Jana jyldyng alghashqy aptasynda redaksiyanyng poshtasyna bir ýntaspa jazba kelip týsken edi. Ádette poshtagha taspagha týsken jazbalar siyrek keletin bolghandyqtan, qyzyghushylyqpen tyndadyq. Qazaq degen júrttyng qúlaghyna әbden sinisti bolghan «qytayden keler qauipke» qatysty Batystyng bedeldi Financial Times gazetinde jariyalanghan maqala turasyndaghy oi-pikir eken. Kósegesi kógergir Baisilam Kabylkair degen azamat osy maqalany qazaqy oqyrmannyng ynghayyna qaray audaryp, ony taspagha týsirip bergen eken. Biz osy taspanyng mәtinin qaz-qalpynda qaghazgha týsirip, gazet oqyrmandaryna úsynghandy jón kórdik.

Financial Times («Faynenshl Tayms») gazetinde aghylshyn biyligi Qytay qaupi jóninde túraqty týrde maqalalar jariyalap túrady. Maqaladaghy aitylghan soft power degen úghymdaghy soft – «júmsaq», power – «kýsh», «qúdiret» degendi bildiredi. «Qytaydyng júmsaq kýshi» degen úghym. Ol әskery salany qamtymaghan. Mәdeny auys-týiisti jeleu ete otyryp, etnikalyq qytaylardy ózine kópir etip, ortadaghy qoldanatyn bir qúral ete otyryp, nemese studenttterdi ýlken kólemde shәkirtaqygha (stiypendiya) qyzyqtyryp nemese aty mәlim ekonomikalyq kýshterdi Qytaymen biznes jasaugha mýddeli etip, tiyisti tiyimdi paydasyn bere otyryp, belgili bir aqparat qúraldaryn satyp alyp, nemese bir sayasy kýshterge ekonomikalyq kómek kórsetip, sol memleketti әskery jaulap almay túryp, sol elde qytayshyl bir auan qalyptastyru.

Yaghni, qorytyp aitsaq, Qytay tarapynan keletin «júmsaq kýsh qúdiretining mynanday sipattary bar: birinshisi – oghan Qytay biyligi qytay qazynasy tarapynan trilliardtaghan soma bólinedi eken. Songhy kezde bólinetin qarajattyng kóptigi sonshalyq, keybir memleketterding boljamy boyynsha, әskery budjetke bólinetin qarajatpen para-par deydi. Nege solay deseniz – Qytay әskerin attandyrmay túryp, sol eldi jaulap alady. Eng birinshi, mәdeny auys-týiisti jeleu ete otyryp, sol elde Qytaydyng jaghymdy obrazyn qalyptastyru.

Mәdeny ekspansiya degeniniz osy. Yaghni, sol jerding derbes oilay almaytyn qarapayym halqyn, orta buyn ziyaly, ortanqol aqyn-jazushylardy qytayshyl etip, ózine satyp alu, milaryn ózine qaray búru, býiregi qytay dep býlkildep, jýregi qytay dep soghatyn bir qauymdy qalyptastyru. Ortanqol aqyn-jazushynyng kitabyn shygharyp beru, onyng shygharmashylyq keshterin Qytayda ótkizu, sol arqyly shygharmalaryn qytay tiline audaryp beru, nemese sol arqyly halyqaralyq úiymdar atynan oghan halyqaralyq lauazymdar taghayyndau, «mәdeniyet elshisi», «mәdeniyet perishtesi» degen lauazymdar beru. Eng sonynda әlgi adam ózining qalay qytayshyl bolyp ketkenin bilmey qalady.

Songhy kezde Qazaqstanda da atalmysh qogham qayratkerleri, oraq tildi, otauyzdy aghalarymyzdyng Qytaygha qarsy ýnderi óship qaldy. Kitaptary Qytayda shyghyp, shygharmashylyq keshteri ótip, aty «birdene» degen halyqaralyq úiymdar arqyly qarjylandyrylyp otyr. Mәdeny auys-týiisting týri óte kóp: alghashqysy – studentter, magistranttar, doktoranttardy óte ýlken kólemdegi shәkirtaqymen oqytady. Barghanda qonaq ýy dengeyindegi jataqhana, tipti onyng tamaghyna da kómek qarajat beriledi, Jergilikti shәkirtterden on ese joghary shәkirtaqy taghayyndap qoyady. Onday jarnamalar songhy kezde Qazaqstanda qaptap ketti. Ózining studentterine 30 dollar bere almaytyn qytay qazaq jigitterin bakalavr, magistr oquyn oqytugha shaqyryp әlek bolyp jatyr? Búl – «soft pauer». Olar oqytady, aqshasyn susha shashady, eng sonynda olardy qytayshyl bir kýshke ainaldyryp shygharady.

