы үш ноянды айтсаң, бірден «Бәріміз біріміз үшін, біріміз бәріміз үшін» деген ұран, сосын француз халқының еркіндікті, кез-келген нәрсеге шабытпен кірісуді сүйетін ұлттық мінез ерекшеліктері ойға орала кетеді деп түйеді. Расында да Битов сөзінің жаны бар. Испания десек, М.Сервантестің Дон Кихоты, ағылшын десек, Дефоның Робинзон Крузосы еске орала қалады. Ал енді орыста шынымен де ондай ұлы кейіпкер жоқ қой. Орыстың өзінен кесек кейіпкер шықпағанда, қазақты білмедім. Қазақта Бейімбет Майлин ғой. «Даудың басы - Дайрабайдың көк сиыры», Мыр­қымбай... Бердібек Соқпақбаевтың «Қо­жасы» да сәтті сомдалған. Бірақ олар қа­зақты әлемге таныта алатын кейіп­керлер емес. Бір айтатыным, бізде қазір кейіпкер ұсақталған жоқ, бөлшектелген атом секілді ыдырап кетті. Басы - байда, жүрегі - орташада, асқазаны - кедейде деген секілді. Бәлкім, қарама-қарсы болуы да мүмкін. Дұрысы, кейіпкер жайлы жазу­шылардың ой-өресі әлі де пісіп-жетілген жоқ деген жөн. Содан кейін біздегі шы­ғармашылық жұмыстың барлығы дайын сценарийге құрылады. Мәселен, Жел­тоқсанға, Тәуелсіздік күніне байланысты жазу керек дегендей... Шектен тыс науқаншылдық та шынайы шығарма­шылықты тежейді. Сосын, бізде қазір Кеңес үкіметінің кезіндегідей білім жоқ, әдебиет мектептерде дұрыс оқытыл­майды. Бағдарлама құрылымы дұрыс емес. Оқулықтардың өзінде «халтурщик» ақын-жазушылар өріп жүр.
Өміржан Әбдіхалықұлы:
- Біздің өткен әдебиетті түбірімен тал­дап, танысып, реттеуімізге кедергі бо­лып тұрған бір нәрсе - біздің көптеген әде­биетшілеріміздің орысшылдығы. Анығырақ айтқанда, қазақ әдебиетін үнемі орыс әдебиетімен салыстыра қа­рап, орыстық әдеби санамен қарауы дер едім. Бұл енді ұзақ әңгіме ғой.
Қалихан ЫСҚАҚ:

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Қазір барлық кінәні ғаламторға жа­батын жаман бір әдетіміз бар. Ғалам­тордың әсері болатындай болса, дүние басқалай болатұғын еді. Мұнда ғаламтор­дың ешқандай әсері жоқ. Ауылдан ке­л­гендері, келді-дағы осында оқуға түсті. Қаладағылары мектептен шықты да, жоғары оқу орнын жағалады. Соны бітірді де, енді өзіменен-өзі қалған уақытта ба­ғыты айқындалмаған жас жолынан жаңылып, жасына жетпей адасты да қалды. Қауашағында қиқымдай білімі жоқ жастан кейін қандай жазушы шық­сын? Ал қалам мен саусаққа күш салайын десе, және болмайды, тағы да білімі таяз. Қазіргі студенттер жоғары оқу орын­дарынан білім алып жүр деп ойлай­сыңдар ма? Бәрі көшеде жүр.
