«Túrsynjan – qúbylys» degen edik ótken bir jolghy maqalasymaghymyzda. Artynan «Sony beker aittyq pa» degen ókinish oyanyp, biraz mazalady. Túrsynjan qúbylys bolmaghandyqtan emes, әriyne. «Kótere almas shoqpardy beline baylama» degen bar emes pe, «shama kelmes júmysqa beker kiyliktik-au» dep.
Biraq… bir týsiniksiz jaghday… sharty pisip-jetilip túrghan sharuagha shamasy keletinder (qasaqana, әlde basqa sebepten) aralaspay qoysa, adamgha… taghy qiyn eken. Auyr eken. Shyny kerek, osy «ýnsizdik» keyde kókeyge «osy badyrayyp túrghan nәrseni (әlgi qúbylysty ghoy bayaghy) tek men ghana bayqap qaldym ba?» degen «shaytany oi» jýgirtedi eken. Sodan baryp… qarap túryp «býlinedi» ekensin. «Barmaymyn» degen jerge taghy «barady ekensin». Ótken joly da solay bolghan – «estiymiz-au» degen búryn-sondy bolmaghan súrapyl sózderdi «esty almaghan son» baryp edik. Shamasy, osy joly da…
IYә, osy joly da solay bolayyn dep túr. Tek bir ózgesheligi, aldynghy maqalasymaghymyzdy oqyghan kisiler «Shapaydyng qúbylys ekenin dәleldey almapty» depti. Namysty janityn osy bir syndarly sóz de qamshy boldy, әlgi «jenimpaz qarsylaspen» taghy bir ret aiqasyp kóruge dәt ettik. «Jyghylghan – kýreske toymaydy».
Pendesing ghoy, keyde otyryp oilaysyn: janaghy aitqan belgili «ýnsizdiktin» ózi Shapaydyng qúbylys ekenine dәlel me dep. Qúbylys bolmasa – dәleldeu qiyn bolmasa, júrt nege tynysh? Qatardaghy qalamgerler turaly jazghanda joq jerden «Amerika asha» qoyatyn «bilgishter» nege auzyna su toltyryp aldy? Nar qayysar salmaghy moynymyzgha týsip otyrghan son, qapysyz sezinudemiz: jana nәrse turaly jazudan asqan qiyn joq. Óitkeni, ol shyt jana dýnie ghoy… jazyp ketuding ýlgisi joq! Qansha jerden sezip, tanyp túrsang da, qaydan bastap, qay jerden toqtataryndy bilmeysin. Qysqasy, taqyr jerden «múnara túrghyzuyna» tura keledi. Mine, osy «әureden» qashady, ainala әli «jym-jyrt». Áytpese, men kórgendi basqa júrt kórmedi degenge kim senedi! Kórdi, bayqady, kýmәn joq… bar bolghany, jana nәrse turaly jazudyng mashaqatynan «qashady». Álde… sanasyndaghy songhy tújyrymnyng әbden «pisip-jetiluin» kýtude me eken? Bilmedik. Bir anyghy, júrttyng bәri biz sekildi úrynshaq emes, әlipting artyn baghady. «Dәleldey almapty» degen sóz – auyr.
Biz búl joly, shamamyzgha qaramay, Shapay shygharmashylyghyn ýlken ayada qarastyryp kórsek dep otyrmyz. Óitkeni, key jaghdayda, qoldaghy dýniyeni ózgemen salystyryp qaraghanda ghana «bary» men «joghy» badyrayyp kórinedi. Sol tәsilge ýmit arttyq.
