Án aitatyndar kóp, әnshi az. Sol azdyng biri hәm biregeyi – kýni keshe aramyzdan ótken, núrly jýzi esten ketpes ayauly apamyz Ámina Núghman edi. Halyq jadynan óship bara jatqan kóptegen әnderding qayta tirilip, ruhany qazynamyzgha qosyluy sol kisining atymen tikeley baylanysty. Halyq әnderin ózine tәn naqyshpen tamyljyta oryndaumen qatar ony zerttep, nasihattauda úlanghayyr enbek etti. Oryndaushylyq ónerdi ghylymmen úshtastyra otyryp, 1971-shi jyly Mәskeude «Qazaq orta bilim beru mektepterindegi bala dauysynyng tәrbiyesi» atty taqyrypta kandidattyq dissertasiyasyn qorghap, Dosent ghylymy ataghyn iyelendi. 1986-shy jyly «Qazaqtyng әnshilik dәstýri» atty qazaq jәne orys tilderinde qatar jazghan doktorlyq monografiyasyn ayaqtaghan. 70-80 jj. aralyghynda Qazaq Televiydeniyasynan «Gәkku» atty halyq muzykasyn nasihattaytyn ghylymiy-tanymdyq baghdarlama jýrgizdi. Alty jyl boyyna qajymay-talmay, Ortalyq Komiytet pen Mәdeniyet Ministrligining tabaldyryghyn tozdyryp jýrip, Qazaqtyng Qúrmanghazy atyndaghy Konservatoriyasynan «Halyq әni» kafedrasyn ashuy kezinde ýlken ruhany erlik bolghanyn zertteushiler jazyp ta jýr. 1990-shy jyly Qazaqstan músylman әielderi Odaghyn qúryp, alys-jaqyn shetelderge ýlken qoghamdyq qayratker retinde de tanyldy... Ámina apamyzdyng kózi tiri bolghanda 14 aqpan kýni 90 jasqa tolar edi. Bar sanaly ghúmyryn halqyna adal enbek etuge arnaghan Áziz Anamyzdyng aty el jadynan óshpey, әsirese jas úrpaq esinde saqtalsyn degen niyetpen, Ámina apamyzdyng 90 jyldyghy qarsanynda onyng artynda qalghan jalghyz túyaghy, qyzy – Bayan Núghmannan (surette) súhbat alghan edik.

Súraq: Bayan, biyl Ámina apamyzdyng 90 jyldyq torqaly toyy dep otyrsyz. Búl kisini agha buyn jәne bizder, orta buyn kýmis kómey, jez tanday әnshi әri óner zertteushi ghalym retinde jaqsy bilemiz. Iri qogham qayratkeri retinde de halyqqa keninen tanymal. Biraq keyingi jastardyng basym kópshiligi ol kisini asa bilmeui de mýmkin, ókinishke oray. Múnyng sebebi nede dep oilaysyz?