Мәдина ОМАР:
- Бұл - қоғамдағы өте трагедиялы жағ­дай. Қазір ақпараттық технология да­мыған жаһандық қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Бәлкім, сол заманға сай, адам­дар өзгерер, бірақ кейіпкерлер, ортақ құндылықтар өзгермейді. Мысалы, Әмірхан «Дон Кихоттан» бастап, барлығын тізбектеп көрсетіп жатыр. Жағдай шынымен де солай. Адамдардың негізгі мінез­дері Құран-Кәрімде де, Інжілде де көрсе­тілген. Ондағы кейіпкерлер - осы бүгінгі заманның адамдары, өзгерген ештеңесі жоқ. Ол жақтағы сатқындық - қазір де сол баяғы сатқындық, ондағы өлім - қа­зір де өлім. Адам пайда болғалы неге қуанды біз де соған қуанамыз, неге қай­ғырды біз әлі соған қайғырамыз. Бұл, әрине, жалпылама, үстірт алғанда осылай. Бірақ шындық - осы. Осы сияқты мәң­гілік ұғымдардың барлығы да бүгінге дейін сол қалпында. Ал сіздер айтып отыр­ған ұлттың болмысын, бет-пішінін, рухын беретін кейіпкер, әрине, кесек қаламгерден туады. Және қандай мықты шығарма болса да, оның даңқы жар­намаға, насихатталуына да тікелей байланысты. Мәселен, Әмірханның айтып отырған Дюмасы да жарнаманың күші­мен осындай даңққа жеткен. «Үш ноян» осы уақытқа дейін экранның күшімен жарнамаланды, ол жайында анимациялық фильм де түсіріп тастадық. Сондықтан да Дюма культтік деңгейге жетті. Ал бізде үш ноян тәрізді кейіпкер жоқ. Неге десеңіз, Сервантеске де, Дюмаға да ортақ қасиет - ирония, ұлтты ерекшелендіретін мінез­дерді жалпылап, кейіпкерлер бойына лайықтап алып шығу, өз-өздерін келемеждеу. Сүйе отырып, жаны ауыра отырып, күлкілі етіп көрсету. Бұны Мопассан шығармашылығынан да аңғаруға болады. Ирония - күңіреніп, өз-өзіңді қамшы­лау­ға қарағанда, нәтижесі молырақ болатын, мықты қару. Олар осыны тиімді пайдаланған. Ал қазақ прозасында бұл әдіс Майлин салған соқпақпен жүре берсе, бәлкім, қазір шарықтап қалар ма еді. Бірақ әлдебір себептермен тоқырап қалды. Біз тым салмақтымыз, тым шамшылмыз. «Жалықпаған жазушы болады» дейді. Шеберлік деген шын мәнінде еңбекпен келеді. Бізге сол еңбек жетіспей жатыр. Қазір жанын салып жазатын жазушы да жоқ. Тіршіліктің күйбеңімен жүріп, жазуға шындап отыратын уақыт та бола бермейді. Содан кейін, әрине, шын мәнінде сомдалған, адамды қуантып, мұңайтатын толыққанды кейіпкер де шықпайды. Әдебиет өмірден алшақ болмауы тиіс. Фантастика болса да, адамды сендіретін деңгейге жеткізілуі керек. Дәл сондай шеберлік, өкінішке қарай, қазіргі уақытта бізде жоқ. Біз жазсақ, арасында бәрібір мораль кетіп қалады. Ал үлкен буын жазса, ақыл айтып, пәлсапа соғып кетеді. Ол - әдебиет емес. Әдебиет деген - өнер ғой. Оқырман өмір мен өнердің ара-жігін ажырата алмай қалса, міне, сонда ол әдебиет болады. Ал ол мыңнан жүйрік, шын шебердің ғана қолынан келеді.
Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Жазушы болу үшін кемеңгер болу шарт емес. Данышпандар о бастан аз болған. Мысалы, Бальзактан қарапайым ғана мысал келтірейік. Бальзактың ортасы қандай еді? Қазіргі жазушылардың ортасы қандай? Бальзактың ортасы - ол байлар. Жасы отыздан асқан графинялар мен герцогинялар. Сосын, Париждің ізкесерлері мен ұры-қарылары. Мәселен, мен еліміздегі сондай ақсүйек адамдар­дың немесе баскесерлердің бір күндік өмірін жазғым келеді. Бірақ олар мені жандарына жақындатпайды. Ең көп дегенде, қастарында 4-5 сағат қана отыра аламын. Ал сол уақыттың ішінде олардың тіршілігінің қыр-сырын біліп үлгеру мүмкін бе? Әрине, жоқ. Түйсікпен сездің-ақ дейік, бірақ та нақты оқиғасын білме­ген­нен кейін, қалай жазасың? Құр қиялға бе­рілу - шындықты жазу болып шықпайды ғой.
