Biz ýshin, bizding tәuelsizdigimizdi bayandy etu ýshin azamattarymyzdy tarihpen tәrbiyeleu, tarihtyng úzaq jyldar boyy jasyrylyp kelgen qaraly betterin ashu arqyly tәrbiyeley týsu manyzdy. Kim-kimge de ótken jolymyzdyng әli de baymaghlúm tústaryn tanytatyn jana kitaptar turaly bile bergen abzal. Osynday oy jetegimen oqyrmandargha stalinizmning ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda jasaghan qylmystaryn әshkereleytin bir eleuli júmysty tanystyrghym keledi.

Byltyrlary zerdeli oqyrmannyng kitap sóresi tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldiyevting elimizde ótken ghasyrdyng 20-40 jyldary oryn alghan sayasy qughyn-sýrginder kezenin zerttegen jana enbegimen tolyqty (Koygeldiyev M.K. «Stalinizm y repressiy v Kazahstane 1920-1940-h godov», Almaty, 2009. 448 b.).

Kitapqa ýsh alghysóz berilgen. Birin Fridrih Ebert qorynyng Qazaqstan men Orta Aziyadaghy  joba-ýilestirushisi d-r Vulif Lapins, ekinshisin «Zerde» qorynyng preziydenti Álihan Bәimenov jazypty. Kitap eki qordyng birlesken jobasy retinde dýniyege kelgen eken. Jobanyng kózdegen maqsaty - Qazaqstandaghy ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda oryn alghan  qoghamdyq-sayasy ýderisterding osy uaqytqa deyin keshendi týrde zerttelmegen tústaryn qújattar negizinde qarastyratyn enbekting tuuyna múryndyq bolyp, sony jaryqqa  shygharu  bolghan kórinedi.

Biz ýshin, bizding tәuelsizdigimizdi bayandy etu ýshin azamattarymyzdy tarihpen tәrbiyeleu, tarihtyng úzaq jyldar boyy jasyrylyp kelgen qaraly betterin ashu arqyly tәrbiyeley týsu manyzdy. Kim-kimge de ótken jolymyzdyng әli de baymaghlúm tústaryn tanytatyn jana kitaptar turaly bile bergen abzal. Osynday oy jetegimen oqyrmandargha stalinizmning ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda jasaghan qylmystaryn әshkereleytin bir eleuli júmysty tanystyrghym keledi.

Byltyrlary zerdeli oqyrmannyng kitap sóresi tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldiyevting elimizde ótken ghasyrdyng 20-40 jyldary oryn alghan sayasy qughyn-sýrginder kezenin zerttegen jana enbegimen tolyqty (Koygeldiyev M.K. «Stalinizm y repressiy v Kazahstane 1920-1940-h godov», Almaty, 2009. 448 b.).

Kitapqa ýsh alghysóz berilgen. Birin Fridrih Ebert qorynyng Qazaqstan men Orta Aziyadaghy  joba-ýilestirushisi d-r Vulif Lapins, ekinshisin «Zerde» qorynyng preziydenti Álihan Bәimenov jazypty. Kitap eki qordyng birlesken jobasy retinde dýniyege kelgen eken. Jobanyng kózdegen maqsaty - Qazaqstandaghy ótken ghasyrdyng alghashqy jartysynda oryn alghan  qoghamdyq-sayasy ýderisterding osy uaqytqa deyin keshendi týrde zerttelmegen tústaryn qújattar negizinde qarastyratyn enbekting tuuyna múryndyq bolyp, sony jaryqqa  shygharu  bolghan kórinedi.

