Sәrsenbi, 1 Mamyr 2024
Janalyqtar 3232 0 pikir 11 Mausym, 2010 saghat 06:08

Dosaly Salqynbek. GOLOShEKINMEN TIRESKEN HALYQ KOMISSARY

Biylghy 2010 jyly, halqymyzdyng tarihynda ózindik iz qaldyrghan iri sayasy oqighalardyng biri - Qazaq kenestik sosialistik respublikasynyng qúrylghanyna - 90 jyl toldy. Búl oqighanyng qúryluy barysynda payda bolghan kenestik qúrylystyng tarihy, tarihshylarymyz tarapynan әr aluan túrghydan baghalanghanymen de óz ómirin osy kenestik qúrylyspen baylanystyryp, halqynyng jarqyn bolashaghy jolynda kýresken qayratkerlerding enbegi әrdayym ózining layyqty baghasyn aluy lәzim.

HH ghasyrdyng 20-30-jyldaryndaghy halqymyzdyng tarihy Qazaq kenestik sosialistik avtonomiyasynyng qúryluynan keyingi neshe týrli "eksperiymentterdi" basynan ótkeruimen, sonyng nәtiyjesinde jartysyna juyghy zúlymat ashtyqtyng saldarynan qayghyly qazagha úshyrauymen jәne osy kenestik qúrylys barysynda qazaqtyng últjandy qayratkerlerining últtyq respublika qúru jәne últ mýddesi jolyndaghy tabandy kýresterining jarqyn betterimen airyqsha erekshelenedi.

Biylghy 2010 jyly, halqymyzdyng tarihynda ózindik iz qaldyrghan iri sayasy oqighalardyng biri - Qazaq kenestik sosialistik respublikasynyng qúrylghanyna - 90 jyl toldy. Búl oqighanyng qúryluy barysynda payda bolghan kenestik qúrylystyng tarihy, tarihshylarymyz tarapynan әr aluan túrghydan baghalanghanymen de óz ómirin osy kenestik qúrylyspen baylanystyryp, halqynyng jarqyn bolashaghy jolynda kýresken qayratkerlerding enbegi әrdayym ózining layyqty baghasyn aluy lәzim.

