Býgingi tanda «dәstýrli qúndylyqtar» sóz tirkesi «dәstýrli otbasylyq qúndylyqtar» úghymyn beredi. Otbasylyq qúndylyqtargha bir-birin sýiip qosylghan erli-zayyptylardyng otbasyn saqtau jolyndaghy qoldanatyn ejelden kele jatqan salt-dәstýrler jatady. Árbir otbasynyng ózine ghana tәn qúndylyqtarynyng bar ekendigi belgili. Otbasylyq qúndylyqtardy ejelden beri kele jatqan (dәstýrli), janadan qalyptasqan (qazirgi), tәlim-tәrbie arqyly daryghan (tәrbiyeli) qúndylyqtar dep, ýshke bólip qarastyrugha bolady.

Dәstýrli qúndylyqtargha qart adamdardyng jas otbasygha bergen aqyl-kenesteri jatady. Ár otbasyda búl qúndylyqtar әr týrli. Olardyng úqsas jaqtary da bar. Kez kelgen otbasyda dindi saqtap, nekeni búzbau, úrpaq jalghastyryp, bala tәrbiyeleu syndy ortaq dәstýrli otbasylyq qúndylyqtar qalyptasqan.

Qazirgi tandaghy otbasylar búrynghy salt-dәstýrdi ústanghanymen ol ústanymdar tarihy prosester nәtiyjesinde ózgeriske úshyray otyryp, әr otbasyda әr týrli kórinis tabuda. Salt-dәstýrding «ozyghy bar, tozyghy bar» demekshi, keybir qúndylyqtardyng eskishilikting kólenkesinde qalyp qonyna qaray olardyng ornyn býkil adamzat órkeniyetining jemisi nemese jeke túlghanyng dýniyetanymy retinde qalyptasyp, zaman talabyna say ynghay tanytqan qazirgi qúndylyqtar basyp keledi.

Árbir otbasynyng basty maqsaty baqytty ghúmyr keshu bolyp tabylady. Baqytty otbasyn qúru birinshi kezekte jas júbaylardyng tәrbiyeliligine tikeley baylanysty. «Balapan úyasynda ne kórse, úshqanda sony iledi» dep, qazaq halqy tәrbiyeli qúndylyqtardyn manyzdylyghyn eskertken.

Qart adamdar dәstýrli otbasylyq qúndylyqtar qataryna jas júbaylardyng shyqqan ruyn (jeti atasyn) bilui qajettigin jatqyzady. «Tegin bilmegen jetesiz» demekshi, olar jas júbaylardyng keleshek úrpaghynyng biologiyalyq (genetikalyq) jaghynan denining sau, psihologiyalyq jaghynan janynyng pәk tuuyn qalaghan dep bilu qajet. Búl qúndylyqtyng bastapqy qyzmeti ayasynan shyghyp, «traybalizm men rushyldyq» týrinde ózge maqsattargha qyzmet ete bastauy sayasattyng da, ekonmikanyng da kinәsi emes. Jahandanu prosesi barysynda aluan-týrli etnostarmen birge beybit ómir sýrudi qalaghan adamnyng ekzistensialistik (ómir sýrudi kózdeytin) ústanymy myna transúlttyq әlemde ózining shyqqan tegine degen qúshtarlyghy men jaqyn tuystarymen iyq tiresip qogham bolyp ghúmyr keshudi qalauynan tuyndauda.

Sol sebepten, býgingi qoghamymyzdyng ózekti mәselelerining biri «otandas» úghymyn qalyptastyru bolyp tabylady. Kenes Odaghy «sovettik adam» («homo soveticus») tiypin qalyptastyra almaghannan keyin ózining biriktirushi funksiyasyn joghaltyp, ydyraghanyn bilemiz. Kenes Odaghynyng jolyn qughan memleketter әli de bar. Olar ghylym tilinde «dәstýrli qoghamdar» dep atalady. Zamanyna say aqparattanghan adamnyng shapshang әrekettiligine múnday qoghamdar jetip te ýlgere almaydy. Dәstýrli qoghamnyng biriktirushi funksiyasy adamdardyng ortaq pikiri negizinde emes, qysym kórsetu nemese qorqytu negizinde jýzege asqandyghy belgili.

Qysym jasamaytyn, qorqytu sayasatyn jýrgizbeytin qoghamda ghana «Otandy sýy» sezimi qalyptasady. Otansýigishtik degenimiz adamnyng Otan ýshin ólimge bas tiguge dayyn ekendigin bildiredi. (Otansýigishtigimizdi óz-ózimizge dәleldeuimiz ýshin «jappay ólu qajet eken» degen pikirden aulaqpyz). Otansýigishtik – Otangha qyzmet etuge dayyn boludy jan-tәnimen qalaudy bildiredi. Yaghni, Otan ýshin ómir sýru degen sóz.

Jahandanu ýderisterin basynan ótkerip jatqan qazirgi zamanda «Otandy sýi» sana-sezimi jetkiliksiz. Qasynda ómir sýrip jatqan azamattardy «otandas» retinde qabyldau dýniyetanymyna әrbir qogham zәru. Otan ýshin ómir sýretin adamdardyng arasynda ghana shynayy «otandastyq» dýniyetanymnyng qalyptasuy mýmkin ekendigin esepke ala otyryp, osy baghytta sheteldik tәjiriybening ozyq tehnologiyalaryn iygergen abzal. Sonda ghana azamattyq qoghamnyng qarqyndy týrde damuyna qol jetkizuge bolady.

