- Siz belgili sayasattanushysyz. Kóptegen sayasatkerlermen, qogham qayratkerlerimen, biylik ókilderimen kýndelikti kezdesip, pikirlesip jýrsiz. Kәsiby maman retinde qalay oilaysyz, bizding qogham algha jyljyp bara ma, әlde keri ketude me?

- Siz belgili sayasattanushysyz. Kóptegen sayasatkerlermen, qogham qayratkerlerimen, biylik ókilderimen kýndelikti kezdesip, pikirlesip jýrsiz. Kәsiby maman retinde qalay oilaysyz, bizding qogham algha jyljyp bara ma, әlde keri ketude me?

- Búl óte qiyn súraq. Óitkeni, deni dúrys qoghamda múnday súraq bolmauy kerek. Júmys barysynda kóptegen sheteldik әriptesterimizben kezdesip túramyz. Mәselen, sol azamattar ózi ómir sýretin qoghamda erten, arghy kýni ne bolatynyn bilip otyrady. Tipti, bilmegen kýnning ózinde olarda eshqanday ýrey joq. Al, bizding kýnnen kýnge alandaushylyghymyz artyp barady. Erteng ne bolady, býrsigýni bizdi ne kýtip túr, eshtene bilmeymiz. Sebebi, bizde qolgha alynghan is dúrys nәtiyjemen ayaqtalghan emes. Onyng ýstine bizdegi ýreyding tabighaty - biylikting auyspauynda. Mәselen, keshegi bir odaqtan shyqqan Resey bolsyn, Ukraina, Gruziya nemese taghy basqalary bolsyn biylikting auysuyna ýirengen. Gorbachevty Elisin almastyrdy, Putinning izin Medvedev basty. Sondyqtan ol qoghamda erteng biylik auyssa ne bolamyz degen ýrey, qorqynysh joq. Basshylar auysqanymen el búrynghyday ómir sýrude. Jaghday nasharlap ta ketken joq, kýrt jaqsaryp ta ketpedi. Mәsele, osynda. Árkim óz tirligin jasap jatyr, al biylikting auysuy olar ýshin tabighy zandylyq. Biz bolsaq kýni erteng ne bolady degen súraqty ózimizge kýnde qoyamyz. Jeke adamdy, әriyne, búl mәsele әbden tolghandyruy tiyis. Biraq qoghamda múnday súraqtyng tuyndauy jaqsylyqtyng nyshany emes. Mynaday bir oqigha esimnen ketpeydi. Sekseninshi jyldardyng bas kezi-au deymin, Mәskeude jastardyng bir is-sharasy ótip, soghan shetelden kóptegen qonaqtar keldi. Ángimelese kele biz olardyng keybirining elderindegi ýkimetti kim basqaratynyn, ministrlerding kim ekenin bilmeytinin bayqadyq. Biz olar nadan, sauatsyz eken degen pikirge keldik. Óitkeni, Kenes jastardy OK-ning kandidattaryn, buro mýshelerin, bәrin-bәrin jatqa biletinbiz. Endi oilap otyrsam olar naghyz baqytty jandar eken. Olargha biylikte kimning otyrghany, kimning kelip, kimning ketetini qyzyq emes. Óitkeni, jaghdaylary dúrys, әrkim ózining aldyna qoyghan maqsatyna jetudi ghana oilaydy. Oghan eshkim kedergi jasamaydy. Mine, naghyz azamattyq qogham sonday boluy kerek.

- Býgingi biylikte daghdarys oryn alyp otyr degenge qalay qaraysyz?

- Qazirgi biylikte jauapkershilikti óz moynyna alatyn adamdar joq. Ýkimet basshysynan bastap auyl әkimderine deyin әngimesining әlqissasyn «Elbasynyng tapsyrmasy boyynsha, Elbasynyng aituy boyynsha» dep bastaydy. «Búl mәseleni men kóterdim, búl isti men bastadym» dep eshkim aitpaydy. Sondyqtan, onyng ayaqsyz qaluyna da jauap bermeydi. Mәsele osynda. Biylikte jauapkershilik joq. Bәri de Elbasynyng kólenkesinde jýr. Óitkeni, olardy býgingi elding damuy emes, Nazarbaevtan keyin qalay ómir sýremiz degen mәsele jii tolghandyrady. Shynyn aitqanda, Preziydentting jeke, adamy dramasy jalghyz qalyp qoyghandyghy. Sebebi, qazir onyng ainalasynda ózining zamandasy derlik eshkim joq. Janyndaghylardyng bәri derlik  Elbasynan 20-30 jas kishi azamattar. Olardy tek Nazarbaevtan keyin qalay ómir sýremin degen súraq tolghandyrady. Sondyqtan jauapkershilikten qashyp, erteng әldeqanday zaman bola qalsa bar kinәni túnghysh preziydentke arta salmaqshy. Al bizge, qoghamgha, halyqqa olardyng jauapkershiligi qajet. Óz betinshe júmys istey biletin isker azamattar kerek.

