Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Anyz Abay 11854 4 pikir 10 Tamyz, 2018 saghat 15:09

Mirjaqyp Dulatov. Abay

10 tamyz qazaqtyng úly aqyny hakim Abaydyng tughanyna 173 jyl toldy. Úly aqynnyng atyn alghan portal retinde oqyrman qauymdy osy atauly kýnmen qúttyqtay otyryp, Alash arysy Mirjaqyp Dulatovtyng "Abay" atty maqalasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz! Búl maqala 1914 jyly "Qazaq" gazetinde jariyalanghan. 1990 jyldyng 1 qantarynda "Júldyz" jurnalynda qayta baspa betin kórdi. Biz sol "Júldyzdaghy" núsqany kóshirip, Sizderge oqugha úsyndyq. 

Abai.kz aqparattyq portaly

Býgin ataqty qazaq aqyny marqúm Qúnanbaev opatyna dәl on jyl toldy. Eger Abay qazaqtan ózge orazdy júrttardyng birining aqyny bolsa, segizdegi balasynan seksendegi shalyna deyin týgel atyna qanyq, sózimen tanys bolar edi, eli tughanyna sýiinip, ólgenine tegis kýiiner edi. Opatyna on, jiyrma bes, elu, jýz jyl tolghan sayyn býtin júrt eskerip, matbúghaty qaynap, esimin mәngige sheyin qaldyrugha óshpes belgiler ornatyp, qúrmetine neshe týrli izgi jaylar ashar edi.

Ne shara? Bizding júrt әli kýnge sheyin mәdeniyet basqyshynyng eng tómenine ayaq basa almay túr. Qazaq әdebiyetining atasy hakiminde tarihta aty altynmen jazylarlyq Abay Shynghys tauynda tuyp, Shynghys tauynda alpys jyldyq ómirin ótkizip, sol Shynghys tauynda óldi. Tughanyn, jasaghanyn, ólgenin óz eli tobyqtydan basqa qalyng qazaqtyng kóp jeri bilmey de qaldy. Osy zamanda ýsh auyz sózding basyn qúray biletinderding jazulary tasqa basylyp, halyqqa taralyp, syngha týsip túrghanda, Abay sózi ózi ólgennen keyin bes jyl ótkende basyldy. Abay kitaby basylghannan song da elge kóp taray almady. Byltyrdan beri ghana «Qazaqta» Abaydyng kim ekendigi jayynan jazylghan son, qazaqtyng әr jerinen súraushylar bola bastady.

Abay sózi ózining tiri kýninde basylmau sebebin, ólgen song da balalary nege tez bastyrmaghanyn anyq bilmeymiz. 1904 jyly iini aiynyng basynda Omskige barghanymda, Abay ólenderining jazbasyn alghash Ahmet Baytúrsynovtan kórdim. Sonda Baytúrsynov aitty: «Estuimshe, Abay óz ólenining basylyp shyghuyn tilemeydi hәm bastyrugha eshkimge rúqsat bermeydi eken, kýz Qarqaraly qalasyna baramyn, sonda әdeyi búrylyp, Abaygha sәlem beremin, tanysamyn hәm ólenderin bastyru jayynan sóilesemin»,- dep. Ahmetke Abaydy kóruge nәsip bolmady. Abay ómiri kýzge jetpey, sol iinning 23-inde opat boldy.

1905 jyly «Semipalatinskiy listok» gazetasynda hәm onan keyin Semeydegi Geograficheskiy Obshestvonyng shygharghan bir kitabynda Álihan Bókeyhanov Abaydyng tәrjima halin jazdy hәm keshikpey kitaby da basylatynyn bildirip edi. Biraq tez shyqpady. 1909 Abaydyng balalary hәm inilerining rizalyghy hәm Álihannyng yjdahatymen Abay kitaby Peterburgte Buraganskiy baspahanasynda basylyp shyqty. Búl kýni qolymyzdaghy kitap — sol birinshi baspasy. Býgin Abay sekildi atasymen qazaq halqy maqtanarlyq aqynymyzdy aramyzdan joghaltqanymyzgha 10 jyl toluyn eske týsirip, halqymyzdyng múnday adamynyng qadirin bilmeuin aityp kana ótemiz. Tәrjima hali ótken jyly «Qazaqtyn» 39, 41 hәm 43 nómirlerinde, búryn óz kitabynda hәm Geograficheskiy Obshestvo kitabynda jazylghandyqtan, býl joly tarqap jazbaymyz.

Abay syndy aqynnyng kadirin bilmeu qazaq halqynyng zor kemshiligin kórsetuge tolyq jaraydy, sebebi — qazaq basqa júrtpen ýzengi qaghysyp, teng halyq bolyp jasay almauy — tarihy, әdebiyeti joqtyqtan. Tarihy, әdebiyeti joq halyqtyng dýniyede ómir sýrui, últtyghyn saqtap, ilgeri basuy qiyn. Ádebiyeti, tarihy joq halyqtar basqalargha sinisip, jútylyp, joq bolady. Qay júrttyng bolsa da jany — әdebiyet, jansyz tәn jasamaq emes. Qaydan órbigenin, qaydan óskenin, ata-babalary kim bolghanyn, ne istegenin bilmegen júrtqa, búl talas-tartys, tar zamanda arnauly oryn joq. Sondyktan Abaydyng aty joghaluy, múnan keyin de shyghatyn Abaylar sonday eskerusiz úmytylu yqtimaly qazaqtyng joghaluymen, qazaq atty halyqtyng úmytyluymen birdey.

Sonyng ýshin jiyrmasynshy ghasyrdyng tanynda halqymyzdyng úiqydan azyraq bas kóterui, jas әdebiyetimizding ósui, belgili kisilerimizding tirliginde hәm ólgen sonynda mәngi úmytylmastay boluy — bizding birinshi eskeretin boryshymyz. Ádebiyetimizding negizine qalanghan birinshi kirpish — Abay sózi, Abay aty bolargha kerek. Abaygha sheyin qazaqta qolgha alyp oqyrlyq, shyn maghynasynda qazaq әdebiyeti derlik bir nәrse bolghan joq edi. Abaydyng bizgeqymbattyghy da sol. Bәlki, múnan keyin Abaydan ýzdik artyq aqyndar, jazushylar shyghar, biraq eng joghary, ardaqty oryn Abaydiki, qazaq halqyna sәule berip, alghashqy atqan jaryq jýldyz — Abay.

Mirjaqyp Dulatúly 1914 jyl

"Qazaq" gazeti 1914 jyl, 23 iini, №67

Búl maqala 1990 jyldyng 1 qantarynda "Júldyz" jurnalynda jariyalanghan.

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar