Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3004 0 pikir 11 Qantar, 2013 saghat 09:24

Ábdiuaqap Qara. «Búl mýmkin emes. Bizde arab tilin bilmeytin arab bolmaydy»

1-suret - Fransiya astanasy - Parij qalasyndaghy Mústafa Shoqay atyndaghy sayabaqtaghy Mústafa Shoqaydyng eskertkishi

2-suret - Mústafa Shoqaydyng eskertkishi janyndaghy bir top azamat: tarihshy, mústafatanushy Ábdiuaqap Qara, Qazaqstannyng Fransiyadaghy elshisining kenesshisi Ghabit Syzdyqbekov, Mústafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostyq qoghamynyng tóraghasy Yashar Dinish, onyng orynbasary Samitdin Balaban, Azerbayjandyq Doghan, Parijdik qazaqtar Týrkistan jәne Tolgha

3-suret - Europa qazaqtarynyng qúryltayy jәne jastar arasyndaghy futbol jarysy. Syilyq tabystap túrghan - Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng alghashqy tóraghasy, jazushy Qaldarbek Naymanbaev

4-suret - Europa qazaqtarynyng ýilenu toyynan kórinis

5- suret - Sadyq Jigit pen qúdasy aljirlik Rashiyt

 

(Parij joljazbasy)

1-suret - Fransiya astanasy - Parij qalasyndaghy Mústafa Shoqay atyndaghy sayabaqtaghy Mústafa Shoqaydyng eskertkishi

2-suret - Mústafa Shoqaydyng eskertkishi janyndaghy bir top azamat: tarihshy, mústafatanushy Ábdiuaqap Qara, Qazaqstannyng Fransiyadaghy elshisining kenesshisi Ghabit Syzdyqbekov, Mústafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostyq qoghamynyng tóraghasy Yashar Dinish, onyng orynbasary Samitdin Balaban, Azerbayjandyq Doghan, Parijdik qazaqtar Týrkistan jәne Tolgha

3-suret - Europa qazaqtarynyng qúryltayy jәne jastar arasyndaghy futbol jarysy. Syilyq tabystap túrghan - Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng alghashqy tóraghasy, jazushy Qaldarbek Naymanbaev

4-suret - Europa qazaqtarynyng ýilenu toyynan kórinis

5- suret - Sadyq Jigit pen qúdasy aljirlik Rashiyt

 

(Parij joljazbasy)

Qazaq "toy dese qu bas domalaydy" deydi. Parijdegi tuysymyz Sadyq Jigit 29 jeltoqsanda kelin týsirip toy jasaytyn bolghannan keyin joldasym Tayra ekeumiz 27 jeltoqsan kýni Ystambúldan solay qaray attandyq. Parijge alghash ret 1985 jyly barghan edim. Sodan beri ótken 27 jylda 6-7 mәrte Parijge sapar shektim. Olardyng kóbi Mústafa Shoqay turaly zertteuler men 2007 jyly irge tasy qalanghan Mústafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostyq qoghamynyng is-sharalaryna baghyttaldy. Belgili bolghanday, 1921-1941 jyldary Mústafa Shoqay osy qalada 20 jyl ómir sýrgen edi. Sondyqtan onyng atynda bir qoghamnyng qúryluy Qazaqstan men Fransiyanyng baylanystarynyng damuy túrghysynan ondy qúbylys bolsa kerek.

Parijdegi Mústafa Shoqay atyndaghy sayabaq

Mústafa Shoqay arqyly Fransiya Qazaqstannyng tәuelsizdik tarihynda Europa elderi ishinde airyqsha oryngha iye. Sonymen qatar, Mústafa Shoqay da Fransiyany ózining ekinshi otany retinde kórgen. 1940 jyly nasistik qauip-qater Fransiyagha tónip túrghanda, sondaghy Reseyding sayasy emigranttary, ishinde A.Kerenskiy pen P.Milukov syndy ataqty orys sayasatkerleri jan saughalap AQSh-qa qashyp jatqanda Shoqay "Qiyn qystau kezde meni qúshaq jayyp qarsy alghan Fransiya mening ekinshi otanym,  otanymdy tastap ketpeymin" dep Parijde qalghan edi.
1941 jyly, 27 jeltoqsanda Shoqay Berlinde beymәlim týrde kenet dýnie saluynda osy sheshimi sebep boldy. Eger Kerenskiy - Milukovtargha erip AQSh-qa ketip qalghanda, mýmkin ol taghy úzaq ómir sýrer me edi? Sondyqtan Mústafa Shoqay әri Qazaqstannyng әri Fransiyanyng abyroyly ortaq azamaty. Ol sonymen birge janyn tek Týrkistan halyqtary ýshin qana emes, Fransiya ýshin de pida etti desek artyq aitqandyq bola qoymas. Mine, osyny bilgendikten, qazirgi tanda Fransiya Shoqaygha qúrmet kórsetip, 2010 jyly onyng atynda sayabaq ashyp mýsinin ornatyp otyr. San ghasyrlyq tarihy bar Fransiyada osynday parki jәne mýsini bolghan basqa el azamattarynyng sany sausaqpen sanarlyq qana.