- Demek, olardyng býgingi Elbasyna adaldyghy kózboyaushylyq qana bolghany ghoy. Erteng ony satyp ketuge býgin dayyn degen sóz emes pe búl?

- Múnday jaghday tarihta myng mәrte qaytalanghan. Búl rejimning totalitarlyq nemese avtoritarlyq boluyna ghana qatysty emes. Búl biylik ókilderining azamattyq pozisiyalarynyng joqtyghynan. Erteng biylik auysqan kezde osylardyng qalay sayraytynyn qazir-aq boljaugha bolady. Olar: «Men ol jýieni ishinen iritip jýrdim», -  dep sayraytyn bolady. Atasynyng basy, biz olardyng is-әreketin kórip, bilip jýrmiz. Ókinishke oray, býgingi biylikting tabighaty sonday. Biylikke jaqsy adamdar kelmeydi dep aita almaymyn. Keledi. Biraq ol ortanyn, jýiening degenine kónedi. Áytpese, qyzmetinen ketedi.

- Qazirgi biyliktegi klanaralyq tartys nege kýsheyip barady? Búl qogham ýshin qauipti emes pe?

- Jaghdaydyng búlaysha ushyghuynyng birden-bir sebebi taghy da sol «erteng qalay bolady?» degen súraqtan tuyndaytyny sózsiz. Búrynghyday emes, qazir bireudi biylikten ketiru onay emes. Bir ministrdi qyzmetinen ketiru ýshin sol salanyng audandaghy, auyldaghy basshysynan deyin qyzmetinen ketuge tiyis. Mәsele osynda. Ásirise, songhy bes-alty jylda komandalyq jýie tamyryn tereng jaydy. Yaghni, bir adam ghana ketpeydi, ýlken bir armiya ornynan jyljidy. Búl taypalyq, rulyq, jerlestik arqyly toptasudan tuyndap otyrghan jayt. Adamdar jeke-dara belgili bir nәtiyjege jetu qiyn bolghandyqtan osylay toptasuda. Búl aradan sayasat izdeuding de qajeti joq. Búl әrkimning jeke basynyng múqtajdyghyn qamtamasyz etu maqsatynan tuyndaydy. Múnday toptardyng barlyghynyng da qúqyq qorghau oryndarynda óz adamdary bar. Árqaysysynyng aqparat kózderi bar. Aytalyq, Dosqaliyevtyng para alghanyn Qarjy polisiyasy keshe ghana bireu aryz jazghan song ghana bildi deysiz be? Búrynnan bilgen. Qajet kezinde soqqy jasap otyr. Tura osylay - biyliktegi әr adam turaly qarsylastarynyng aqparattary, arhiyvi bar. Kerek kezde  tartpany ashady da shygharady.

- Búl tartystar erteng kórshi elderdegi sekildi bey-bereketsizdikke úryndyrmay ma?

- Men biylikte jýrgen kóptegen dostaryma ylghy mynany aitamyn: azamattardyng miting ótkizuine, sheruge shyghuyna shekteu qoymau kerek. Olar súraghan jerine jinalyp, kelisilgen merzimde is-sharasyn ótkizsin. Sol kezde halyq sayasattyng da mәdeniyeti bar ekenin týsinedi. Mitingishiler de ózderine jauapkershilik alyp, qaqtyghystargha jol bermeytin bolady.

- Býgingi biylik jýrgizip otyrghan sayasat nәtiyjesinde últtyq mýddening ayaqqa taptaluy sizding janynyzdy auyrtpay ma?