Qytaylyq kino, qytaylyq baghdarlamalar, serialdar, Shynghyshandy qytay dep uaghyzdaytyn kinolar arqyly býkil iydeologiyasyn, qytay ekspansiyasynyn, mәdeniyetining elementterin keninen halyqqa sinirile bastaydy. Bara-bara qytaydyng tamaghyn jep, qytaysha ataularmen «guru laghman», «suru laghman», «dapandji» dep, Almatydaghy restorandardyng 50–80 payyzgha deyingi menuin tekserseniz, Qytaydyng tamaghy tizilgen.

Ary qaray, qos neke, qazaqtyng qyzdaryna ýilenu, neke tanystyru ortalyqtary, jymighan, kýlimsiregen Djeky Chan bolyp kelui, oghan jayylyp jastyq bolatyn әkimshilik. Eng sonynda bәrimiz qytaydy jaqsy kórip, «әi, qoyshy, qúrysyn, qytay bola salayyqshygha» baramyz. Onyng bәri etap-etappen kelip otyr. Osy – «soft pauer». Búl – mәdeny jaghy.

Ekinshisi – aqparattyq jaghy. Aqparat salalaryn satyp alady, menshiktep almaydy, biraq kózi qysyq, tili tәtti aghayyndar buma-buma dollarlardy nebir әdemi súlu qyzdarmen, beti qazaq bolghanymen, jýregi qytay bolghan adamdar arqyly aqparat qúraldaryn ústap otyrghan azamattardyng qaltasyn toltyrady. Nemese Europagha, Amerikagha sayahattap qaytugha biylet әperip, úsynys jasaydy. Ómiri ayaghy tiymegen araldargha baryp, demalyp qaytularyna mýmkindik jasaydy. Baruy mindetti emes, әriyne, biraq bank kartochkalary qoldaryna tapsyrylady. Sonday aila-amaldan son, aqparattyng da ýni óshedi, telekanal, gazet, sayttyng auzy jabylady. Kerisinshe, qytayshyl bolyp shygha keledi. Tipti ekonomikalyq saudany dәriptep, «Qytay – bizding mýmkindigimiz» dep, esteri shyghyp, dәripteytin maqala jazady.

Ýshinshisi – ekonomika. Yaghni, biznes salasynda Qytaymen sauda jasaghandardy barynsha sýiemeldeydi, eng sonynda sol biznesmender qoghamdaghy alpauyttargha ainalady. Nemese qoldan millionerler jasaydy, olardyng Qytay restorandaryn, biznes-klubtaryn ashuy, eng sonynda Qytaymen sauda jasau, tegin tauarlar alu, tegin lizing, kredit joldary nemese ósimsiz kredit joldary – osynyng bәri qytayshyl biznesmenderdi jetildirip shyghady.

Tórtinshisi – sayasy kýsh. Qytay qolyn tikeley sayasy elitagha sozady. Eki týrli joly bar: birinshisi – býgingi sayasy elitany satyp alugha qamdanady, olardyng bala-shaghasyn Qytayda oqytady, tikeley nemese janama tuystaryn, bәibishe-toqaldary, qúda-jekjattaryn Qytaymen biznes jasaugha ýgitteydi, әldeqanday bir kompaniyanyng konsulitanttary etip qoyady. Ayyna ailyq berip, satyp alady. Balasyn tegin oqytatyn halyqaralyq dostyq baghytyndaghy uniyversiytetter Qytayda itting basynan kóp. Qazirgi sayasy kýshke qolyn jetkize otyryp, bolashaq sayasy kýshterdi jetildirip shygharady. Mine, búl Qytaydyng «soft power» – «júmsaq kýshi». Bilesizder – qaraghay qanday qatty aghash, baltalau, shabu qanday qiyn, biraq júp-júmsaq qúrt jep, tesip tastaydy. Qytayda maqal bar: «Myng shaqyrymdyq sudyng tospasy qúmyrsqanyng ininen búzylady» degen. Qazaqta da soghan para-par maqal bar: «Tamshy tas tesedi» degen. Mine, osy «júmsaq kýshtin» qúdireti. Sondyqtan әlemdik aqparat salasy dabyl qaghyp jatqan «soft pauer» turaly biz úiqyda qalyp qoymayyq!