Qorlar basshylarynyng dittegen ortaq oiyna bastar birneshe manyzdy qadam belgili zertteushi, sayasy búrmalaular men repressiyalar kezenderining bilgiri, otarshyldyqqa qarsy qozghalys pen kenestik dәuir tarihynyng iri mamany, ghalym Mәmbet Qoygeldiyevting tarapynan jasalghan eken.     Ghalym tuyndysyna kitap avtory retinde bergen alghysózinde Kenester Odaghynda ótken ghasyrdyng 30-jyldary oryn alghan jappay jazalaular jayynda keyingi shiyrek ghasyr ishinde ýlken kitaphana qoryn qúrarlyq әdebiyet shygharylghanyn atap ótedi. Soghan qaramastan, ghalymnyng payymynsha, jiyrmasynshy jýzjyldyqtyng 20-50-shi jyldaryndaghy sayasy repressiyalar tarihy tek bizding tәuelsiz elimizdegi tarihnama ýshin ghana әli zerttelmegen derlik taqyryp bolyp túr.

Avtor múnday salghyrttyqtan Resey men Ukrainada oryn alghan «múraghattyq tónkeristin» Qazaqstanda kórinis tappaghandyghy, sonday-aq, kenes shyndyghy jaghdayynda qalyptasqan  shetaymaqtyq sananyng әli joyylyp bitpegen salqyny sezilip túrghanyn aitady. Osynau  ghylymy problemanyng kýni býginge deyin tym mardymsyz qarastyryluyna vedomstvolyq múraghattardaghy qúpiya saqtalyp kelgen qorlardyng jamylghysyn ashugha zannamalyq qújattardyng da tolyq qúqyqtyq negiz jasamay túrghany ras. Degenmen, zertteushilik izdenisterinde  ol qolda bar mýmkindikterdi barynsha paydalanghan. Últtyq Qauipsizding komiytetining birqatar oblystyq departamentteri múraghattaryndaghy ashyq qújattar men materialdardy taldaugha alyp, zertteu júmystaryn jýrgize kele, búghan deyin beymәlim bop kelgen birqatar jәitterge nazar audarghanyn atap aitu lәzim.

Enbekting eleuli janalyghy retinde Qazaqstandaghy tútas әleumettik toptardy - baylar men dinbasylaryn (ishandardy, imamdardy, moldalardy) josyqsyz joi ýderisi oryn alghany túnghysh ret ashyp aitylyp otyrghanyn aitar edik. Búl jәit búghan deyin beymәlim bolyp kelgen naqty qújattyq materialdar negizinde kórsetilgen. Sonday-aq kenes biyliginin  qalyptasu ýstindegi últtyq sayasy elita men shygharmashyl intelliygensiyany qudalauy, últ qyzmetkerlerine GPU-ding jәne onymen qatar, әreketi odan bir kem týspeytin jazalaushy organ sipatyna engen partiyalyq ólkelik baqylau komissiyasynyng jazyqsyz jala jabu jolymen «qylmystyq» jәne jeke ister ashuy, jalpy, jana otarshyldardyng Qazaq Avtonomiyalyq Kenestik Sosialistik Respublikasyndaghy últtylyq sipatty joigha baghyttalghan tegeurindi iydeologiyalyq shabuyly arnayy taldaugha alynghan. Búl túrghydan alghanda,  búryn bizding tarihnamamyzda stalinizm men Qazaqstandaghy repressiyalardy últ mәselesimen tyghyz baylanysta qarastyrghan múnday enbekting bolmaghanyn atap ótu lәzim.

Kitaptyng taghy bir ereksheligi sol, múndaghy kýlli taldaular, tarihtaghy tragediyalyq qúbylystyng jekelegen epizodtaryn janghyrtular,  bolishevizmning últ mәselesindegi óreskel qighashtyqtary men búrmalaularyn ashu  әreketteri resmy qújattar men derekterdi tartumen qatar, qúpiya polisiya jýrgizgen tergeulerding materialdary negizinde jýzege asyrylghan.

Enbek bes taraudan túrady. Alghashqysynda naqty tergeu materialdary jәne aiyptau qorytyndysy arqyly Esil aimaghynda túratyn búrynghy alashordashylardyng isti bolu tarihy  qarastyrylyp, barshasynyng qoldan qiystyrylghan jalaly aiyptar boyynsha sottalghany kórsetiledi. Kelesisinde Soltýstik Qazaqstan ónirinde 1921 jyly oryn alghan sharualar kóterilisi men oghan qazaqtardyng qatysuy jәne, әriyne, tiyisinshe,  jazalanu jayy әngime bolady.