Мәдина ОМАР:
- Иә, олардың қасіретін, алаяқтығын, т.б. мәселелерін мен де өз деңгейімде ой елегінен өткізіп, қиялмен түсініп көруге тырысамын. Бірақ түсіне алмаймын. Өміріне ойша бойлай алмағаннан кейін, оны шынайы түрде жаза да алмаймын. Ол үшін мен терісіне кіріп, сол адам болып ойлап, ол адамды белгілі бір дәре­жеде ақтап шығуым керек. Себебі, қара­лау, бастан-аяқ біреуді жаман қылып шығару - ол әдебиет емес. Осы кезде Мұх­тар Әуезовтің ұлылығын тағы бір мәрте мойындайсың. Жазушының «Қор­ғансыздың күні» деген керемет шығар­ма­сы бар ғой. «Қаралы сұлуын» алып қа­ра­ңыз, мысалы. Бірақ қаралы сұлу бол­май-ақ та, Әуезов әйел жанының ар­па­лысын қалай әдемі суреттеп берді, қа­лай шынайы жеткізді. Бұл енді Әуе­зов­тің кемеңгерлігі. Мұндай деңгейге жету үшін жазушының ерекше бір дарыны, се­зімталдығы, ішкі сезу түйсігі мықты болу керек. Ондай биік өре бүгінгі адамдарда жоқ десек те болады. Сондықтан да шығар, қазір кейіпкер жоғалып бара жатыр деген пікірдің жиі айтылатындығы. Ал, мен кемеңгер емеспін, демек, мен жазатын кейіпкерімді көзіммен көріп, өзім де соның өмірін сүріп шығуым керек. Жалпы, мен өзімнің кейіпкерлерімнің бойындағы кемшілігін білемін. Алайда, мен одан аса алмаймын. Себебі, ол өзім­нің жеке тәжірибемде жоқ. Ойдан құрас­тырсам, онда шынайылығынан айырылады. Ал өтірікті оқырман бірден сезіп қоя­ды. Ол өте күрделі. Мен өзімнің тәжі­рибемнен айтып тұрмын. Бүгінгіге қара­ғанда, Кеңес кезінде сәл де болсын оңай болды деп есептеймін. Себебі, ол уақытта идеология болды, адамдардың ара­сын­да бүгінгідей жік, тап алшақтығы да болған емес. Жазушылар өтірік жазса да, материалды толық меңгеріп, сезініп отырды. Қазір барлығы өзгерген. Бұл үшін жазушыларды жазғыруға да болмас.
Қалихан ЫСҚАҚ:
- Жастар әлі жанрдың не екенін біл­мейді. Көркем әдебиетті жанрға бөле ал­майды. Соның салдарынан да әде­бие­тіміз қоймалжың қойыртпаққа айналды. Мұның бар себебі - интеллектінің, ин­туи­цияның, қоғамдық ой-пікірдің, қала берді таланттың жоқтығы. Еліктеуден ұлы дүние тумайды. Не нәрсе болса да адамның өзі­нің табиғатынан шығуы керек. Ал оның барлығы білімге байланысты. Біреуден үлгі алдым деп көркем шығарма, көркем әдебиет тумайды. Еліктеумен жақсы жа­зушы емес, біреудің әншейін жаңғыры­ғы боласың да қаласың. Тағы да қайталап айтамын, жазушылық фантазиясы жоқ­тан мықты суреткер шықпайды. Бүгінгі фан­тазия дегеніміз - көрген, білген, есті­геніңді поэтикалық дәрежеге көтеру. Кім­нің бойында поэзияның жұрнағы бол­маса, одан жазушы шығады дегенге мен өзім сенбеймін. Мәселен, кейбіреулер күні кеше ғана Мемлекеттік сыйлықтың ие­гері атанып жатыр. Олардың бір сөй­лемі тұрмақ, бір томдығынан көңілге қо­нымды, ойға жұғымды ешқандай нәрсе таппайсың. Не сөз жоқ, не тіл, не қиял жоқ. Ал осыларды жазушы деп әспеттей­міз. Шығармашылық фантазия деген ертегі емес, мүлдем бөлек дүние. Шығар­машылық қиял деген - көргенді өзінің ой-елегінен өткізу, болашаққа жорамал жасау, не болмаса өткенді оймен отырып бүгінгі көзқарас негізінде қайтадан бағалау. Бұл - адамның өзінің өткенге деген көзқарасынан туатын нәрсе.

