«Býkil balalar «ekeuing egizsinder» dep bizdi mazaqtaytyn»

Ýsh mynnan astam túrghyny bar auylda túratyn Qabylbek Tólebaevtyng ýiin tabu onaygha týspedi. «Súray-súray Mekkege de bararsyn» dep kezdesken júrttan súrap jýrip, ýiin tapqanbyz, әiteuir. Syrty qyzyl kirpishten qalanghan jer ýide túrady eken. Júbayy Baghijamal Dýzbenbekova qarsy aldy. Aghamyz úly Syrymmen birge syrtta júmys istep jýr eken. Ýige kelgenshe jengemizden syr tarttyq.
– Tughannan basy ashyq, býkil auyl biletin jaghday ghoy, – dep bastady әngimesin Baghijamal apamyz. Tamaghyn kenep, jiyi-jii jótkirinip, auyr múngha bata, tolqy otyryp sóiledi. – O zamandaghy psihologiyany bilesin, balam. Qiyndyqtar kóp boldy. Múnday jaghdaylar kóptegen otbasynyng basynda boldy ghoy. Qazir de bolyp jatyr. Ol kezderde mәjbýrlikpen bolghan. Onyng bәrin Oralhan aghang ózining shygharmalarynda jazghan. Anamyz Núrysh (Qabylbekting anasy – A.Q.) otyzgha da jetpey eki balaly bolghan eken, sodan keyin kýieui soghysqa attanyp, qan maydannan oralmaghan. Ol kisining esimi – Múqan Tólebaev, ataqty qazaq kompozitorymen attas bolatyn.
Oralhan Bókey turaly aityp jatu artyq bolar. Elding bәri biledi ghoy. Oralhannyng әkesi Bókey trudarmiyadan oralghannan keyin kolhozda әrtýrli qyzmetter atqarghan eken. Anamyzdyng jas kezi, qolynda eki balasy, ýlken sheshesi bar. Solardy asyrau ýshin kolhozdyng әrtýrli júmystaryna jegilip, bir auylda júmys isteydi ghoy. Aralarynda qanday baylanys bolghanyn kim bilipti, 1948 jyly Qabylbek dýniyege kelgen eken.
Ayaday ghana auyl arasynda әngime jata ma? Birinen-biri estip, búl jayt auyldaghy júrttyng bәrine jariya bolsa kerek. Auyldaghy adamdardyn, tughan-tuystardyn, ol kisining kózin kórgen zamandastarynyng aituynsha, Núrysh anamyz auzyna kelgendi tosylmay aityp tastaytyn, ashyq minezdi adam bolghan. Ózim de kórdim ghoy. On jyldan astam uaqyt birge túrdyq. Arqa sýier, pana tútar otaghasy Otan qorghaugha attanghan, qolda – shiyettey eki bala. Qaybir onay boldy deysin. Erkek qúsap atqa minip, qoy jayyp, shóp shapty. Kýn, týn demey enbek etti. Auyldyng qiyn tirshiligining bәri sol kisilerding moynynda boldy ghoy.
1980 jyly Shynghystaygha kelin bop týstim. Osyndaghy mektepke júmysqa ornalastym. Oralhan Bókeyding tughan qaryndasy Mәnshýkpen birge júmys istedim. Jalyndap túrghan, ashyq minezdi, talantty, sóilese, sózding týbin týsiretin, sonday batyl, ishtegisin jasyrmay aityp tastaytyn qaysar minezdi qyz bolatyn. Búrynnan da syrttay biletinmin. Men Topqayynda, ol Katonda túrsaq ta, aralas-qúralas bop jýretinbiz. Kelin bop týskennen keyin bir ay ótti me, eki ay ótti me, birde Mәnshýk ekeuimiz mektepten qatar shyqtyq. «Myna mekteptegilerding barlyghy «Qabylbek sening tuysyn, sening tuysyn» dep bolmaydy. Ol ras. Ony bәring bilip túrsyndar. Odan qashyp túrghanymyz da joq. Bәrimiz jinalyp, kәrtishkege týssek te bolar edi. Týbi ashyqqa shygharam múny. Qabashok – bizding bala» dedi mektepten sәl úzaghan son. Mening oiymda týk joq. Birinshi ret estuim. Anyryp túryp qalyppyn. Qapelimde ne derimdi bilmey, sasqanymnan: «Solay ma?» deppin. «Solay. Elding bәri biledi. Bala kezden bilemiz. Býkil balalar «ekeuing egizsinder» dep bizdi mazaqtaytyn» dedi sózin odan әri jalghap. Sóitsem, Mәnshýk 22 sәuirde, Qabylbek 29 sәuirde tughan eken. Bir jyly. Aralary bir-aq júma. Keyinirek auyldaghy birneshe kisiden estigennen keyin, Mәnshýkting aitqanynyng shyn ekendigine kózim jetkendey boldy. Ekeuimizding basymyz qosylghan sayyn Mәnshýk osy turaly aitatyn. «Jasyryn bolghansha, ashyqqa shygharsa, jón bolar edi» dep birer mәrte Mәnshýkke aityp qalghanym da bar. Biraq ol ne istey alady? Qazirgidey emes, ol kezde zaman bólek. Soghystan keyingi elding ensesi ezilgen qiyn uaqyt. Múnday taqyryptar mýlde jabyq boldy ghoy. Bilip jýrse de, eshkim eshtene istey almaydy. Qoldan keler qayran bolmady. Bәri bilgen ghoy. Bilgen, biraq eshtene istey almaghan.
Mәnshýk 1984 jyly qaytys boldy. Ákesi Bókey de sol jyly dýniyeden ótti. Búl otbasynda ýlken tragediya boldy. Birinen keyin biri dýniyeden ozyp, qara jamylyp, qayghygha batty. Sen, men deytindey mýmkindik te bolghan joq. Shynymdy aitsam, Mәnshýk qaytys bolghanda qatty qinaldym. Qansha degenmen, balalarymnyng tuysy ghoy. Búl – bir jaghy. Ekinshiden, birge enbek ettik, syrlas, syilas boldyq.
Birde úlym Syrym syrqattanyp, emhanagha týstim. Sol emhanada Ermek degen balasymen Mәnshýk te jatyr eken. Bir kýni ashanagha baryp kelsem, dәlizde Mәnshýk Syrymdy kóterip jýr eken. «Qatty jylap jatyr eken, uatayyn dep qolyma aldym» dedi. «Men baghanadan beri olay da, bylay da qaradym. Bizge úqsap túr. Qan jaghynan maghan balam Ermekten de jaqyn ghoy» dedi sәlden keyin. Sóitip, ekeuimiz balalargha ainalyp sózimiz ýzildi, ol palatasyna ketti. Erteninde tanerteng dәlizge shyqsam, Mәnshýk jylap túr. Janaýlgiden jezdesi kelipti. Sóitsem, Ermek týnde ystyghy kóterilip, qatty auyryp qalypty. Sodan balasyn alyp qalagha ketti. Odan ary qaray Almaty, Shymkentke deyin apardy-au deymin. Áyteuir qatty auyrdy. Jazda bir-aq keldi.