Biz Parijge barghannan keyingi alghashqy júmystarymyzdan biri - osy sayabaqqa baryp, dýniyeden qaytuyna 71 jyl toluyna baylanysty Mústafa Shoqaydy eske alyp, aruaghyna Qúran oqyp sauabyn baghyshtau boldy. Eske alu jiynynda Qazaqstannyng Fransiyadaghy elshisining kenesshisi Ghabit Syzdyqbekov, Mústafa Shoqay Fransuz-Qazaq Dostyq qoghamynyng tóraghasy Yashar Dinish, onyng orynbasary Samitdin Balaban, Azerbayjandyq Doghan, Parijdik aghamyz Týrkistan jәneTolgha degen azamattar boldy.
Europa qazaqtary ýshin toy men qúryltaydyng manyzdylyghy
Biz arnap barghan Sadyq aghamyzdyng 29-y kýngi kelin týsiru toyyna Parijde túratyn 300 otbasynan kóptegen adamdar qatysty. Odan tys Germaniyadan, Gollandiyadan, Shvesiyadan jәne Týrkiyadan da qonaqtar boldy. Toyda betashardy Parijdik qazaqtardyng atynan Abduaqap Týrkóz jasady.

Europa syndy elderde toy jәne qúryltay syndy jinalystardyng eng manyzdy jeri halyqtyng basyn qosuy bolsa kerek. Óitkeni jayshylyqta Parij sekildi Europanyn ýlken qalalaryna barsanyz, qazaqtardyng kóbin kóre almay qaytasyz. Múnyng basty sebebi qazaqtardyng sany az jәne olar әrtýrli ýlken qalalarda ómir sýredi. Keyde eki ýy arasynda bir qalanyng ózinde mashinamen eki saghat jýruge tura keledi. Sonsong Europa elderinde júmys tәrtibi qatan. Ondaghy azamattar tannyng atysy men kýnning batysyna deyin júmysta bolady. Kezdesip, әngimelesip otyrugha kóp uaqyttary bolmaydy. Al, toy-qúryltay sekildi bas qosularda sol qaladaghy jәne kórshi elderdegi qazaqtardyng basy qosylady. Sonda kóptegen jyldar kórmegen aghayyndy, dos-jarandy kórip, әngimelesip kóniling ósip marqayyp qalasyz. Shirkin, tuys-tughandy kórip sәlemdesip, jaghday súrasyp amandyq biliske dýniyede ne jetedi!
Mine, sondyqtan Parij qazaqtarynyng mәdeny qoghamynyng tóraghasy Ály Gýlen biyl Europa qazaqtarynyng jyl sayyn ótetin qúryltaylarynyng kezektegisining biyl 18-19 mamyr kýnderi Parijde ótetinin jәne osyghan qyzu dayyndalyp jatqanyn aitqanda erekshe quandym. Osynday qúryltaylargha Europanyng týrli elderindegi 10 qazaq mәdeniyet qoghamy atsalysuda. Sonymen qatar, Qazaqstannan qogham jәne mәdeniyet qayratkerleri de qatysyp qúryltaylardyng dengeyin kóterip Europadaghy qandastarymyzgha erekshe últtyq ruh berip kónilderin ósirude.