B.N.:  Anamnyng 90 jyldyq torqaly toyy qarsanynda ol kisini úmytpay, elep-eskerip kelip, súhbat alyp otyrghanynyzgha ýlken alghysymdy bildiremin. IYә, qoyyp otyrghan saualynyz óte oryndy. Anamnyng halyq jadynan óship bara jatqan kóptegen әnderdi jýreginde saqtap, «arghy betten» (QHR-daghy qazaqtar jaylaghan ólkeni aitady. - red) kómeyine sala kelip, sol әnderdi qayta janghyrtyp, tiriltip, ruhany qazynamyzgha qosuy – ol kisining halyq ónerine degen sheksiz adaldyghynyng dәleli dep bilemin. Múny óziniz aitqanday, agha buyn men orta buyn ókilderi óte jaqsy biledi, jalpy óner sýier qauym, halyq ónerining qadirin biletinder anamnyng ónerin joghary baghalap, әrdayym esterinde saqtaydy dep oilaymyn. Al endi býgingi jastardyng múnday óner sanlaqtaryn asa kóp bile bermeytinderining basty sebebi – elimizdegi últtyq iydeologiyanyng әlsizdiginen be deymin. Ókinishke oray, qazirgi jastar kitapqa ýnilmeydi. Demek, negizgi aqparat qúraldary – Internet, odan qalsa teledidar men radio. Biraq sol teledidar men radiodan naghyz, shynayy әnshilerimizding oryndauyndaghy әnderding berilmeui nemese óte siyrek berilui – últtyq ónerge jasalghan qiyanat dep baghalaymyn.   Halyqtyng shynayy óneri – búl bagha jetpes, sarqylmas qazyna! Onyng qúnyn eshtenemen ólsheuge kelmeydi! Ony tek mengerip, boygha darytyp, óltirip, óshirip almay, sanada saqtap, úrpaqtan-úrpaqqa jetkizip otyrsa ghana ol ómirsheng bolmaq. Ertengi kýni biz shynayy qazynamyzdan airylyp qalsaq ony eshqanday aqshagha satyp ala almasymyz haq! Býgingi kýni de halyq ónerining janashyrlary joq emes, bar, bola da bermek, biraq tym az, halyq ónerining nasihaty әlsirep bara jatqany sondyqtan. Mәselen dombyrashy-kýishi, muzyka zertteushisi, Qazaqstannyng enbegi singen qayratkeri Jarqyn Shәkәrim aghamyz túraqty týrde әleumettik jeliler arqyly múraghatta siyrek kezdesetin әnderdi, kýilerdi, halyqtyq muzyka aspaptary tarihyna qatysty tyng derekterdi, M.Áuezov múrajay-ýiinde kezinde ótkizilip túrghan óner keshterining beynejazbalaryn, múraghatta saqtalghan tarihy fotosuretterdi jariyalap, halyqqa nasihattap otyrady. Kýni keshe aramyzdan ótken óner zertteushi, jazushy, kinodramaturg, kýy dýldili marqúm Talasbek Ásemqúlov aghamyz da qazaq muzyka ónerining birden bir janashyry әri nasihatshysy edi.

Súraq: Rahmet, Bayan. Endi sәl sheginis jasasaq deymin. Bir basylym betinen Ámina Núghmannyng sonau 50-shi jyldardyng ortalarynda elge oralghan oralman ekenin oqyp edik. Taghdyrdyng jazuymen әlemge shashyrap ketken qazaqtardyng shetel asularyna әrtýrli jaghdaylar sebepshi bolghanyn tarihtan bilemiz. Búl kisiler Qytaygha qay jyldary ótip edi?

B.N.: Ótken ghasyrdyng 30-shy jyldary, halqymyzdyng basyna kýn tuyp, zar zaman ornaghanda, kósh bastaytyn ziyaly serkelerimiz ben sorpa betine shyghar sanaly, sauatty, әl-auqaty myqty, yqpaldy әuletter jappay qyrghyngha úshyrap, aman qalghandary úrpaqtaryn saqtap qalu ýshin bas saughalap, dýniyening tórt búryshyna taryday shashyrady... Sol zobalang jyldary ozbyr sayasattan bezinip, Semey ónirining Baqty auylynan ýdere kóshken keruen arghy betke ótpey tizgin tartpaugha bekingen bolatyn. Alayda Alakól jaghalauyndaghy Kóktúma topyraghyna jetkende, yaghny tura shekara manynda Ana tolghaghy kóshke eriksiz eru jasatyp, qarly boranda ayaldatypty... Bebeulegen kelinshekting beli bosap, sharanasynan kindigi ajyratylyp, uaqytqa baghynbaytyn taghdyrdyng saluymen alasapyran kezde shyr etip kelgen kishkentay adamnyng tandayyna anasy nәr tamyzghansha keruen jelding ótinde qantarylypty da túrypty. Taghdyrlary qyl ýstinde túrghan keruenning bar mýshesi tosynnan kelgen myna әbigerge ashu shaqyrmay, qayta Qúdaydan jәrdem tilep, jýgine bergen. Mine, úrpaqqa degen inkәrlikting ýlgisi! Sondaghy sәby – mening anam – Ámina bolatyn. Ómirge qúshtarlyq tanytsang ómir de ógeysitpeydi eken. Kindik qany aq qar, kók múzgha tamghan anamdy ómir qúryshtay shyndady. Shekarany sharana kýiinde attaghan ol 25 jyldan song ghana tughan topyraghyna ayaq basty...