- Áriyne, auyrtady.  Biraq búl orayda mening óz kózqarasym, ústanymym bar. Jalang aighaydan góri naqty ispen ainalysqandy jón kóremin. Keybir aghayyndar meni týsinedi, keybiri sóge-jamandap jatady. Biraq, mening oiymsha biz erteng osy mәselelerge naqty jauap beretin adamdardy býgin anyqtap aluymyz kerek. Barlyghyn zamangha jabugha bolmaydy. Mysaly, jetpisinshi-sekseninshi jyldary Almatyda ainaldyrghan jalghyz qazaq mektebi bar edi. Al, birdey rejimde ómir sýrip jatqan Ózbekstan, Qyrghyzstan sekildi elderde últtyq mektepterding sany 70-80 payyz  boldy. Búghan kim kinәli? Zaman ba? Joq, әriyne, adamdar, býgingi týrli minberlerde úrandatyp últ mәselesin, til mәselesin kóterip jýrgen aghalarymyz kinәli. Kimderdi aityp otyrghanymdy ishiniz sezetin shyghar. Olar sol mәseleni nege sol zamanda kótermedi? Al býgin patriotpyn dep auyzdygha sóz, ayaqtygha jol bermeydi. Olar nege ózderining sol kezdegi jaltaqtyghyna jauap bermeydi? Qazir mening qolymda biylik joq, sening qolynda biylik joq. Biraq qolynda biyligi bar, osy mәselege jauapty túlghalar qayda? Olar erteng jauap bere me? Mine, osy mәseleni biz kýn tәrtibine qongymyz kerek. Biz qazir solardyng atyn atap, týsin týstep otyrsaq qana olarda jauapkershilik payda bolady. IYә, óte auyr mәsele. Biraq biz osyny kóteruimiz kerek. Mysaly, Goloshekinning kezinde mening әjemning malyn alyp ketuge onyng ózi kelgen joq qoy. Sholaqbelsendi qazaqtar keldi. Keldi de sypyryp-siyryp bәrin alyp ketti. «Áje, mynau eshkindi, siyryndy toghaygha aparyp tyghyp qoy, bala-shaghannyng nәpahasy ghoy, men kórmegen bolayyn» demedi. Biz bolsaq bәrin Goloshekinge japtyq ta, sholaqbelsendilerding  atyn atap, týsin týstemedik. Býgin olardyng úrpaqtary sol qanipezer atalarynyng atyna meshit salyp, kóshe berip dәriptep jatyr. Biz aqiqatty aityp, kimning kim ekenin jariya qylsaq olar sóite alar ma edi. Búl býgingi basshylargha sabaq bolar edi. Bizding eng ýlken tragediyamyz osy. Bar kinәni biylikke, zamangha jaba salamyz da әrkim ózin jauapkershilikten ala qashady.

- Mysaly, qazaq tilining memlekettik til mәrtebesine tolyq ie bola almauyna naqty kimder kinәli dep sanaysyz?

- Ony aitu óte qiyn. Sebebi, býgin bәri «patriot», bәri «til janashyry». Mysaly, Mәsimovting ózi byldyrlap qazaqsha sóileydi. Maghan onday qazaqshanyng bes tiyn qúny joq. Ertisbaev «Men ministr bolghanda tildi damytugha budjetti eki ese ósirdim» deydi. Aynalayyn-au, ol aqshany qaltasynan shygharghan joq qoy. Siz ben bizding aqshamyz. Yaghni, qazir bәri batyr, bәri janashyr. Óitkeni, naqty is bolmaghan son, osylay kózboyaushylyqpen ainalysady. Tipti, tilding mәselesin kóterip jýrgen aghalarymyzdyng ózi sol tilding baylyghyn tolyq paydalanbaydy. Qúr aighay, qyzu úrannan aspaydy. Sol aghalarymyz halyqtyng aldyna shyqqan kezde qazaq tilining mol baylyghyn paydalanyp, biylikti maqtamen nege bauyzdamaydy? Bizding halyq óte sezimtal. Sóileushining maqtap túryp dattaghanyn, dattap túryp maqtaghanyn bile qoyar edi. Mysaly, el aldynda Preziydentti maqtap túryp, synamalap syn da aitugha bolar edi. Biylik ony týsinbese de, halyq úgha qoyar edi. Alayda, sol aghalarymyz taza qazaqsha sóilegenimen kommunistik iydeologiyanyng tilinde sarnap túrghanyn bayqaysyz.