Ángime barysynda úzaq jyldar tarih pәninen dәris bergen Baghijamal Dýzbenbekovanyng tarihtan ghana emes, ruhaniyat salasynan da mol habary bar ekenin, әsirese, Oralhan Bókey shygharmashylyghyna erekshe qúrmetpen qaraytynyn angharghanday boldym.
- Oralhandy auylda kórip jýrdik qoy. Biraq tikeley, betpe-bet jýzdesip, emen-jarqyn sóilesken emespiz. Jaz sayyn auylgha kep túratyn. Býkil shygharmalaryn jata-jastana oqydyq qoy. Óz basym ol kisining shygharmashylyghyn erekshe qúrmetteymin. Shynghystaygha kelin bop týspey túrghan uaqytqa deyin de biletinbiz, jazghandaryn erekshe sýiip oqitynbyz. Joldasymnyng tuystyq jaghynan jaqyndyghyn bilgennen keyin, qúrmetim arta týspese, kemigen emes.
Oralhan Bókey qaytys bolghannan keyin, Belqaraghaydaghy mektepke aty berildi. Jazushynyng shygharmashylyghyn, ómirin nasihattaugha arnalghan sharalardy ótkizuge ózge múghalimdermen birge men de atsalystym. Qabylbek te Oralhan Bókeyge arnalghan sharalardyng barlyghyna bolmasa da, keybirine qatysyp, baryp jýretin. Biraq ol ne aita alady, ne istey alady? Áriyne, ishtey quanyp otyrady. Men qolymnan kelgenshe Oralhannyng shygharmalaryn oqushylaryma nasihattaugha tyrystym. Balalarymyz aman jýrse, Oralhan Bókey múralaryn nasihattaugha, esimin qasterleuge ýlesin qosatyn shyghar dep oilaymyn. Oghan biraq әli jete almay jatyrmyz.
Jana ózing Amanjan aghannyng «Oralhan Bókey bauyrymen kezdeskisi keldi, biraq kezdese almady-au deymin» degenin aityp jatyrsyng ghoy. Rasynda da, kezdese almady-au deymin. Keybir әngimelerinde shetqaqtatyp jazdy ghoy. Negizi, Oralhan Bókey bauyrymen kezdeskisi, syrlasqysy, ishindegisin aitqysy kelgen sekildi. «Qaydasyn, qasqa qúlynymdy» oqyghanda men osyny angharghanday boldym.