Europa qazaqtary qúryltayy 2013 jyly Parijde ótpek

Osy qúryltaylardyng alghashqy qadamy 1994 jyly Munhende bastalghan edi. Ol kezde Azattyq radiosynda júmys istep Munhende túratynmyn. Osy is-sharanyng basy-qasynda bolu baqytyna ie boldym. Maqsatymyz - Europa elderinde shashyrap jýrgen qazaqtardyn, әsirese jastardyng basyn jylyna bir ret de bolsa, Europalyq jastar jaqsy kóretin futbol arqyly qosu edi. Sóitip, jastardyng qazaqtyq qalpyn saqtau jәne Europanyng týrli qalalaryndaghy jastardyng bir-birlerimen tanysyp, dostas bolularyna jaghday jasau edi. Sol izgi shara halyq pen jastardan qoldau tapty. Sodan beri Europalyq jastardyng futbol sayysy jyl sayyn Europa elderinde ótkizilip keledi. Osy futbol sayysynyng auqymy 2002 jyly Qaldarbek Naymanbaev basshylyghyndaghy Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng qol úshyn beruimen keneyip Europa qazaqtary qúryltayyna ainaldy. Sodan beri futbol sayysy qúryltay is-sharasynyng manyzdy bir bólegi retinde atqarylyp keledi.

Qazirgi jahandanu kezinde ókinishke oray, Týrkiyalyq jәne Europalyq qazaqtar búrynghyday ýi-ýidi qydyryp әngimelesuden qaldy. Balalyq shaghym esimde, ol kezde ata-analarymyzben eki-ýsh kýnde bir tuystardy qydyrushy edik. Nemese tuys-tughandar bizge kýn sayyn soghyp túratyn. Qazir onday jii aralasu joq. Endi tek kógildir ekran men syiqyrly internet bar. Bala-shagha demey barlyghymyz, tuys qydyrghannan góri ýide otyryp solargha telmirgendi jaqsy kóretin boldyq. Búl - býkil dýniyede solay. Sondyqtan qazaqtyng dәstýrli tuystyq, dostyq sezim, ókinishke oray, endigi úrpaqta joghalyp kete me dep alandaymyn.
Qazaqtar men araptar arasyndaghy tarihy baylanystar
Sadyq aghamyzdyng týsirgen kelini Aljirlik arab qyzy eken. Qúdamyz Rashit búryn qazaqty onsha bilmeydi eken. Toydan keyin eki kýn boyy Sadyq aghamyzdyng ýiinde dastarqandas bolyp әngimelestik. Aljirde túratyn oqymysty, injener Rashit qazaqtyng salt-dәstýrleri, mәdeniyeti men tarihy turaly aitqandarymyzdy yntamen tyndady. Qazaqtyng dastarqanynyng únaghanyn aitty. Bizben birge ýide Qarajorgha biyin biyledi. Arap qúdamyzgha qazaqsha shapan da japtyq.

Arab qúdalarmen әngimede arabtarman qazaqtar arasyndaghy tarihy qarym-qatnastar sóz boldy. Birinshiden, qazaqtar araptardy, payghambarymyz arabtan shyqqan dep syilaydy. Ekinshiden, Mәmlýkter, әsirese Beybarys Egiypetti biylep túrghanda qazaqtar men arabtar arasyndaghy tyghyz baylanys bolghan. Ýshinshiden, Kúteybe bin Mýslim uaqytynan arabtar Orta Aziyagha kele bastady. Solardyng úrpaqtary býginde qazaq bolyp "qoja" degen rudy qalyptastyryp otyr. Endi osy tuystyq qarym-qatnastar Europada jalghasyn tapqan siyaqty. Osy kýnde Parijdegi qazaqtar arasynda arabtan bes kelin bar eken.
Qúda Rashit ókinishke qaray Aljirde qazaqtardyn, týrki halyqtarynyn, tipti ózderin qanshama ghasyr biylep túrghan Osman memleketining tarihynyng dúrys oqytylmaytynyn, óitkeni býkil oqulyqtardyng kezinde fransuzdar tarapynan jazylghandyghyn atap ótti. Sondyqtan músylman halyq bola túra, qazaqtar turaly eshnәrse bilmeytindikterin tilge tiyek etti.