Ýshinshi tarauda Kókshetau aimaghynda aqpan revolusiyasynan keyin qúrylghan jergilikti qazaq komiytetinde jәne ol úzamay  «Alashorda» ýkimetining buynyna ainalghanda belsendi qyzmet istegen Temirbekov Ábjan men patshalyq túsyndaghy qazaq qozghalysyna qatysushy, kenes  kezinde halyq sudiyasy bolghan, 1921 jylghy sharualar kóterilisine jetekshilik jasady degen jeleumen ústalghan bayyrghy últ qayratkerlerining biri Jantalin Ahmetting tergeu isteri taldanady. Al  «Ishandar isi»  degen taqyryppen aidarlanghan tórtinshi tarauda din qyzmetkerlerining jalghan jalamen qughyngha úshyratyluy qarastyrylady.

«Bolishevikshe «óz taghdyryn ózi aiqyndau» degen taqyryp qoyylghan songhy tarauda  avtor azattyq qozghalysynyng shyny ispetti alashorda kezeni men onyng qayratkerlerinin, sonday-aq alash iydeyalaryn kenes ókimeti auqymynda iske asyrugha tyrysqan kommunisterding qayghyly tarihyna - últttyq intelliygensiyanyng ortalyq jýrgizgen  shovinistik is-әreketterge kórsetken qarsylyghyna jәne ony túnshyqtyru, basu joldaryna nazar audarady.

Sayasy repressiyalardy qúbylys retinde tek stalindik kezenmen baylanystyrghanymyzben,  is jýzinde ol bolishevikter biylikke kelisimen payda bolghan-dy, tiyisinshe, Stalin ómirden ótkennen keyin de jalghasty. Múnyng sebebi, avtordyng baghamdauynsha, sosializmge bettegen sayyn taptyq kýres shiyelenise týsedi delinetin qate iydeologiyalyq qaghidany basshylyqqa alyp, naqty adam taghdyrymen sanaspay, biylikting qisynsyz kýsh qoldanular jasaghanynda jatyr. Enbegining qorytyndysynda avtor sayasy elitagha, intelliygensiyagha, din qyzmetshilerine qatysty jýrgizilgen jazalaular tabighatyn qaray kelip, biylikting óskeleng úrpaqty últtyq qúndylyqtar eskerilmeytin jana «kommunistik dinge» sendirudi maqsat etkenin, sol sebepti aqtaugha bolmaytyn adam shyghynyna jol berilip, úrpaqtar baylanysyna qayau týsirilgenin aitady. Ol  enbegin maghynasyz jazalaular saldarynan tap bolghan qasiretke oryn bermeuge әbden bolar edi dep qorytady (354-b.).

Avtor óz zertteuleri negizinde ólkede panislamshyldyq kontrrevolusiyalyq kóterilis әzirlegen úiymnyng is jýzinde bolmaghanyn, ony qúpiya organ qyzmetkerlerining qoldan qiystyryp jasaghanyn, sóitip sayasy jalghan aiyp taghyp, talay jazyqsyz jandy qughyngha úshyratqanyn, atugha keskenin dәleldeydi. Sosyn  ózine múnday әreket jasaugha organdardy ne iytergeni jayynda súraq qoyady. Jauaby týsinikti: birinshiden, biylik jazagha halyqtyng jana toptaryn, qily jandardy kóbirek tarta otyryp, әsirese, kontrrevolusiyalyq panislamshyldyq ortalyqtyng úiymdasyp, tipti júmys istep túrghany jayyndaghy jalghan derekti jalaulatu jolymen, erkin oidy mýldem auyzdyqtaudy kózdeytin repressiya auqymyn úlghaytudy qajet etti, ekinshiden, osy kezde eshteneden tayynbaytyn sheksiz biylik jýiesine ainalghan ishki ister halyq komissariaty osynday qorqynyshty әreketteri arqyly eldi «jaulardan tazartugha» baghyttalghan qyzu júmys jýrgizip jatqansydy (284-b.).  Múnyng bәri, әriyne, dәuletti taptardy joyyp, sayasy jәne shygharmashylyq elita qarsylyghyn basa alghan biylikting odan әri  ústanghan, mәni terenge ketetin sayasatynyng jalghasy bolatyn. Osylay qorytqan avtor pikirining oryndylyghyna shәk keltire almaysyn.