Ózderinizge belgili, bizding ótken ghasyrdyng basynda ghana qalyptasqan kórkem prozamyz ózining sonshama jastyghyna qaramay óte keng taqyryptyq-mazmúndyq ayany qamtydy. Jetken sapalyq biyiktigi – basqa әngime, qúlashyn tym erkin sermedi. Sanamalap aitar bolsaq, ótken-ketken tarihymyzdyng talay kezeni qúlash-qúlash «úly әngimelerge» arqau boldy. Únghyl-shúnghyly tereng tekserildi. Keyde, tipti, qyzdy-qyzdymen óz aumaghymyzdan asyp, ózgening ótken kýnin tintkilep ketken kezimiz de boldy. Meyli ghoy, shama kelip jatsa, nesi aiyp! Sonyng arqasynda, tarihiy-shejirelik prozamyz qúryshtan qúighanday bolyp, qapysyz qalyptasty. Búl jay ghana taqyryp mәselesi emes, ýzdiksiz ýderis tudyrghan kórkemdik-tәjiriybelik mektep bolghandyqtan, múny qarasóz ónerindegi bir ýlken baghyt retinde qarastyrugha әbden bolady. Bir dep qoyynyz. Ekinshi, osy әldeqashan ghayypqa singen ótken ómirdi tirilpek bolghan jankeshti shygharmashylyq enbek tónereginde kóshpeli ómirding san tarau syrlaryn qauzaytyn myqty әdeby dәstýr ornyqty. Búghan keyingi últtyq ómirdi, múndagha deyin jalghasyp kelgen, sarqynshaghy әli de saqtauly, bógenayy bólek qazaqy tirshilikti kórsetetin kórkemdik izdenisti qossaq, sóz joq, taghy bir baghyt – kóshpendi ómir shejiresi súlbalanady. Ýshinshi, әriyne, Beyimbetten bastalyp, dәl býginge deyin shynjyryn bir ýzip kórmegen, otyryqtanghan, irge bekitip, eginshilikpen ainalysqan qazaqtar túrmysyn suretteytin auyldyq baghyt. Búghan jaqyndyq sipatynda qaray, az da bolsa sheti búzylghan, tiyip-qashyp bolsa da jazylghan, qala taqyrybyndaghy prozany qosugha bolady. Tórtinshisi, dau joq, Aymauytovtan bastalatyn, Tahauiy Ahtanov, taghy basqalar ary jalghaghan, al Ábish Kekilbaev túsyna kelgende úshar biyikke kóterilgen qazaqtyng psihologiyalyq prozasy. Amanhan agham Asqar Sýleymenov prozasyn «intellektual proza» dep atap, jeke otau tigip bergisi keledi. Men ol kisini de, soghan qosa, Ábdijәmil Núrpeyisovting keyingi prozasyn osy, songhy baghytqa jatqyzar edim. Al, endi bir toqtap, oilanyp kóriniz, osy… onay kenistik pe?
Sóz joq, onay auqym emes. Onay kendik emes. Biraq, soghan qaramay… endi bilip otyrmyz, búl aya taghy keneyedi eken… jәne daliyady eken. Mine, parasat! Sirә, janalyq dep, qúbylys dep osynday tóten erlikti aitatyn bolsa kerek!
Besinshi baghyt, tipti, altynshysy deseniz taghy óziniz bilesiz, manyzdy emes, bizding últtyq qarasóz ónerimizde jana kórkemdik kókjiyek ashylypty, búryn-sondy qazaq qandy qalamger baryp kórmegen sonygha týren salynyp, tyng taqyryp iygerilipti, sonyng arqasynda qazaq prozasynda jana bir estetikalyq-kórkemdik dengey baghyndyrylghan! Jalpy adamzattyq, qala berdi tughan halqymyzdyng basyp ótken úzaq tarihynda týiindelgen, sodan baryp týpkilikti qúndylyqtar qataryna qosylghan ómirlik-dýniyetanymdyq, moralidyq-etikalyq tújyrymdargha óz túrghysynan, óz uaqyttynyng biyiginde túryp taghy bir qarap, talaby ózgergen jana zaman tarazysyna qayta bir tartyp kóruge tyrysqan búl tuyndylargha, alghashqy adymda, әleumettik-psihologiyalyq, qoghamdyq-filosofiyalyq degen sipattama berip, ary qaray hal-qadirimizshe qazbalay týssek, boyyndaghy basqa da qasiyetter men erekshelikter, әngime barysynda, retine qaray, su betine shyghar degen ýmittemiz. Olay bolsa, sózdi kóp sozbay, sol sharuamyzgha kiriseyik.
Mәselen, avtordyn, yaghni, Túrsynjan Shapaydyng «Ayna saray» әngimesi. Adam jayyndaghy, kisi balasynyng ózge emes, ózi jayyndaghy, onyng әreketi turaly emes, bolmysy, tabighaty haqyndaghy basalqy bayan.
Bilesiz, adam balasy – mәngilik taqyryp. Biraq, әr ghylym salasynda әr qyrynan qaralady. Kórkem әdebiyette kóbineky qaharmannyng (adam) tirshilik maqsatynan tuyndaytyn is-әreketining barysy qauzalady. Al, ekonomika ghylymyda óndirgish kýsh retindegi enbek kýshting (adamnyn) qatysqan enbegi jәne onyng jaratqan qúny tarazylanady. Danalyq ilimi sanalatyn pәlasapada pendening jeke bastyq qasiyetteri qarastyrylady. Mysaly, Abay atamyz «Adam – bir boq kótergen, boqtyng qaby» dep tújyrghan. Olay emes dep kóriniz! Al, bayaghynyng oishyly Aristoteli «Adam – sayasy hayuan» depti. Gete «Adam – tәrbiyening jemisi» degen. Endi keshe ghana dýbiri jer jarghan Martin Haydegger «Adam ózining kim ekenin biledi, biraq, moyyndamaydy» dedi. Túrsynjan agham da osy kózqarasqa beyim. Shygharmasynyng sirgejiyarynda, kýlli adam balasyna arnap aitqan «Ózindi ózing tany…» degen (adam turaly búl da bir tújyrym) Sokrattyng sózin keltirgenimen, saraydaghy ózin týrli qyrynan kórsetetin barsha ainalardy aralap kelip, songhy esepte, ózining dәl beynesin kórsetetin aqyrghy ainagha qaraghysy kelmey, bir qoyyp, byt-shytyn shygharyp tynady. Óz qolymen. Demek, «Men» ózining kim ekenin, ainadan neni kóretinin biledi. Bilmese, óitpes edi – jaqsy sipatta kórinip qalam ba degen taghy bir ýmit ondaygha barghyzbas edi. Sanaly oqyrman tegis oqydy degen oimen әngimening tolyq barysyn búl arada qaytalaudy artyq sanadyq.
Endi «Ótirik pen shyngha» keleyik. Bir qaraghanda, óte eski, әbden silikpesi shyqqan taqyryp. Oqyp shyqqanda, basqa tújyrymgha tap bolasyz da, shúghyl jinalyp alasyz. IYә, búl da әdebiyette adamnyng qasiyetine ainalyp, bir minezi retinde kózge týsken talayghy «tanys» bolghanymen, negizi, filosofiyanyn, sonyng ishinde psihologiyanyng «enshisi». Biraq Túrsynjannyng jazuynda basqa qyrynan súlbalanady. Tipti, shygharmadaghy bas keyipkerler retinde birden kózge týsedi. Ótirik pen shyn – ekeui de. Jana tughan janr mýmkindigining kendigi sonsha, avtor tym erkin qimyldaydy. «Tariyxtan birer sóz» dep atalatyn birinshi bólim, ertegilik tәsilmen, «Este joq erte zaman edi. Ótirikke de, shyngha da múqtajy joq beybit elge dýniyening eki qiyrynan Ekeu keldi» dep avtorlyq bayandaumen bastalatyn әngime, «Mening dostarym» dep mandayshalanghan ekinshi bólimde «Júrt qatarly men de osy ekeuimen jaqyn aralastym….» dep birinshi jaqqa sekirip ótip alady da, sózdi ary jalghap әkete beredi. Bir qaraghanda «oyyn erejesi» búzylghanday kóringenimen, oqyp otyrghanda eshbir selkeu bilinbeydi. Sezik qalmay, tabighy jymdasady. Ony aitasyz, keyipkerlerding qasiyetin asha týsuge sonday bir epti qolaylylyq tughan. «Mening dostarym» bolghandyqtan syrlary belgili ghoy, sony qaz-qalpynda aityp shyghady. «Ótirik» pen «shyndy» onsyz da jaqsy biletin biz esh kýmәnsiz nanamyz. Alda ne bolar eken dep enteley týsemiz. Daghdyly týsinik boyynsha, eshqashan otaspaytyn ekeui eki aiyrylyp ketui kerek edi. Biraq, sheshim basqa bolyp shyghady. Mýmkin emes jaghday – ekeui tatulasyp tynady. Sebep, talqyny tausylugha taqaghan shyndyqqa ary qaray ómir sýru kerek bolady. Ótirikke erip, jalghan aitpay-aq qoysyn, tek qasynda qalyp, janynda jýrse… jetip jatyr. Keyin ne bolaryn, әriyne, uaqyt kórsetedi.