Aljirlikter arap jәne fransuz tilderinde birdey sóileydi

Qúdanyng aituyna qaraghanda, 1962 jyly Fransiyadan tәuelsizdikterin jariyalaghan Aljirde halyq eki tilde, atap aitqanda arab jәne fransuz tilderinde erkin sóileydi eken. Mektepterde әli de bolsa fransuz tili ýiretiledi.
Biz oghan "Aljirde fransuz tilin biletin, biraq ana tili arabshany bilmeytin halyqtyng mólsheri qansha?" dep súraq salghanymyzda, Rashit qúda betimizge tandanyspen qarady. "Búl mýmkin emes. Bizde arab tilin bilmeytin arap bolmaydy" dedi.
Búl jauaptan keyin biz tandanyspen : "Qalaysha? Sizder 1830 jyldardan 1962 jyly egemendik alghangha deyin 130 jylday Fransiyanyng qoly astynda bodan bolyp keldinizder. Al biz qazaqtar, Kenes Odaghynyng qol astynda 70 jylday qana túrdyq. Sonyng ózinde halqymyzdyng shamamen 30 payyzy ana tilin úmytyp tek orys tilinde sóileytin boldy. Sender qalaysha arap tilin saqtap qaldyndar? Múnyng syry nede?" dep súradyq.
"Bizdi dinimiz saqtap qaldy. Dúrys, Fransiya ózining tili men mәdeniyetin bizding úrpaqtyng sanasyna tolyq kirgizuge tyrysyp baqty. Mektepterde kóbinde sabaqtar fransuz tilinde boldy. Biraq, bizde mektepterge qosa diny medreseler ýzilgen joq. Biz sol diny medreseler arqyly arab tilin saqtap qaldyq. Býgin Qúdaygha shýkir Aljir azamattary ana tilinde de, fransuz tilinde de erkin sóileydi. Arab tilin bilmegen arapty Aljirde kezdesire almaysyz" dep jauap berdi.
Sonda qalay boldy? Álemde bodandyqqa dushar bolghan elder ishinde tek Qazaqstan men Qyrghyzstannyng ghana ózining tughan elinde, tól memleketinde ana tilinde sóiley almaytyn azamattarynyng bolghany ma?
Búl oilantarlyq jәit eken. Negizinde bodandyqqa týsken basqa әlem elderin jiti zertteuimiz kerek siyaqty. Álemde osynday baqytsyzdyqqa úshyraghan qansha el bar? Olar bodandyq kezende jat júrttar jongha tyrysqan últtyq erekshelikterin qalay qalpyna keltirude? Búlardy zertteu kerek. Sóitip solardyng tәjriybelerining tiyimdi jaqtarynan paydalanu qajet.

Islam elderining ortaq tarihy jazylsa

Tarih mәselesinde qúdamyzben bolghan әngimede, týrki halyqtarynyng arasynda oqulyqtarda bir-birlerining tarihtarynyng dúrys jazylmay kele jatqandyghyn atap óttik. Sony qalpyna keltiru ýshin Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng úsynysy boyynsha, Astana qalasynda "Týrki akademiyasynyn" qúrylghandyghyn, sol akademiyada týrki halyqtarynyng mәdeny jәne tarihy qúndylyqtarynyng zerttelip qayta jazylatynyn aittyq.
Osy túrghydan alghanda Islam Konferensiyasy Úiymynyng osynday is-sharagha bet búruy býkil músylman elderi ghalymdarynyng basyn qosyp, Islam elderining ortaq tarihyn jazuynyng manyzdy ekenin kórsetti. Aljirde týrki halyqtarynyn, Qazaqstan men Týrkiya syndy elderde arap elderining tarihynyng dúrys oqytylmaytyndyghyn, osylaysha músylman elderding bir-birlerining tarihynan beyhabar nemese jansaq ýirenip jýretindigin atap óttik. Qúdamyz múnyng asa qajet jәne iygi shara bolatynyn quanyshpen bildirdi.
Bes kýndik Fransiya saparymyzda toy jәne qaladaghy jaqyn tuystarymyzdy qydyrudan Parijding tarihy kórkem jerlerin aralaugha kóp uaqyt qalghan joq. Júbayym Tayra ekeumiz búghan kóp ókingen de joqpyz. Óitkeni býgingi tanda, atap aitqanda jahandanu kezeninde tuystyq qarym-qatnastar barlyq nәrseden qymbat jәne qúndy. Sondyqtan tuystarymyzdyn, qúdalarymyzdyn, dos-jarandarymyzdyng qadirin bileyik aghayyn.

Ystambúl-Pariyj-Ystambúl
«Abai.kz»

0 pikir