Anamnyng atasy - Núghman qajy Hasenúly - tórt ret Mekkege qajylyqqa barghan, tórtinshi ret barghanda ózining anasyn aparyp qaytqan eken. Núghman atamyzdyng anasy - Ghaysha әjemizding әkesi tatar, sheshesi orys últynan bolghan eken, Núghman atamyzdyng orys tili men jazuyn jetik bilgeni sodan. Atamyz Ýrjar uezinde 30 jyl bolys bolghan, arab, parsy, týrik, qytay, orys tilderin jetik bilgen, ýsh әielinen 32 perzent sýigen, óz zamanynyng aldynghy  qatarly azamaty bolghan. Núghman qajy Hasenúly Alash arystaryna ýlken moralidyq hәm qarjylay kómek berip, demeushilik jasaghan mesenat. Anamnyng әkesi - Ábdikәrim Núghmanúly da diny sauaty myqty, arab-parsy-týrik tilderine jetik ziyaly adam bolghan. Ábdikәrim atamyzdyng anasy da tatar últynan. Anamnyng anasy - Ghylmiuafa Ghaynetdiynqyzy Gereeva – Resey otarshyldyghynan qazaq jerine bas saughalap kelgen tatar ziyalysy - Ghaynetdin Gereyding qyzy bolatyn.

(Anasynyng sureti)

Osynday dindar әulette tәrbiyelengen anam alghashqy bilimin Qytaydyng Shәueshek qalasyndaghy Gýlәndam abystay medresesinde alady.

(Ong jaqta, tómende otyrghan Á.Núghmannyn  13-14 jasyndaghy sureti, Shәueshek, 1942jj. )

Keyinnen Ýrimji Uniyversiytetining qytay tili men әdebiyeti fakulitetin tәmamdaydy. Tughan últyna degen sýiispenshiligi ana sýtimen qanyna sinip, boyyna taraghan anamnyng sayasy kózqarastary erte jastan qalyptasyp, jasy jiyrmagha jetpey-aq oghan «ishten tughan alashordashyl», «panturkist», «panislamist» degen qonyrauly laqap taghylady.

(1950 jyl, Pekinde týsken suretteri)

Bir qyzyghy, Ámina apanyzdy qany shyqqan últshyldyqqa tәrbiyelegen, Alashorda iydeyalarymen susyndatqan basqa emes, onyng tatar anasy edi! Qarshadayynan anasynan Alash Marshyn estip, jattap ósip, anasynyng Shyghys Týrkistan әskerlerine, Alash sarbazdaryna brezentten sulyq tikkenin kózi kórip, solar turaly tebirene aitqan әngimelerin kókeyine toqyp, shama-sharqynsha ózi de anasyna kómektesken  Ámina apanyz, óse kele bar sanaly ghúmyryn tughan halqy ýshin sarp etuge óz-ózine ant beredi. Ol ýshin eng aldymen tughan topyraqqa oraludy maqsút tútady...

Súraq: 1955-62 jj. Elge oralghan oralmandardyng statusy qanday edi?

B.N.:     1955-shi jyldyng mamyr aiynda anama aqyry tughan jerding de dәmi búiyrady. Almatygha otbasymen kóship kelgen Ámina apanyzdy tughan jeri qúshaq jaya qarsy alady. Kóptegen ziyaly qauym ókilderinin, atap aitqanda, Múhtar Áuezovtyn, Ahmet Júbanovtyn, Ghabiyden Mústafinnin, Bauyrjan Momyshúlynyn, Mirjaqyp Dulatúlynyn, Ahmet Baytúrsynúlynyn, Álkey Marghúlannyn, Saparghaly Begalinnin, Sәbit Múqanovtyng jәne taghy basqa marghasqalardyng otbasylarymen tyghyz qarym-qatnasta bolady. Bilimin jetildiru maqsatynda sol kelgen jyly Qúrmanghazy atyndaghy Konservatoriyagha oqugha týsip, ony 1960-shy jyly tәmamdaydy. Biybigýl Tólegenova apamyzben bir pedagogtan bilim alghan eken. Konservatoriyada oqy jýrip, 1957-shi jyly «Shynjang qazaqtarynyng әnderi» atty jinaq shygharady.

(1958j. Mәskeu, Qazaqstan ónerpazdarynyng on kýndigi)

(1958j. Mәskeu, Qazaqstan ónerpazdarynyng on kýndigi)

1961-shi jyly Qyzdar Pedagogikalyq Institutyna júmysqa shaqyrylyp, sonda úzaq jyldar ústazdyq etken, muzykalyq tәrbie әdistemesi kafedrasyn úzaq jyl basqarghan.

Súraq: Kezinde, 70-shi jyldardyng basynan, úmytpasam, 80-shi jyldargha deyin Ámina apamyz Qazaq teledidarynan «Gәkku» atty muzykalyq baghdarlama jýrgizdi. Keyinnen әrtýrli sebeptermen búl baghdarlama shyqpaytyn boldy. Osynyng aqiqatyn ózinizden bilsek dep edik...