Avtor qúpiya qyzmetting Foma Ivanov degen  qyzmetkerining ótinish-mәlimdemesin jariya etken (316-317-bb.). Hat ólkelik partiya  úiymynyng kósemi Filipp Goloshekinge jәne qazaq kommunisteri arasyndaghy bedeli joghary Smaghúl Saduaqasovqa óte qúpiya týrde 1926 jylghy 10 qyrkýiekte joldanghan eken. Onda bolishevikter júmysynyng astary aitylyp, qúpiya organ ústanghan ishki syr aiqara  ashylypty. Mәlimdeme jasaushy «evropalyq qyzmetkerler toby jýrgizip otyrghan sayasatty» kózbe-kóz kórip, bilip, jýzege asyrysyp jýrgen GPU qyzmetkeri retinde, ózine belgili kelensizdikti «evropalyq basshy» - B(b)KP Qazaq ólkelik komiytetining jauapty hatshysy Goloshekin men «qazaq basshy» - buro mýshesi Saduaqasovqa «obektivti payym jasaulary ýshin» jetkizudi partiyalyq boryshy sanaghan. Onyng aituynsha,  GPU-degi toptyng «antipartiyalyq sayasaty qoldarynda bar barlyq kýshterdi qazaq qyzmetkerlerine qarsy paydalanu jolymen, olardy qudalau jәne qughyngha týsiru jaghyna baghyttalghan».

Osynau adal kónilimen ólke basshylyghyna qobaljuly habar berip otyrghan GPU qyzmetkeri ózi әshkerelep otyrghan sayasat auqymynda  qanday júmystar jýrgizip jýrgenderin ashyp aitady. Aytqandaryn biz de sanamalayyq. Qazaq Respublikasyndaghy GPU qyzmetkerleri atqarghan birinshi kezektegi mindet - qazaq qyzmetkerleri ýstinen jalghan kuәlikter jinastyru bolghan. Búl ýshin týrli әdis qoldanylypty. Eng aldymen «qazaqtardyng basbúzar (qylmystyq) elementterin jaldap, nemese at úrlaushylardy tútqyndap, qazaq qyzmetkerleri turaly kuәgerlik jalghan kórsetilimder alamyz». Ekinshiden, «qazaqtyng jauapty qyzmetkerlerine aidap salu ýshin yqpaldy rubasylary men orys kulaktarynan әdeyi arnayy toptar qúrudamyz. Sóitip olardyn ózderimizge qajet materialdar alamyz». Ýshinshiden, «andudy, iz kesudi kýsheytudemiz, sol jolmen qazaq qyzmetkerlerining júmysyn sharasyzdyq keyipke týsiru ýshin, birining «kinәsin» ekinshisine japqyzyp, bir-birine aidap salamyz».

Odan әri ol qoldap arandatudyng taghy bir masqara tәsili jayynda bayan etedi: «Bizding sayasatymyzdyng sipatyna say, jemisti operasiyalarymyzdyng nәtiyjesinde, GPU jelisi boyynsha jyl sayyn ondaghan qazaq kedey sharualaryn óltirip jýrmiz, - osylay qazaq jarlylary men ortashalaryn qazaq qyzmetkerlerinen alshaqtatudamyz». Qandy qol qúpiya organnyng qylmystaryn qalay jýzege asyratynyn da jasyrmaydy, búl san ailaly qúpiya qyzmet kisi óltirushilerdi tauyp, qúrbandyghyna  astyrtyn aidap salatyn da kórinedi: «Eger ózimiz tikeley óltirmesek, onda orys búzyqtary arqyly әreket etemiz» (316-b.).