Júbaylar men olardyng úrpaghyn biriktiretin qoghamdyq bastauysh úiym – otbasy bolyp tabylady. Otbasy adamnyng dara túlgha retinde qalyptasuynyng eng manyzdy qúraly. Býldirshin otbasynda jýrip, alghashqy ret qoghamdyq ómirge aralasudy, onyng qúndylyqtaryn qúrmetteudi, jýris-túrys normalaryn ústanudy, ana tili men sana-sezimin ýilestire otyryp qarym-qatynas jasaudy ýirenedi. Bir sózben aitqanda, otbasy degenimiz ómirlik tәjiriybeni mengeruge kómektesetin tәrbie oshaghy. Dәstýrli otbasy bir qajettilik. Qogham bolashaghyn qazirgi otbasylardyng ishki jay-kýii anyqtaytyndyghyn esepke alghan jón.

Týrkiya Respublikasynda әrbir azamattyng ózine ghana tiyesili jalauy (memlekettik rәmizi) bar. Ony alty jasqa tolghan býldirshinge ata-anasy syilyq retinde syigha tartady. Tabystau rәsimi bala-baqshada balanyng tughan kýnin atap ótu barysynda tort basynda jinalghan qúrdastarynyng ortasynda tәrbiyeshi apayynyng resmy qúttyqtauymen jýzege asady. Ýiine kelgen býldirshin memlekettik rәmizdi kereuetinining bas jaghyna qúrmetpen jayghastyryp ósedi. Eli ýshin ómir sýruge dayyn úrpaqtyng alghashqy kýni osylaysha bastalady. «El bolamyn desen, besigindi týze» demekshi, shetelding osy siyaqty dәstýrli otbasylyq qúndylyqtarynan ýlgi alu qajet.

Resey Federasiyasynda 2014 jyldyng 1 qyrkýieginen bastap «Gotov k trudu y oborone (GTO)» atty Býkilreseylik fizkulituralyq-sporttyq keshendi jýzege asyru is-sharalary oryndalyp keledi [1]. Keshen 4 kezennen qúralghan. 1-kezende (2014 jyldyng 24 nauryzy men qyrkýiegi aralyghynda) túrghyndardyng jas erekshelikterine qaray normativter anyqtalyp, qúqyqtyq bazasy týzildi. 2-kezende (2014 jyldyng qyrkýiegi men 2015 jyldyng tamyzy aralyghynda) aprobasiyalyq júmystar jýrgizilip, 3-kezende (2015 jyldyng qyrkýiegi men 2016 jyldyng jeltoqsany aralyghynda) Reseyding barlyq újymdarynda, júmyskerler men qarttar arasynda keshendi jýzege asyru jolgha qoyyldy. 2017 jyldyng qantar aiynan bastap 4-kezeng bastaldy, atalmysh keshenning oryndaluy Reseyding barlyq túrghyndaryna mindetteldi. Búnday ózgeristerding azamattardyng qoghamdyq sanasynda joghary dengeyli «otandas» úghymynyng jyldam qalyptasuyna jaqyn bolashaqta yqpal etetindigi anyq. Qazaqstandyqtar ýshin de osynday bir keshendi iske qosu uaqyt kýttirmeytin mәselelerding biri bolyp tabylmaq. Dәstýrli otbasylyq qúndylyqtardy asqaqtatatyn, «Enbek etuge jәne Otandy qorghaugha dayyn» azamattardyng tәni sau bolsa, jany da sau bolary, әri dәstýrli emes teris pighyldy iydeologiyalargha qarsy immuniytetining de joghary bolary dausyz.

Memleketting basty baylyghy onyng azamattary. Damu baghdarlamalarynyng maqsattary el azamattary tarapynan qúrylghan azamattyq qogham instituttarynyng maqsattarymen ýilesken jaghdayda ghana ong nәtiyje beretindigin úmytpaghan jón. Tek osynday jaghdayda ghana qolayly orta qalyptasyp, әleumettik jәne ekonomikalyq damu prosesterine qoghamnyng barlyq segmentterining tiyimdi qatysuy jýzege asuy mýmkin. Qabiletti adamdardyng qadirin biletin dýniyetanymdar ghana eldi ótkinshi daghdarystan tez arada qútqara almaq. Azamattarymyzdyng úzaqqa sozylatyn tereng psihologiyalyq ózgeristerge degen qúshtarlyqtarynyng tetikteri anyqtalyp, belgilenui tiyis. Atalmysh maqsattardyng aldynghy qatarynda qazaqstandyqtardyng dәstýrli, qazirgi jәne tәrbiyeli otbasylyq qúndylyqtaryn saqtau, әri damytu mәseleleri de oryn alghanyn jón dep bilemiz. Sebebi otbasylyq qúndylyqtar azamattyq qoghamnyng negizi bolyp tabylady.

B.K.Baymahanov, Qazaqstan Respublikasy Diny isteri jәne azamattyq qogham ministrligi Din isteri komiyteti Din mәseleleri jónindegi ghylymiy-zertteu jәne taldau ortalyghy diyrektorynyng ghylymy is jónindegi orynbasary, t.gh.k.

Abai.kz