HH ghasyrdyng 20-30-jyldaryndaghy halqymyzdyng tarihy Qazaq kenestik sosialistik avtonomiyasynyng qúryluynan keyingi neshe týrli "eksperiymentterdi" basynan ótkeruimen, sonyng nәtiyjesinde jartysyna juyghy zúlymat ashtyqtyng saldarynan qayghyly qazagha úshyrauymen jәne osy kenestik qúrylys barysynda qazaqtyng últjandy qayratkerlerining últtyq respublika qúru jәne últ mýddesi jolyndaghy tabandy kýresterining jarqyn betterimen airyqsha erekshelenedi.
Ótken ghasyrdyng 20-30-jyldaryndaghy iri memleket jәne qogham qayratkeri Smaghúl Sәduaqasovtyng ómir jolynyng bir bel-belesi Respublikadaghy halqymyzdyng ruhaniy-mәdeny ómirinde erekshe oryn alatyn halyq-aghartu komissariatyn basqarghan kezeni edi. S.Sәduaqasov búl kezde bar bolghany jiyrma bes jasta bolatyn. Jastyghyna qaramay osyghan deyin de respublika kóleminde ózine tapsyrylghan jauapty qyzmetterdi atqaryp, últtyq kadrlardyng aldynghy shebinen kórine bilgen S.Sәduaqasovtyng Halyq aghartu komissariatyn basqaru kezeni de "ne bel, ne belbeu ketedi" syndy últymyzdyng taghdyry ýshin jauapty kezenmen túspa-tús kelgen bolatyn.
Qazaq OAK-nyng 1925 jylghy 12-aqpandaghy qaulysy boyynsha S.Sәduaqasov Halyq aghartu halkomynyng tóraghasy mindetin atqarugha kiristi.
S.Sәduaqasovtyng Halyq aghartu komissariatynyng tóraghasy retindegi qyzmeti jalpy Respublika ómirindegi qiyn da qarbalysty kezenmen úshtasyp, halqymyzdyng ruhaniy-mәdeny ómirindegi bel-belesti kezeng boldy. Astananyng Orynbordan Qyzylordagha kóshirilui halyqtyng ruhany ómirinde onyng aldyna jana mindetter qoydy. Eng bastysy, bәrin de janadan bastau kerek bolatyn. Onyng ýstine respublikanyng negizgi audandaryn qamtyghan 1921-23 jyldardaghy ashtyqtyng saldarynan halyqtyng kýizeliske úshyrauy, Reseylik imperiya kezindegi aimaqtyng otarshyldyq sayasattyng saldarynan ekonomikalyq túrghydan barynsha qanaluy, janadan ornaghan kenestik biylikting óz júmysyn dúrys úiymdastyra bilmeui, onsyz da qiiy qashqan tirlikti dúrys jolgha qoiuy mýmkindik bermedi.
Halyq-aghartu salasyndaghy júmystardy úiymdastyruda ólkening sayasi-ekonomikalyq túrghydan artta qaluymen qatar, ýlken territoriyadaghy dúrys jolgha qoyylghan jol qatynasynyng bolmauy, qazaq halqynyng arasynan shyqqan pedagog mamandardyng óte az boluy, oqulyqtardyn, oqu qúraldarynyng jetispeui jәne oqu-aghartu salasyna qarajattyng az bólinui qol baylau boldy. Búghan qosa, otarshyldyq sayasattyng óktemdigi ketpegen europalyq basshylardyng jergilikti halyq arasynda halyq aghartu júmystaryn jýrgizu barysyndaghy kedergi keltiruleri de óz zalalyn tiygizgen edi.
Halyq aghartu komissary S.Sәduaqasov óz halqynyng ósip órkendeuining basty joldarynyng biri - oqu-aghartu salasyn dúrys jolgha qong ekenin jaqsy týsindi. "Oqusyz - adam uyqsyz tigilgen ýy sekildi" - degen ol eng aldymen auyl mektepterining damuyna jete kónil bóldi. Óitkeni, 1926 jylghy sanaq boyynsha respublikadaghy halyqtyng sany 6.507.077 adamgha jetip, onyng 57 payyzyn qazaqtar qúraghan bolsa da, qalalardaghy qazaq halqynyng sany 14 payyzdy ghana qúrady. Sondyqtan da, auyl mektepterin kóbeytu, ondaghy bilim sapasyn jaqsartu qazaq halqyn bolashaqqa jeteleuding tóte joly ekenin aiqyn týsingen S.Sәduaqasov: "Revolusiyagha deyin Qazaqstanda shamamen 560 auyl mektepteri boldy, ondaghy oqushylardyng sany 16 myng bolsa, qazirgi uaqytta bizde 1600 auyl mektepteri bar, onda 60 myng oqushy oqidy", - dey otyryp, auyl mektepterindegi bilim berudi úiymdastyrudaghy qiyndyqtargha toqtaldy. Qazaq auyldaryndaghy jaghdaydy, sol kezendegi halqymyzdyng túrmys-tirshiligin jete týsinip bilgen ol, mýmkindiginshe auyldarda tórt synyptyq mektepterdi úiymdastyrugha qol jetkizudi algha qoydy. S.Sәduaqasov "Auyl mektepterining jaghdayy turaly jәne ony nyghaytudyng joldary" degen maqalasynda qazaq auyldaryndaghy mektepterding jay-kýiin talday otyryp, auyldardaghy mektepterde dúrys bilim berudi úiymdastyrugha kedergi keltirip otyrghan jaghdaylardy taldap kórsetti. Olardyng eng bastylaryna halyqtyng shashyranqy ornalasuy, auyl múghalimderi bilimining tómendigi jәne jetispeushiligi, oqu qúraldarynyng joqtyghy, halyqtyng mektepterge tek sauatsyzdyqty jong ghana dep qarauy, halyqtyng kóship-qonu túrmysynan oqu jylynyng qysqaruy jatty. (Sәduaqasov S. Auyl mektepterining jaghdayy turaly jәne ony nyghaytudyng joldary. Sovetskaya stepi. 1926, 12-jeltoqsan)