- Азат күннің кейіпкері қандай болуы керек? Кеңес әдебиеті мен Тәуел­сіз­дік тұсында туған кейіпкерлердің арасында рухани сабақтастық жоқ, тек бос кеңістік қана бар деген пікір қан­шалықты қисынды?

Қалихан ЫСҚАҚ:
- Осы жиырма бір жылдың ішінде біз тұтас ұрпақты жоғалтып алдық. Оның жар­тысы қылмыс әлеміне қойып кетті де, қалғаны қаңғыбастардың қатарын толықтырды. Соныменен біз бір буыннан айырылып қалдық. Қалаға келіңдер дедік. Қалада не баспана, не жұмыс жоқ. Қаңғырып бос қалды. Ауылда қала алмады, өйткені, ауылдың да жағдайы мәз емес. Оны да бітірдік, қаңғыртып жібердік. Кезінде байыңдар деді. Бірақ «оны қай­дан алдың, неден таптың» деп тексеріп, есе­бін сұрап жатқан ешкім жоқ. Міне, енді байыды. Байып алып шетелге қашып жатыр. Елді тоздыру үшін жасалып жат­қан бұл да бір саясат. Қазақстан қазір қандай қоғам орнатып жатыр? Осының басын ашып алмай ештеңе шықпайды. Ұлт дегенді, халық дегенді ұмыттық. Қазір халық үшін қызмет ететін ешкім жоқ. Бәрі қалтасының қамымен әуре. Қалтасы толғаннан кейін: «шу, қарақұйрық!» деп шетелі ме, басқасы ма тайып отырады. Міне, сол. Бұлар кешегі партократтардың, кеңес үкіметіндегі шенеуніктердің жұр­нағы. Содан шығып жатыр. Ал қара халық болса, сол баяғы қалпынша «битін сығып, қанын жалап», қайыршы қалпында әлі жүр. Міне, біздің іздеген бүгінгі азат күн­нің кейіпкері - осылар.
Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ:
- Негізі, қазақ әдебиетінің - «Әдебиет - ұлт­тың жаны. Ұлттық сана, тағдыр, жан жүйесі - көркемөнердің басты тақыры­бы», - деген Жүсекең айтқан бағыты, ұс­та­нымы өзгерген жоқ. Оны отаршылдық қамыты мойнын қажаса да ұлт азаттығы мен ұлттың санасын, тағдырын қашап жазған жазушылардың еңбегінен анық көруге болады. Сонда не өзгерді? Өзгеріс мынада - қазақ әдебиеті өзінің күрес­керлік миссиясын орындады. Яғни Ұлт - азаттық алды. Ал, біз абдырап қалдық. Неге? Себебі, біз осы уақытқа дейін өзі­мізге дейінгі қазақ әдебиетін саралап, зер­делеп, зерттеп, талдап, әркімді кітап сөресі мен оқырман санасындағы өз ор­нына қоймадық. Өзінің әдеби тегін тал­дап танымаған қаламгерлер толымды, тұлғалы кейіпкері бар көркем шығарма бере алмайды. «Характер» деп қол­да­натын орыс тілінің әдеби термині - біздің тілде мінез болатын шығар. Те­гінде, Сіз дұрыс байқап отырсыз. Қа­зіргі әдеби шығармалардың да сылтып тұрған жері осы - мінез мәселесі. Сіз екеуміз, жал­пы осы жиылған барлығымыз мінез­сіз қоғамда өмір сүріп отырмыз. Ал, мі­нез­сіз өнер - тұл. Мінезсіз қоғамның шын жазушысы, шын өнерпазы, шын ақы­ны - құлазып, Мағжанға ұқсап өткенге қайта-қайта оралып, бүгіннен түңіліп күн кешпек. Әлгі біздің баяғыдай еліктейтін, өзімізде жоқ немесе өзіміздің қорқақ­тықтан, жалтақтықтан, үркектіктен бара алмай, жасай алмаған іс-әрекеттерімізді іске асырған сүйікті кейіпкерлерімізді сағынатынымыз да, оларды бүгінгі шы­ғармалардан іздеп, таба алмаған соң, тұлданып шыға келетініміз де біздің әдеби санамыздың өткен шақта жатқан­дығы-ау деп кейде ойлап қоямын. Әрине, үнемі ойланып жүруге қолың тимейді.
Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Кеңес үкіметі өз тұсында - қа­лам­ақыны жақсы қойды. Содан еті тірі­лердің барлығы әдебиетке келді. Жағдайы жақ­сы көкелері інісін шақырып алып, қолдан жазушы жасады. Журналистің деңгейінде жазатын болса да, қанатының астына алып, әйтеуір, «ананы жаз, мынаны жаз» деп, жетелеп жүріп жазушы қыл­ды. Мысалы, бір кітабың шығады, бес - он мың сом қалтаңда. Бұл деген сол кез­дің өлшемімен көз жүгіртсек, колхоз­шының бірнеше жылдық жалақысын құрайды. Ал оны жазушы бір рет «халтура» жасайды да, қалтасына салады. Әдебиетке «халтурщиктер» осылай келе бастады. Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқановтардың кезінде тазалау болса да, 1975-80 жылдардан бастап қала­мының желі бар пысықайлардың дені ақын-жазушы болғысы келді. Жазушылық бизнес кө­зіне айналды. Қазір қарап отырсаң, кез келген есі дұрыс деген кө­келеріңнің баспасы не журналы бар. Ма­ған солардың дені әу бастан-ақ ха­лықты сауат­сыз­дан­дыруға жұмыс істеген секілді көрінеді. Әйтпесе, ойда жоқ бір профессор, ака­де­миктердің оқулықтарын неге шығарт­қызады? Екі-үш жылдан кейін ол кітап­та­ры не мектеп, не оқу ор­ны бағ­­­дар­л­амасына жарамай қалады. Оның орнына қайтадан жаңа оқулық жасатады. Сөйтіп, білім беру жүйесі де бизнеске, ақша жасау жолына айналып кетті .
Мәдина ОМАР:
- Меніңше, мәселе мынада сияқты. Жалпы, әдебиетте, өнердің кез келген саласы заманға сай болғысы келеді және кейіпкерді де осы бүгінгі күннен, Тәуел­сіздіктің 20 жылдығының ішінен іздейді. Ал оған дейінгі ғасырлар қойнауы­на кеткен тарихымыздан қорек іздемейді. Сол себепті де бүгінгі әдебиет өткенмен ара­дағы сабақтастықты жоғалтып алды. Неше түрлі шалажансар дүниелердің ке­ліп жатқандығы да сондықтан. Мәселен, біздің фольклорымыз қандай? Уақыт өте келе, фольклор кейін ысырылып, Кеңес әдебиеті, идеология, жаппай бір науқан­шылдық басталды. Осы бір науқанға барлығы бет бұрды да, әдебиет өзінің негізгі функциясы - өнер тудыру екенін ұмыта бастады.