Qylmys jasap qoyghan kisidey qysylyp ómir sýrdim

Ángimemiz osy túsqa kelgende, syrttan úzyn boyly, keng mandayly, ashang jýzdi, kelbeti bir qaraghanda Oralhan Bókeyding bet-әlpetin eske salatyn kisi kirdi ýige. Izdegen adamymyz osy kisi eken. Qabylbek Tólebaevpen әueli balalyq, jastyq dәureni, atqarghan qyzmeti, býgingi tynys-tirshiligi jóninde qysqasha әngimelestik. Búl auylgha 2012 jyly kóship kelgen eken. Kóship kelgende, ýidi bala-shaghalarymen birlesip ózderi salyp alghan kórinedi. Oghan deyin Katonqaraghay audanynyng Belqaraghay auylynda, odan búrynyraq Shynghystayda túrypty. Býginde úly Syrymmen, kelinimen jәne nemeresi Zaurmen birge osynda túryp jatqan jayy bar. Qyzy Gýlsim Ridder qalasynda túrady eken.
- Mektepti tolyq ayaqtagham joq. Eki ýlken sheshem boldy. Shesheyding biri syrqattanyp, qaraytyn kisi bolmay erterek ýilenuge tura keldi. Qaliybek, Túrysbek deytin eki agham boldy. Yaghni, bir shesheden tughan. Ókinishke qaray, qos agham da jastay ketti. Ekeui de nebary 25-aq jyl ómir sýrdi. Ózim negizinen auylda әrtýrli júmystar istedim. Auylda qanday júmystar bolsa, sonyng bәrin qolymnan kelgenshe adal atqarugha tyrystym, – dep bastady әngimesin.
«Ayran súrap kelip, shelegindi jasyrma» demekshi, az-maz pikirleskennen keyin, әngime auanyn Bókey әuletine, Oralhan Bókeyge qatysty taqyrypqa qaray oiystyrdym. Qabylbek aghamyz kóp eshkimge syryn ashpaytyn, birtogha, túiyq minezdi adam eken. Ashylyp sóilemedi, saualdaryma sarang jauap berip, qysqa qayyryp otyrdy.