Osy әngimeden bildik, osynday da tandau bolady eken. Túiyqtan shyghugha qalghan jalqy jol. Al ózining jolyn jauyp alghandar – kim bolsa, ol bolsyn, aqyldylar emes.
Ras, qazaqta «Ótirikting ózine senbe, qisynyna sen» degen sóz bar. Biraq, ótirikting qasynda jýrgen әneu bir qisyn degen jylmaghaydyng betin maylap alghan «shyn» ekenin men osy әngimeni oqyghan song bildim. Al, siz búrynnan biletin edim deseniz, óziniz bilesiz.
«Dauystar men janghyryqtar». Búl bayaghy dialektikalyq matrealizmde kóp aitylatyn «Aqiqat pen ósek» mәselesi. Aqiqat joly – búralan, al, ósekting ómiri – úzyn. Mynau sonyng әdebiyette kórinis tapqan ózgeshe formasy. Ángimedegi dauys – aqiqat – keranau (passiyv), al, janghyryq – ósek – óte belsendi, әreketsheng jәne ómirshen. Myng jyldardan beri jasap kele jatqan qaqsaldary da bar eken arasynda. Avtormen birge aralap, solardyng ishinde jýresin. Ángimeni oqyp otyrghanda, ekeuining de dybysyn estigendey bolasyn. Biraq, ómirde búl onshalyqty onay nәrse emes. Adasqan aghymdardyng ortasynda jýrgen kisining eshqashan ózin adastym dep oilamaytyny – sodan. Búl arada «mennin» ýlken bir qasiyetin atap ótuimiz kerek: ol dauys pen janghyryqty paryqtaugha qabiletti. Bәlkim, ilgeri adasyp jýrip, osy dengeyge әreng jetken shyghar, ol jaghy belgisiz, «Dauysty izdep, jolgha shyqtym» deydi. «Dauys pa eken dep, janylyp, qanghyrghan әr janghyryqqa bir úrynyp, әbden sharshadym» deydi… «O bastaghy oiym – eger tabylmasa, janghyryqqa janghyryq jalghap shulasqan myna mezi dýniyedegi bar janghyryqtyng basyn qosyp, dauys jasaymyn ba dep edim… Qolymnan keler emes… » deydi. «Meninshe, Dauys – qaytalanbauy kerek. Biz siyaqty Dauys izdegender Janghyryqqa aldanyp, ghúmyryn tauyspauy kerek… Biraq dauystar janghyryq taratugha qúmar… Olar bir-birine ýn qatpaydy, dauys ta qospaydy… Bir-birin mýlde estimeydi de. Olar – janghyryqqa senedi» deydi. Mine, mәsele qayda jatyr? Mening biluimde, dauystarda shara joq. Aldyna kelgenge ýn qatady, «dәris» ótedi. Ony (aldyna kelgendi) ózi sekildi dauys eken dep oilaydy. Biraq, dauys bolu qiyn. Bóget kóp. Obektivtisi bar, subektivtisi bar, biraz sandy qúraydy. Solardyng bәrine basyn soghyp jýrip, aqyry ózi de janghyryqqa ainalyp ketui әbden mýmkin. Jalpy, әlsiz jaratylghan pende balasy qashanda pendeligin istemey túra almaydy. Sondyqtan da dauys – az, janghyryq – tola. Siz «Men» degen danyshpangha qosshy bolyp, oghan janghyryq izdeskendikten, qinalghan joqsyz, әitpese, siz de solardyng birine ilesip, mәngilikke qanghyp keter ediniz. Sondyqtan, az da bolsa, dauystardyng bolghanyna shýkirshilik eteyik. Tipti bolmasa, «men» aitqanday, jýrekting ýnine qúlaq týreyik. Abay atam aitpay ma, «Jýregine sýngi de, týbin kózde, sonan tapqan – shyn asyl, tastay kórme!» dep. Biraq, jýrekke sýngu ýshin de jýrek kerek-au. Sol jaghy qiyn, qúrghyrdyn!