Қалихан ЫСҚАҚ:
- Осы жерде туындайтын және бір мәселе - жастардың жазушылықты журналистикамен шатастыратындығы. Пуб­лицистика - ол көркем әдебиеттің емес, журналистиканың тілі. Екеуі екі басқа дүние. Дұрысын айтсақ, публицистика дегеніміз бөспе сөз, әншейін. Одан көр­кем әдебиет тумайды. Публицистиканы тек қаламмен суға сурет салғанмен салыстыра аламыз. Қазір сызады, артынан қарасаң ізі де жоқ. Сондықтан да публицистика әдебиеттің алтын қорына қосыла алмайды. Өзінің міндетін атқарғаннан кейін құмға сіңген судай жоқ болады. Журналистикамен үлкен жазушы болған қандай қаламгерді білесіңдер өздерің? Саттар Ерубаевтың өзі қазір оқылмай бара жатыр. Осыдан-ақ, көркем әдебиет пен публицистиканың межесін, ара-жігін ажырата беруге болады. Бүгінгі жазушыларда суреткерлік жоқ, тек баяндайды. Сөзбен сурет сала алмайды. Басты кесір осында.

- Кейіпкері жоқ прозалық шығар­малар да бар ғой әлемдік тәжірибеде. Он­дай әдебиет қазақы болмыспен қан­ша­лықты үндеседі? Бәлкім, бүгінгі әде­биет­ке кейіпкердің мүлдем керегі де жоқ болар?

Қалихан ЫСҚАҚ:
- Ол ешқандай да жаңашылдық емес. Білімсіздік пен дарынсыздықтан туатын ша­лалық: не арғыны білмейді, не бергіге ниеті жоқ. Әрине, кейіпкер керек, кейіп­керсіз дүние бола ма? Өздерің ойлаң­дар­шы!
Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Бұл сұрағыңыздың жауабы табылып та қойған. Соны іздеуге, ізденуге ша­бандық танытып, ерініп отыр бүгінгі жазушылар. Тұрмысты көбірек ойлайды. Күн­көріс, отбасын асырау деген бар. Оның барлығы жазушының азат ойлап, еркін еңбектенуіне кедергі. Бірақ адам өзгерген жоқ, сол баяғы тас үңгірден енді шығып келе жатқан адам. Оқиғаны, айтар ойды жеткізуде сәл-пәл форма өзгерген болуы мүмкін, бірақ шығармалардың сю­жеті сол қалпы. Соны бүгінгі заманға бейімдеп, жоғарғы деңгейде интерпретациялап беру керек. Бұл іс тек қазақтың емес, бүкіл адамзаттың өткеніне қазақ­тың көзімен қарай алатын қаламгердің қолынан келеді.
Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ:
- Солай бола тұрса да, бүгінгі күндері жа­зылып, жарық көріп жатқан сәл-пәл өз­ге­ше лебі бар шығармаларда жазу­шы­ның өз ішіне шырақ алып түсіп, үңіліп, қар­манып, тіпті кейде әлденеге сүрініп- қабынып жүргені байқалады. Ол кісі сыртқа шыққанша күтеміз. Кейіпкерін де, мінезін де. Күтіп отырғанда - жазушының әлгі өз ішіндегі сана үңгірінің үзік-үзік с­у­рет­терін оқи тұруымызға тура келеді. Жазушы үңгірден олжамен шыға ма, жоқ па - ол өзінің бағы мен соры.