- Solay bolghan dep aitady. Múny osy uaqytqa deyin eshkimge aityp kórgem joq. Auyl arasynda sóz jata ma? Bala kezden qúlaghyma týrpidey tiyip jýrdi ghoy. «Solay da solay, sen ananyng balasysyn, sen mynanyng balasysyn» degen sózderdi ýnemi bolmasa da, ara-túra estip jýrdim ghoy. Múnday nәrse adamgha keri әser etedi eken. Osy uaqqa deyin Bókey әuletining birde-bireuine «men sening bauyryng edim, aghang edim» dep aldaryna barghan emespin. Birdene dәmetip, ózin kórsetkisi kelip, jaqsylardy jaghalap jýrgendey kóringim kelmedi. Bәlkim, ol jaqtan bireuler bauyryna tartyp, yqylas tanytsa, mýmkin jaqyndar ma edim. Óz betinmen jaqyndau ynghaysyz ghoy. Áriyne, auyl júrtynyng bәri bildi ghoy. Aytylyp jýretin. Biraq men ne isteymin? Kimning auzyna qaqpaq bolasyn? Mәn bermegen bolyp jýre berdim ghoy. Keyde «Sýieging kim?» dep, ata-tegindi, qaydan shyqqanyndy súrap jatady. Eng qinalatyn jerim osy bolatyn. Tyghyryqqa tirelip, eshqanday jauap aita almay, otyryp qalatynmyn. Ózimnen ózim quystanyp, bylaysha aitqanda, qylmys jasaghan kisi sekildi bolyp jýrdim ghoy. «Bolar is boldy. Shyndyqty aitu qajet» dep aitqan kisiler de boldy. Alayda, oghan ózim qarsy boldym. Biraq songhy kezderi bala-shaghalarym: «Bireuler «Ata-teging kim?» Qaydan shyqtyn?» dep súrasa, ne dep jauap beremiz, ne aitamyz?» dep jii aitatyn bolyp jýr. Tayaqtyng bir úshy maghan kelip tiyedi. Maghan әkep tireydi. Maghan da qiyn.
Osy sózderdi aitqanda, Oralhan Bókeyding «Qaydasyn, qasqa qúlynym» povesindegi Qarshygha deytin keyipkerding «Nege ekenin bilmeymin, sonynan qalmay «әkelep» jýgire bergim keldi, balalardyng «tiri jetim, shata» degen sózinen qútqara kór dep tizginine oralyp, jalbarynghym keldi, ne isteuim kerek, ómirimdi qalay bastap, qalay ayaqtauym kerek dep aqyl súraghym keldi, biraq aityp-aytpay ne, әli sol syrtynan ghana syrlasyp, syrtynan ghana múndasyp kelemin. Men sheshemdi kinәlay almaymyn, «Bókesh sening әken» dep әli bir ret aitqan joq, ózing de sezetin shygharsyng degendey, moyynday, jasqana, kinәlana kýrsinetin, ylghy kýrsinetin, kýrsingen sayyn bir jylgha qartayatyn. Qatelik kimning basynan ketpegen…» degen sózderi oiyma orala berdi. Kóz aldymnan Qabylbek aghanyng býkil ghúmyry, ishtey tynghan, qinalghan, jabyqqan, qamyqqan, kýrsingen, kýiingen beynesi kino lentasynday tizilip ótkendey boldy.

– Búghan ózinizdi emes, sol zamandy, súm soghysty kinәlau kerek shyghar…

– Shynynda, búl jayt maghan kerisinshe әser etti. Qylmys jasap qoyghan kisidey qysylyp ómir sýrdim. Bala kezde meni múqatyp, namysyma tiyetinder kóp boldy. Sharshy toptyn, jiylghan júrttyng aldynda ótirik qaljyndaghan bop, osy taqyrypty qozghap kep jiberetin. Kishkene kezimnen qatty әser etti. Shemendey bop qalyp qoyady eken jýrekte. Osy taqyryp jóninde birdene aityla qalsa, qozghala qalsa, sol jerden aqyryn, bildirmey ketip qalghandy jaqsy kóretinmin. Búl taqyrypta mýlde sóz qozghaghym kelmeytin. Osy uaqytqa deyin eshkimge aitqyzbay keldim. «Úrpaqtarymyzgha ne aitamyz?» dep, tek songhy kezderi kempirime aityp jýrgen jayym bar. Al Oralhangha kelsek, onyng ataghy bertinde shyqty ghoy.