Jalpy, pende ýshin býkil ómir – qiynshylyq. Sondyqtan da, Abay atam «Oyly adamgha qyzyq joq búl jalghanda» degen. Basqa qiynshylyqty aitpaghanda, júmyr basty jaratylystyng janghyryqtyng ózine aldanyp, japan dalagha qanghyryp ketetinin bilgendikten sóidegen ghoy, jaryqtyq! Bilip qoyynyz, pәlәsapagha әdeby formada aralasu degeniniz osy bolady. Ghylymi-akademialyq formada jazsa, mәsele dәl osy dengeyde úghynyqty bolmas edi. Oqydyq qoy kezinde, biraq, sol dialektikalyq materializminiz qúlaqqa kirdi me? Qayda qaldy ózi? Marksting janghyryghy bolyp basymyzdy әbden qatyryp-qatyryp alyp, aqyry, týkke jaramay, osydan biraz jyl búryn dalada qaldy!
Avtordyng taghy bir tamasha әngimesi – «Qúlan qúdyqqa qúlasa…». «Qúlaghynda qúrbaqa oinaydy» degendi jalghay salu – onaydyng onayy, әriyne. Biraq, songhy kórkemdik sheshim biz kýtkendey bolmay shyghady. Qúdyqqa qúlaghan qúlannyng qúlaghyna kóterilgen baqa onda oinaq salmaydy, ómir-baqy kýtken osy qolayly sәtti paydalanyp, syrtqa qaray sekiredi. Dalagha shyghady. Oqyrmannyng ishindegi dayyn «jauap» tas-talqan bolady. Óitkeni, qúrbaqa qúlaq úshynda oinamady ghoy, kerisinshe, qarghyp, týzge shyqty. Oqushyny endi mýlde kýtpegen «endi qayter eken» degen ýreyli oy býrmendeydi. Eski mәtinnen jana mәn tudyru dep, sirә, osyny aitady.
Syrtqa shyqqan qúrbaqa ne kýige týsti? Endigi maghyna osynda.
Jaryq dýniyege shyghyp, múratyna jetken baqa jan-jaghyna tandana qaraydy. Múnday kendikti búryn-sondy kórmegen ghoy óitkeni! Álden uaqytta esine ózining syrtqa shyghuyna sebep bolghan qúlan týsedi. Baryp, sóilesedi. Qúlannyng aitqanynan «Baqanyng úqqany – jana ghana ózi tútas didaryn alghash kórip, kózi qaryqqan jaryq dýnie sonshalyq keng de emes siyaqty… Búl ber jaghyn ghana kóripti. Ar jaghy – Baqa әli bilmeytin, tirshilik ýshin jan berip, jan alysqan tolassyz qiyan-keski… »
«Sóitip, sol arada, Qúlannyng demi ýzilip, kete bardy. Biraq onyng ayanyshty ólimine Baqa úzaq qayghyryp otyra almady. Tu syrtynan ysyldaghan zәrli dybysty estip, tónip kelgen qaterdi bar týisigimen sezine, qarbanday búrylghan. Tayaq tastam jerde aiyr tili sumandap, basyn qaqshita kóterip, oqtauday shúbar jylan jatyr eken». Mine, keng dýniyening baqanyng aldyna tartqan «tabaghy».
Búl arada mәtinning eki mәtelden qúralghanyn aita ketken jón. Biri «Qúdyqta jatqan baqa aspannyng kendigin qúdyqtyng auzynday-aq dep oilaydy» bolsa, ekinshisi, әriyne, әlginde ghana aitqan, «Qúlan qúdyqqa qúlasa, qúlaghynda qúrbaqa oinaydy». Ángimede ekeuining mazmúny birigip, tútas bir denege ainalghan. Sóz joq, sheberlik. Negizi, halyqtyq әdebiyette búl janr, yaghni, maghynany hayuanat ne jәndikterding úqsas sipattaryna jýktep, telip aitatyn mysal ne tәmsil janry ejelden bar. Keybir shyghys halyqtarynyng әdebiyetinde, tipti, keremet damyghan. Úmytylyp bara jatqan osy tәsildi avtor býgingi kýnge layyqtap janghyrtqan eken, qúp alghannan basqa aitar joq.