B.N.: Marqúm anamnyng oryndauyndaghy әnder anam elge oralmay túryp-aq  Qazaq radiosynan berilip túrypty. Elge oralghan song da jogharghy oqu ornynda oqyp jýrgenine qaramastan, memlekettik tapsyryspen Qúrmanghazy atyndaghy Orkestrding sýiemeldeuimen kóptegen әnderi jazylyp, radiodan, keyinnen teledidardan túraqty týrde berilip, kórsetilip túrdy. Qazaqstannyng tórt ónirining әnshilik dәstýrin halyqqa keninen nasihattau maqsatynda, úzaq jyldar boyyna, 1971-shi jyldan 1981-shi jylgha deyin Qazaq Teledidarynan «Gәkku» atty ghylymiy-tanymdyq muzykalyq baghdarlama jýrgizdi. Kenes dәuirining ózinde halyqtyng últtyq sanasyn oyatuda osy baghdarlamanyng yqpaly óte kýshti boldy. Óitkeni búl baghdarlamagha ýlken ghalymdar men akademikter, aqyn-jazushylar, ghalymdar, óner maytalmandary qatysyp, halyqqa kósheli sózderin aityp, iri, kesek oilaryn ortagha salatyn. Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen aghylyp kelgen hattar legi halyqtyng jýrekjardy oilary men kókireginde sher bop qatqan mún-zaryna toly edi. Óziniz bir oilap kórinizshi! «Gәkku» baghdarlamasyn anam baqanday 10 jyl boyyna jýrgizgen! Sol kezdegi tehnikalyq mýmkinshilikter shekteuli bolghannyng ózinde bir baghdarlamany on jyl boyyna jýrgizu degen әrbir adamnyng qolynan kele bermeytin is. Al qazir sonday ómirsheng baghdarlamalardy atay alasyz ba? Neken-sayaq, joqtyng qasy. Keyinnen «Alatau» telearnasynan jýrgizgen «Nazqonyr» baghdarlamasy da «Gәkkudin» jalghasy ispetti boldy. Sol kezding ózinde-aq, jas ta bolsa Ámina apanyzgha degen halyqtyng yqylasy erekshe, alghysy sheksiz edi. Últyn sýietinder ol kisini ózderine ruhany tirek sanaytyn. Biraq, ókinishke oray, qay kezde de shynayy óner men adal enbekti, riyasyz el qúrmetin kóre almaytyn, aram pighyldy jandardyng kezdesip otyratyny zandylyq ta shyghar. Basqa emes, anamnyng óz әriptesterinen, yaghny óner adamdarynan qúralghan shaghyn top Ortalyq Komiytetting iydeologiya bólimine anamnyng syrtynan domalaq aryz jazyp jiberipti. Ol aryzda «Núghmanova degen tatar, Qytaydan osynda kelip alyp, keshke deyin halyq әnderin aityp, elim, júrtym dep zarlaydy da túrady, kommunizm turaly bir de bir әn oryndamaydy. Endi «Gәkku» atty ghylymiy-tanymdyq muzykalyq baghdarlamasy arqyly qazaqtargha últshyldyqty nasihattauda, búl últtar dostyghyna núqsan keltiredi» degen pikirler jazsa kerek. Ol kezde múnday jaghdaylar óte qatang qarastyrylghan ghoy. Sol kezdegi iydeologiya jaghyn, yaghny Qazaqstan Kompartiyasynyng Ortalyq Komiytetining mәdeniyet bólimin marqúm Mihail Ivanovich Isinaliyev degen aghamyz basqarghan eken. Domalaq aryz boyynsha dereu on shaqty adamnan túratyn komissiya qúrylyp, atalghan baghdarlamanyng soghan deyin shyghyp ýlgergen barlyq beynejazbalaryn qarap shyghyp, әrbir aitylghan sózderdi múqiyat tyndap, sayasatqa qayshy keletin eshtene tappay, qayta baghdarlamanyng óte joghary kәsiby dәrejesin baghalap, últtyq muzyka ónerin halyqqa keninen nasihattauda taptyrmas, bagha jetpes qúral dep tanyp, memleket tarapynan anama zor alghys bildirip edi. Sonymen búl baghdarlama 1981-shi jylgha deyin shyghyp túrdy. 1981-shi jyly Mihail Ivanovich Isinaliyev aghamyz Syrtqy Ister Ministri bolyp ketken son, әlgi aryzqoylar qaytadan anamnyng qyr sonyna týsip, erinbey-jalyqpay aryzdanyp jýrip, aqyry osy baghdarlamany japqyzdyryp tynypty. Aragha 5-6 jyl salyp, anam «Alatau» telearnasynan «Nazqonyr» atty muzykalyq-tanymdyq baghdarlama jýrgizudi qolgha alyp edi, ol da kóp úzamay «Gәkkudin» kebin kiydi.