Osynday aghynan jaryluynan keyin qúpiya organ qyzmetkeri Ivanov ótinish-mәlimdemesin jazghan sәtte nemen shúghyldanyp jýrgenderinen habardar etedi: «Biylghy jyly, (yaghny 1926 jyly - B.Q.) búrynghy jyldardaghyday әdetpen, әskerge shaqyrylghandardy tek qazaq túrghyndaryna qarsy әreketke ghana emes, lauazymdy oryndarda otyrghan jauapty qyzmetkerlerge de qarsy júmsap jýrmiz».  Demek, últtyq respublikalardyng basshylary men bedeldi qayratkerlerin uysta ústau ýshin qily arandatushylyqpen shúghyldanu - Qazaqstandaghy chekisterding basty kәsibi bolghan.

Ivanovtyng qúpiya habaryna qaraghanda, chekister  qazaq túrghyndary men lauazymdy qyzmetkerlerge de qarsy aidap salyp jýrgen әlgi әskerge shaqyrylghandardy orys túrghyndary aldynda «jylqy úrlaushy» (konokrad) dep aiyptap týsindiretin kórinedi. Sonda, qúpiya qyzmetting týrli qiytúrqy tәsilmen qiilastyruy nәtiyjesinde, orys túrghyndary qazaqtyng basshy qyzmetkerlerin at úrylaryn basqarushylar  ispetti qabyldaytyn bolady.

Eger olardyng múnday әreketining týbi shiykiligi seziler bolsa, onda kýdik tughyzbaytyn ynghayly taptyq  jamylghyny býrkene qoyady: yaghny әreketterining jasandylyghyn «bireu-mireu bayqap qalsa, - deydi  chekist Ivanov, - bәrin orys kulaktaryna, atamandaryna, qazaq rubasylaryna jaba qoyamyz». Óitkeni olardyng ishinde de senimdi adamdary jetip artylady: «orys kulaktary men qazaq rubasylary arasynda bizden ýlken aqsha alyp, qazaq qyzmetkerleri ýstinen bizge qajet eleuli materialdar berip jýrgen agentimiz bolyp tabylatyndar jetkilikti, solardy Qazaqstan jaghdayyna oray tiyimdi basqaryp, qazaq jauapty qyzmetkerlerine qarsy  paydalanugha tura keledi» (317-b.).

Bizding elimizde «tarihtyng qalauymen» ortaq taghdyr keshken halyqtardyng «dostyghy» qúbylysy astarynda, mine, kórinbeytin qyzmet osynday qulyq-súmdyqtarmen  qalyptastyrghan jaghday jatyr.

Al sonau kórinbeytin qyzmetting әreket-qimyldaryn kózdegen maqsattaryna jetu ýshin eshqanday da búrmalaudan tartynbaytyn bolishevikter, respublika partiya úiymyn basqarushylar, bizding jaghdayda - ortalyqtyng emissary Goloshekiyn   qozghalysqa keltirip otyrghan. Múny  avtor naqty aighaqtarmen dәleldep, sayasy qughyn sýrginder nauqanynyng ekinshi tolqynynda ústalghan alash qayratkerlerining repressiyalanu tarihyn talday kele, búltartpas qújattar negizinde bayypty qorytyndy jasaydy.

Otan tarihyn biluge qúmar qauymgha, oqytushylar men studentterge  kitaptyng bereri mol ekeni anyq. Tek onyng kópshilikke jetpeytinine, taralymynyng óte azdyghyna ghana ókinish bildiruge tura keledi. Kerek kitapty jetkilikti mólsherde shygharu da, әri ony jer-jerge - auyldargha tasymaldau da kýni býginge deyin sheshimin tappaghan mәsele bolyp túr.

«Abay-aqparat»