Aytpaqshy, jylannyng arbauynda qalghan «Baqamyz – din aman». Oghan dәlel – onyng basynan ótken osy oqighanyng bizge jetui. Ol tiri bolmasa, bergige kim aityp berer edi osynshama maghynaly әngimeni?!
Endi «Shyrmauyq». Ejelden el biletin shyrmauyq turaly әngimeni eske salghanymen, basqa. Onda shyrmauyqtyng ózi jeke-dara ómir sýre almay, ylghy basqalardyng esebinen kýn kóretini, ózgege jarmasyp, órken jayatyny tәmsil etiletin. Al, mynada avtor eski mәtinnen jana mazmún tudyrghan, maghynany terendete týsken. Japondardyng (ózimizdiki boluy da mýmkin) ara turaly, olardyng óz patshasyn qalay jaqsy kórip, sol mahabbatymen qalay qysyp, kýn kórsetpey, aua jetkizbey, aram óltiretini jayyndaghy mysalynyng aitpaghyn aitqyzady. Halyq tәmsilindegi shyrmauyqtan bir ózgesheligi: ondaghy shyrmauyq ózi shyrmalyp, biyiktegen ósimdikke, tirek bolghany ýshin, rahmet aityp, rizashylyq bildirmegenimen, qas qylyp, jaulyq jasamaytyn; al, mynada jana zamannyng azghyndaghan shyrmauyqtary qategezdikke barady, sonday jauyz: jer betinde endi qyltighan jas shybyqtyn, sonshama tózimdilikpen, bәiterek bolatyn úzaq bolashaghyn kýtedi, tek úly daraqqa ainalghanda baryp iske kirisedi jәne týbi alyp soghady. Álginde sóz qylyp ótken, «Qúlan qúdyqqa qúlasa»-daghy jenilgen qúlangha tiyispeytin ejelgi zandy búzyp, esh qatysy bolmasa da, ózi ólmeli kýige týsken sorly qúlandy «azghyndaghan úryqtan payda bolghan ayamas úlandar, jana zamannyng jas qúlandary tapap-jep qoya jazdap, qúdyqqa qúlatyp», joqtauyn asyratynyn qayta bir eske salady. Demek, úrpaq janarsa, oghan ilese jazylmaghan «zandar» da janarady. «Oyynshylar» jany qataya týsedi. Bәlkim, tipti de qatygez bolyp tynar. Qyraghy avtor oishyl retinde sony bayqaghan jәne ony shygharmasynyng ón boyyna syzdyqtatyn engizip otyrady. IYdeya terendey týsse, shygharma da shirap, kemeldene týsedi eken.
Mine, sóitip, besinshi deniz, altynshy deniz (shartty nәrse ghoy), óziniz bilesiz, qadiri artyq qazaq prozasynda jana bir baghyttyng baghdary súlbalanypty. Qoghamdyq-psihologiyalyq, әleumettik-filosofiyalyq tereng mazmúndardy qauzaytyn, zamangha beyimdelip, janghyryp, týrlene týsken búl ejelgi mysal-tәmsil mektebin ary jalghaymyn, tipti de ornyqtyra týsem deseniz, taghy erkiniz, oily oqyrman. Múnyng kózge kórinip túrghan bir artyqshylyghy – nysana etken qarauylgha, búrynghyday alystan oraghytpay, atqan jerden dәl tiygizip, birden ishke enip, sol arada tónirekti terendey qazyp, ýngip ketuge (әriyne, shama kelse) qolayly-aq eken. Bayqamasa, taghy, publisistikamen op-onay shatastyryp alugha bolatynday. Biraq, qoldanylghan forma әdebiyettiki. Tike avtorlyq bayandau joq, esesine, naqty, tiri keyipkerler «oyyn» oinaydy. Aytar oiy sonyng izimen ilbip, birte-birte zorayyp, kýjireye boy kóteredi. Sodan song kóz aldynyzdan mәngilikke ketpestey bolyp qalshiyady da qalady. Múnyng mysalyn jogharyda az keltirgemiz joq. Endigisi artyq.