Мәдина ОМАР:
- Кейіпкер керек. Негізінде әдебиет ке­рек пе, керек емес пе дегеннің өзі де бос сөз. Әдебиетті кімдер жасайды? Же­ке тұлғалар жасайды. Мысалы, мен не­ге проза жазамын? Өйткені, жазудан өзге қолымнан ешнәрсе келмейді. Маған ешкім ол үшін ақша төлемейді, мен сұ­рамаймын да. Бәрібір жазамын, себебі, әдебиетте әлденеге жарайтынымды ең болмаса, өз-өзіме дәлелдей аламын. Бұл сондай бір табиғи процесс. Әдебиет - ол эволюция. Оны басқаша ешнәрсемен түсіндіре алмайсың. Әдебиет керек емес, жойылсын дегенмен де, ол жойылмайды. Болмаса әдебиет жасасын деумен, жазу керемет болып кетпейді. Ол өзінің табиғи жолымен дамиды және сол кезде нәти­жесін де алатын боласыздар. Ал әдебиет бар жерде кейіпкер де болады. А. Чехов­тың бір сөзі бар, ол өзінің «Жаңа бастаған жазушыларға кеңесінде»: «Стать писателем очень нетрудно. Нет того урода, кото­рый не нашел бы себе пары, и нет той чепухи, которая не нашла бы себе подходящего читателя» деген екен. Әрине, бұл сөздің астарында ауыр әжуа, трагедия жатыр. Сол айтпақшы, кез келген «хал­тураның» да өз оқырманы бар. Мысалы, кейбір классиктердің әдебиетте қалай көш бастап, тұлғалақ деңгейге жетіп, үлкен адамға айналғанын мен әлі күнге түсінбеймін. Себебі, оның әдебиеті «халтура». Әдебиеттен түсінігі бар адам ре­тінде, оның «халтура», арзан дүние екенін ұғып тұрмын. Бірақ сол «халтурщик» қаламгер том-том кітабын шыға­ра­ды. Себебі, оның өзінің оқырманы, қол­дайтын адамдары бар. Бұл енді талғам проблемасы. Жоғарыда атап өткенімдей, барлығы да насихатқа байланысты. Мынау керемет деп түсіндіріп қойса, соған иман­дай сеніп, үйірілетін жастар да же­терлік. Ол үшін ешкімді кінәлай алмай­сың. Енді негізгі сұрағыңызға келсек, бү­гінгі заманауи әдебиетте тек кейіпкерлі емес, сонымен қатар кейіпкері жоқ шы­ғар­малар да бар, тіпті кейіпкерсіз роман да жазуға болады. Ол сана мен ойлар ағы­ны, қою суреттер мен сезімдерден тұруы мүмкін. Туынды ішінде атмосфера қалыптастырып, сол арқылы әлдебір елес образдардың көмегімен жазушы өзінің позициясын, жанайқайын, жаңа мазмұн шығарады. Бірақ бұл тектес проза «өнер - өнер үшін» деген категорияға кетеді. Оны ортанқол оқырман түсіне алмайды және түсінуі шарт емес. Бұған Марсель Пруст, Ален Роб-Грийе, т.б. шығармашы­лық­тарын жатқызамыз.
Әмірхан БАЛҚЫБЕК:
- Әдебиеттің жанрлары көп қой. Мысалы, жапондарда шығарманы күнделік секілді етіп жазатын жанр бар. Соны оқырман экзотика ретінде қабылдайды. Ал біз ұялы телефон мен ғаламтор келгелі хат жазуды да ұмытып қалдық. Соның салдарынан бүгінгінің адамдары ойларын сауатты жеткізуден қалып барады. Ал негізінде хат жазудың өзі өнер ғой. Чеховтың қос томдық хаттары бар, мысалы. Толстойдың да төрт томдық хат және екі томдық күнделігі сақталған. Мәселен, Чеховтың күнделіктерін оқитын болсаңыз, оның кім екенін, кейіпкерлерінің қайдан шыққанын түсінесіз. Толстой да дәл солай. Тұлғасы, бүкіл шығармашылығы анық­талады. Ал бізде ондай нәрсе жоқ. Эпистолярлық жанр қазақта қалып­тас­паған. Енді тіпті қалыптаспайды да. Қазақ әдебиеті жетер жеріне жеткізіп игермеген бір жанр ретінде тарих қойнауына ке­тіп үлгерді. Ал әдебиетте ондай қазақ қаламгерлері игере алмаған жанрлар қаншама?
«Дөңгелек үстелді» жүргізген
Назерке ЖҰМАБАЙ.

"Қазақ әдебиеті" газеті