Súraq: Sonda ananyzgha, tipti ananyzdan búryn halyq ónerine qiyanat etip jýrgender kim boldy eken, ony aitpaysyz ba?

B.N.: Joq... Kezinde marqúm anam osy әngimeni bilsin dep, qúlaghymyzgha qúiyp otyrghanda sol aryzqoylardy nege sotqa bermeysiz, tym bolmasa nege kim ekenderin júrtqa әshkerelemeysiz dep kijinetinmin. Balandau kezim ghoy, týsinbeytinmin. Anam jyly jymiyp, bir kýrsinetin de qoyatyn. «Bolmaydy» deytin. «Qanday bolghanda da olar mening әriptesterim, elge enbegi singen óner adamdary, el aldynda jýrgen azamattar. Pendeuy әreketteri ýshin býkil elge jar salyp, attaryn atap, týsterin týstep, óz istegenderin ózderine istep, solardyng pәs dengeylerine týsip, bereke tappaspyn. Kezinde múnday ruhany mәstekter mýiizi qaraghayday Kýlәshty da (Kýlәsh Bayseyitovany aitady. -  B.N.) ondyrmay, jala jauyp, aqyry týbine jetip edi. Kýlәshtyng janynda men kim bolyppyn tәiiri! Dúshpandaryndy tek sabyrmen, tek talantynmen, tek biliminmen ghana jenip, olargha bas iydire alasyn, balam» deytin. Mine, anamnyng sol ósiyetin berik ústanyp, óz balalarymnyng da sanalaryna sinirip otyramyn. Qiyanatshyl adamdar bәribir týpting týbinde onbaydy. Anama óner jolynda da, keyinnen qoghamdyq qayratkerlik jolynda da kórneu qiyanat jasap, týrli jala japqan jandar az bolmady. Olardyng birazy marqúm bolyp ketti, birazy qazir aramyzda jýr. Ne deymiz endi? Ótkenge salauat. Qaytqandardyng kýnәlaryn Qúday keshirsin, barlargha Qúday aqyl-taufiq bersin. Shyn daryndar, halyqtyng naghyz qadir tútar qalaulylary qashan da kýndey jarqyrap, elge shuaghyn shashyp túrmaq, al, anam aitpaqshy, ruhany mәstekter qúdyq týbindegi qúrbaqalar siyaqty ómir sýredi.

Súraq: IYә, týsine bilgen jangha biraz sóz aittynyz... Ananyz «Gәkkuden» basqa da sol tústa qanday shygharmashylyqpen ainalysyp edi?

(1975 j. M.Áuezovtyng múrajay ýii, Halyq Uniyversiyteti leksiyalary)

Anam sol jyldary M.Áuezovtyng múrajay ýiindegi «Halyq Uniyversiytetinde» qazaqtyng muzykasy men etnografiyasy boyynsha dәris oqityn. Qúrmanghazy orkestrimen jazghyzghan jýzdegen әnderi Qazaq Teleradiosynyng Altyn Qorynda saqtauly. «Gәkku» men «Nazqonyr» baghdarlamalary jabylyp qalghanymen, 1990-jyldargha deyin teledidardan halyq әnderi men kýilerin nasihattaytyn әr týrli taqyrypta, jekelegen telebaghdarlamalar jýrgizip, nemese jalpy ónerge arnalyp, úiymdastyrylghan telebaghdarlamalargha qonaq retinde qatysyp, sóz sóilep jýrdi. Keyinnen Qazaqstan músylman әielderi Odaghyn qúryp, teledidardan imandylyq turaly sóz sóileytin boldy, búqaralyq aqparat qúraldarynda talay súhbattary, kólemdi maqalalary jariyalanyp túrdy. Biraq, búl, әriyne, bólek әngime...

(Jalghasy bar)

Abai.kz