Osyghan qosyp aitar taghy bir jay, Túrsynjan shygharmalary o basta, kóbineki, býgingi kýn – osy zamandy qaragha alatyn. Songhy uaqytta baghyty, mýlde demesek te, eptep ózgergen synayly. Bәlkim, ózin-ózi qaytalaudan (sonday bir sezik bilingen) qashty, әlde, jaza kele, tәjiriybesi tolysa kele, ósti, biyik kenistikke qol sozypty. Bizge ghana tәn emes, kýlli adamzatqa tiyesili, jalpygha ortaq týitkilderdi óz túrghysynan tekserip kóruge talpynypty. Dúrys әreket. Negizi, óz halqyna ne kerek ekenin bilgen adamgha, әlem degen týk emes.
Sirә, osy aitqan… baghyttaghy ózgeristing әseri bolar, jazushynyng jazu stiyline de ózgeris engen. Alghashqy «Qazaqtyng jany» jinaghyna kirgen shygharmalarynda satiralyq, sarkazmdik sipat basym edi, al, myna, keyingilerde ol joq. Esesine, tereng tolghaghan oi-tolghamdar kezek alghan.
Osy eki erekshelikti qosaqtay kelgende, jazushy ósken, shygharmashylyq izdeniste jana bir dengeyge kóretilgen degen qorytyndy shygharugha bolatynday. Al búl izdenisting alda da jalghasa beretinine biz kәmil senemiz.
Úmytyp barady ekenbiz, endi janr jayynda birer sóz. Janry ne, nemese, búl janrdy ne dep ataugha bolady? Biz, ózimizshe, sóz arasyna synalap, jeke oiymyzdy júrt aldyna tarttyq. Esinizde bolsa, bir jerde «zamangha beyimdelip, janghyryp, týrlene týsken ejelgi mysal-tәmsil» jayynda aittyq. Sonymen toqtap qalmay, ol «keybir shyghys halyqtary әdebiyetinde, tipti, keremet damyghan» degendi de ýstedik. Osy sózimizde, ras, shyndyq bar. Mysaly, keyde ýndi halqyniki dep te aitylatyn, odan әldeqayda tereng mәndik aiyrmashylyghy bar bir tәmsil Jalaladdin Rumida kezdesedi… sony keltireyik.
Aspan asty, jer ýstinde onday hayuanat baryn bilmeytin bir elge bireu pildi alyp barady. Ony ýngirge qamap qoyyp, túrghyndargha kórsetedi. Ishke kirgen әrkim beytanys maqúlyqtyng әr jerine kezdesip, qolymen sipap, ózinshe tújyrym jasap shyghady. Sonynda «Pil qanday aiuan?» degen súraqqa óz túrghylarynan jauap beredi. Biraq, eshqaysyniki dúrys bolmay shyghady. Pildi syrtqa alyp shyqqanda, túrghandar «zatty tolyq kórmey túryp ol turaly eshqanday baylam jasaugha bolmaydy eken ghoy» degen toqtamgha keledi. Shygharmany keyingi taldaushylardyng aituynsha, osy tәmsilmen Rumi: «Jaryq – aqiqat, ol týspegen jerding bәri qaranghy» degendi jetkizbek bolghan. Múnday tuyndylar shyghystyng basqa ghúlamalarynda da kezdesedi. Sodan júghysty bolghan desek, asa qatelese qoymaspyz, búl bizding halyqtyq әdebiyetimizde de bar. Eshtene joq jerden payda bolmaydy ghoy, Túrsynjan tuyndylary osy tereng qaynarlardan tamyr tartyp, nәr alghan degendi, biz, osy tústa, taghy qaytalaghymyz keledi. Áriyne, dәl ózi emes, kórkemdigi jetilgen, tartymdylyghy artqan, týrlengen jana formada. Qaytalap aitamyz, bizdiki tek oi, úsynysqa jaqyn uәj. Al jana janrdyng naqty ne ekenin bilu ýshin, sóz joq, Beken agham (Ybyrayym) aitpaqshy, avtordyng ózinen súraugha tura keledi. Eng dúrysy – osy.
Serik NÚGhYMAN
«Aq jelken» jurnaly, №2
Aqpan, 2017 jyl