- Óziniz azamat retinde últtyq mýddeni kóteruge qalay at salysyp jýrsiz?

- Men kimderdi patriot dep sanaymyn? Auyldaghy aghayyndy, qaladaghy qarapayym bauyrlardy. Mәselen, kezinde qazaqtyng qolynan eshtene kelmeydi, ózge últtar kóship ketse qazaq kýn kóre almaydy deytin. Qazir qaranyzshy, qazaqtar barlyq kәsipti mengerip alghan. Orystildiler myna úrandatyp jýrgen aghalardan, tilding jyryn aityp tauysa almay jýrgen jalghan patriottardan qoryqpaydy. Ayghaylap-ayghaylap qoyady dep mәn bermeydi. Olar mynau siz ben bizden qorqady. Óitkeni, biz olardyng nanyn, kәsibin alyp qoydyq. Maqtanghanym emes, «AytPark» kluby arqyly men kóptegen sayasatkerler, partiyalar atqara almay otyrghan isterdi jýzege asyryp jatyrmyn. Múnda pikir almasugha oppozisiyasy bar, ózgesi bar talay adam keldi. Ýsh jyldyng ishinde men kóp júmys atqardym dep aita alamyn. Búghan deyin, mysaly múnday klubtar tek evreylerding kәsibi, biznesi bolatyn. Mine, olardyng qolynan keletin isti biz de atqaryp otyrmyz. Sondyqtan men qoghamnyng ilgerileuine, últtyq mýddening joghary túruyna óz ýlesimdi qosyp jýrmin dep sanaymyn.

- Erimbetov últtyq mýddege júmys istemeydi, últshyl-patriottardan boyyn aulyq ústaydy degen әngimege ne aitasyz?

- Qazirgi últshyl-patriottargha qosylay almaytyn basty sebebim - olardyng kótergen mәselerin, aityp jýrgen әngimelerin men әldeqashan, jiyrma jasymda basymnan ótkerip qoyghanmyn. Yaghni, men býgingi ahualgha olardan góri basqasha qaraymyn. Olar qazaq tilining artyqshylyghyn, qajettiligin, qazaqtyng myqtylyghyn dәleldep әure. Men ony ózim ýshin, meni biletinder ýshin әldeqashan dәleldegenmin. Yaghni, meni biletin ózge últ ókilderi qazaq últyn jaqsy qyrynan ghana tanyghany sózsiz. Sol sekildi últymyzdy jaman jaghynan tanytyp jýrgender de az emes. Jeke adamgha qarap belgili bir últ turaly pikir týietinder az bolmaydy. Últshyl-patriottarmen kóbinese osy túrghyda pikirimiz ýilespeydi. Olar qazaqtyng artyqshylyghyn dәleldep әure, al men bolsam mәselege basqa túrghyda keludemin. Mysaly, «AytPark» arqyly men tar ayada qalyp jýrgen kóptegen sayasatkerlerdin, qogham qayratkerlerining ýnin halyqqa jetkizdim. Sonda mening patriottyghym kem bolghany ma? Men olay oilamaymyn.

- Jastar turaly pikiriniz qanday?

- Tәuelsizdikting tal besiginde terbelip ósip kele jatqan jastardyng janarynda ot janyp-aq túr. Tek sol ýlken kýsh-jigerdi dúrys baghyttap, elding iygiligine ainaldyratyn biylik joq.

- Bizding últtyq iydeyamyz qanday boluy kerek? Kәrim Mәsimov aitqanday innovasiyalyq industriya bizding últtyq iydeyamyz boluy kerek pe?

- Ol balanyng әngimesi tәrizdi ghoy. Qazir bizding qoghamymyz siyrdyng býiregindey bolyp týrli toptargha, aghymdargha, kózqarastargha, partiyalargha, mýddelerge bólinip ketti. Múnyng ózi bizding tәuelsizdigimizge qater tóndiredi. Halyqty tiline, últyna qaramay biriktiru - últtyq iydeya osy boluy kerek. Jalang úrangha boy aldyrghansha halyqty biriktiru tetikterin tabuymyz kerek.

- Ángimenizge rahmet!

Ardabek Soldatbay, «Abay-aqparat»