Keshegi babalarymyz aitqan «shýrshit jatyr Arqada» degen ólendi úmytpayyq. Osy tolghaudyng shyqqanyna ýsh ghasyr bolghan shyghar, babalarymyz sol kezde shýrshitten qoryqqan. Býgingi qytay degenimiz – anyghynda qytay emes. Ejelde «qytan-hidan» degen halyq bolghan, qytay dep týrki bauyrlarymyz solardy aitqan, sol hidandardyng bir bóligi qytay bolyp ketti, bir bóligi ontýstikke kelip qonystandy. Taza týpnúsqa qytaylardy ata-babalarymyz «tabghash» degen. «Kýltegin» men «Tonykókten», «Bilge qaghannan» qarap, oquynyzgha bolady. Sonda tabghashtyng bekteri zalym dep jazylghan joq pa? Shayy men jibekterimen aldap, ózderine jaqyn tartyp, sonynda týrki halyqtaryn qúldyqqa týsirgenderin aityp, mәngilik tasqa jazyp ketti emes pe atalarymyz.

Sol tastar Múnghliyanyng astanasy – Úlan-Batyrda. Úlan-Batyr sol kezdegi ata-babamyzdyng astanasy bolghan. Qytay ózine tiyesili jerdi qorghanmen qorshap alady. Býgingi Qytay qorghany ózining territoriyasynyng qaq ortasynda túr, olar bizding ata-babalarymyzdan qoryqqanyn soqqan. Sekseninshi jyldarda Beyjiynde oqyghan qazaq studenti: «Búl qorghandy soqqandar – Ghún babamnan qoryqqandar» dep, ýlken әriptermen sol qorghangha jazyp qoyypty. Sol ýshin oquynan shygharylypty. Sebebi eshkim ýiining aulasynyng ortasynan oiyp túryp qorghan salmaydy. Tura sol siyaqty, Qytay qorghany irgemizden kelip, salynyp qalmasyn desek, osy «soft power»-den abaylayyq.

Amerikanyng ózinde Tramptyng Qytaydy tym erkeletip jibergeni aitylyp jýr. Sebebi Amerikada Qytaydyng ortalyq telearnasy SISITV – SSTV aghylshyn tilindegi kanaly ashylghan, onda songhy kezde qytayshyl kórermendi molynan jiyp alghan. Qytaydyng sayasi, mәdeni, ekonomikalyq ekspansiyalyq iydeyasyn aghylshyn-amerikalyqtargha jetkizip bolghan. Tútas aqparat salasynda qytayshyl kýshter qauyrt óskeni sonsha, Amerikada qytayshyldar óte mol, әri ekonomikalyq kýsh-quaty da zor.

Alystaghy Amerika men kýni batpas imperiya – Angliya alandap, dabyl qaghyp jatqanda, on segiz million ghana sany bar, jer betinde territoriyasy toghyzynshy orynda túrghan, úlan ghayyr dalasy bar, keshe ghana tәuelsizdik alghan, anqau da aqedil, auzyn ashsa, jýregi kórinetin qazaghym, sening haling ne bolmaq?

Shyghysymyzda – milliard qújynaghan qúmyrsqaday halyq, teristigimizde – azuyn aigha bilegen ai. Qazaq, sening qaling ne bolmaq? Kýni-týni toy-duman, toydan basqa oy joq, әleumettik jelide әnshiden basqa taqyrybyng joq, búghattalghan milliradtaghan dollargha bir qazaqtyng jany ashymaydy. Sebebi halyqtyng sanasy odan ózgege jetpey túr. Anyrap әn salghannan basqa adam – adam emes. Ekonomikany, sayasatty, aqparatty kim qadaghalaydy? Biz әli «Russkiy mirdin» sasyghyn fransuzdyng әtirinen artyq júpar sezinip jýrsek, Batystyq aqparat qúraldarynda jazylghan aqpardy kim audaryp, jetkizip beredi? Biz ýsh jýz jyl iyqqa mingen bir adamnan qútylghanda, ekinshi bireuin mingizgeli otyrghan joqpyz ba? Arystannan qútylyp, jolbarysqa jem bolghaly jýrmiz be? Ansaghan tәuelsizdik endi qolymyzgha jetkende, ghasyrlar boyy qynaday qyrghan alpuyttan qútylghanda, shaynamay jútatyn ajdahanyng auzyna týsip ketkenimizdi bilmey qalmaymyz ba?

Dining anau – san sektagha bólingen; atalmysh qayratkerlering anau – birin-biri sekta dep otyrghan; ghalymdar anau – baypaqqa masih tarta ma dep, on bes jyl boyy daulasyp jýrgen; dindarlar anau – birin-biri jau kórip, birining ústanghan jolymen ekinshisi jýrmese, ata jauynday kóredi. Ziyaly qayratkering anau – qaltasy júqa, әr baydyn, әr klannyng soyylyn soghyp jýrgen.

Qazaqtyng qamyn kim jeydi? Últty kim qútqarady?

Baisilam Kabylkair

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №1 (413) ot 11 yanvarya 2018 g.