- Oralhan Bókey demekshi, әigili jazushymen osy taqyrypta sóilesken kezderiniz boldy ma? Bauyrym dep bauyryna tartqan joq pa?

- Bir jayt esimde. Shamasy, Oralhannyng Bolishenarymda audandyq gazette júmys istep jýrgen kezi boluy kerek. Kýtpegen jerden Katonqaraghayda ayaldamada kezdesip qaldyq. Men motosiklmen auylgha qaytqaly túrgham. Shynghystaygha. Qatelespesem, Katonda shopyrdyng oquyn oqyp jýrgen kezim. Oralhan avtobus kýtip túr eken. Avtobus kelmegennen keyin, ony ýiine deyin aparyp salghanym esimde. Basqalay aralas-qúralastyghymyz bolghan emes. Jol ýstinde de kóp sóileskenimiz joq. Jaqyn kezdeskenim sol-au deymin. Bir auylda óstik qoy. Biraq auylda kezdesip qalghan kezderde, jay amandasyp qana jýretinbiz.

- Emen-jarqyn sóilesken kezderiniz boldy ma?

– Joq. Biraq, әriyne, ishtey jaqyn tartu sezimderi boldy ghoy.

- Agham ghoy, kezdessem ghoy dep oilaushy ma ediniz?

- Joq, onday oilar bolghan joq.

– Amanjan Núqsarin aghamyz «Oralhan «bir bauyrym bar edi. Sonymen bir kezdesuim, sóilesuim kerek edi» dep aityp edi. Biraq kezdese almady-au deymin» dep edi.

– Oralhan búl sózdi aitsa, ómirining songhy kezderinde aitqan boluy kerek. Almatyda jýrgen kezderinde aitty ma eken?!. Barlyq shyndyghyn bir aitsa, Amanjangha ghana aitatyn. Mýmkin kezdeskisi kelgen shyghar, birdene aitqysy kelgen shyghar. Kim biledi?!

Ángimemiz ayaqtalyp, dastarqannan dәm tatqannan keyin ayaldamagha deyin Qabylbek aghanyng ózi shygharyp saldy. Kólikte kele jatyrmyz. Ózime tiyisti ayaldamagha jetkenshe qarap otyrmay, syr suyrtpaqtay otyrayyn, bir jaghy Oralhan Bókey turaly taghy da bir dýniyelerding shetin shygharar ma eken degen dәmeli oimen: «Sonda ómir boyy auylda qarapayym júmystar istediniz ghoy. Qiyn bolghan joq pa?» dep saual tastadym.
- Ózim de qarapayym, atqarghan júmystarym da qarapayym boldy. Qarapayym ómir sýrgenge ne jetedi?! Eshkimning ala jibin attaghan emespin. Eshkimge ziyanymdy tiygizgen joqpyn. Ózimmen ózim boldym, – dep qysqa qayyrdy.
Shynynda da, qarapayym ghana ómir sýrgen Qabylbek aghanyng bar ghúmyry osy bir auyz sózge syiyp túrghanday. Qarapayym degen sóz tek Qabylbek aghagha ghana jarasatynday. Qarapayymdylyq emey nemene, búl kisining ornynda basqa bireu bolghanda bayaghyda-aq «Men Oralhan Bókeyding bauyrymyn» dep jahangha jar salar ma edi.

P.S. Maqalamdy Oralhan Bókeyding «Ómir degen tipti de ghajap emes, Altaydyng qysy sekildi qatygez, kimderge suyq, kimderge ystyq. Degenmen ómirdi laghynettep, ókinuge de bolmaydy-au» degen sózimen ayaqtaghym kelip otyr. Bәri de osy sózge syiyp túrghan sekildi.

Azamat Qasym

didar-gazeti.kz