S. Sәduaqasov auyl mektepterindegi qalyptasyp otyrghan jaghdaylardy basty nazarda ústay otyryp, ony jaqsartudyng joldaryn úsyndy. Eng aldymen halqymyzdyng kóshpeli túrmysyna ynghayly jyljymaly mektepterdi úiymdastyrudy, respublikadaghy barlyq qoghamdyq úiymdardyn, memlekettik organdardyng nazaryn auyl mektepterining qúrylysyna audaru, auqattylardan alynyp otyrghan salyqtardyng bir bóligin auyl mektepterining qúrylysyna audarudy, auyl mektepterine qúrylys materialdarymen kómektesudi jәne jergilikti túrghyndardyng ózderin auyl mektepterining qúrylystaryna qatystyrudy úiymdastyrudyng bastamashysy boldy.
Osynday úiymdastyru júmystarynan keyin kóptegen jerlerde halyqtyng ózi-aq asarlatyp shaghyn mektepterding qúrylystaryn qolgha alyp jatty. 1924 jylgha deyingi mәlimet boyynsha respublikada mektepter sanyn kesteden bayqaugha bolady: (Otchet praviytelistva Kirgizskoy Avtonomnoy SSR. Ak-Mecheti - Orenburg, 1925. s. 65)
S.Sәduaqasovtyng mektepter sanyn kóbeytudegi bilek sybana kirisken enbegining nәtiyjesinde 1925-1927 jyldary aralyghynda respublika boyynsha 147 mektepke jóndeu júmystary jýrgizildi jәne janadan 153 mektep salyndy. Respublikamyzda 1920 jyldary ghana qolgha alynghan mektepke deyingi bilim beru mekemelerining sany 1925-26 jyldary 14-ke jetse, 1926-27 jyldary bala-baqshalardyng sany 42-ge jetip, onda 2440 bala tәrbiyelendi. (QR OMM. Q. 81. t.1, is-1305. p 11) Endigi kezekte bayau da bolsa qajyrly júmystardyng arqasynda sany jyldan-jylgha ósip kele jatqan mektepterdegi múghalimderding jaghdayyn jaqsartu, olardyng biliktiligin arttyru da kezek kýttirmes júmystardyng biri bolatyn. S.Sәduaqasov halyq aghartu komissary bolyp taghayyndalghangha deyin búl saladaghy jaghday da óte kýrdeli kýiinde edi. Mektepterde múghalimderding jetispeui, olardyng ailyq jalaqylarynyng tómendigi jәne uaqytynda berilmeui mektepterdegi bilim sapasyna ózining keri әserin tiygizdi. Onyng ýstine respublikadaghy múghalimderding 54%-na juyghynyng bilimi tómen bolsa, 28%-na juyghy ózderining atqaryp otyrghan júmystaryna sәikes kelmedi. Respublikadaghy ekonomikalyq qiynshylyqtargha baylanysty qarjylandyrylmaghandyqtan 1924 jyly Semeyding PINO-sy jәne Pavlodar men Qarqaralydaghy pedagogikalyq tehnikumdar jabylyp qalghan. Mine osynday qalyptasqan jaghdaydy týzeu ýshin Halyq aghartu kommissariaty birshama sharalardy qolgha aldy. Múghalimderdi qayta dayarlau kurstary úiymdastyryldy. Qazaq ólkelik partiya jәne ýkimet basshylyghynyng aldyna pedagogikalyq tehnikumdardy, auyl sharuashylyq salasynyng mamandaryn dayarlaytyn tehnikumdardy kóptep ashu mәselesin batyl qoydy. S.Sәduaqasov Respublikadaghy mektepterde múghalimderding jetispeushiligin halyqtyng sauattylyghyn kóterudegi kedergi keltirip otyrghan basty mәselelerding biri retinde qarastyrdy. Halyq aghartu komissarynyng jazuynsha: "mektep jasyndaghy 10096 balany oqytu ýshin 80 myng múghalim qajet bolsa, respublikada olardyng sany bar bolghany 4000 ghana bolghan". (Sәduaqasov S. Qazaqstandaghy halyqtyng bilimining jaghdayy men bolashaghy. Sovetskaya stepi. 1927 4-nauryz).
S.Sәduaqasov halyqqa bilim beru isin jaqsartudyng negizgi joly múghalimning qolynda ekenin basa kórsetip, osy bir qadirli de jauapty iste múghalimderge asa ýlken jauapkershilik jýkteletinin "Oqu isindegi kemshilikter" degen maqalasynda taldap kórsetedi. Halyq aghartu komissary búl maqalasynda oqu isindegi kemshilikterding biri múghalimderding óz isterine jauapkershiliksiz qarap, sauda-sattyqpen ainalysuy, enbek tәrtibin búzuynda jatyr dep kórsetse, ekinshi kemshilik auyldardaghy atqaminerler siyaqty mektepterde de óz atqaminerleri bar, mektepterdegi keritartpa atqaminerlermen kýresu qajet dep atap kórsetti.
Últ jandy qayratker S.Sәduaqasov Halyq aghartu komissary bolyp taghayyndalghangha deyin de últ mýddesi jolyndaghy tabandy kýresker retinde ózine senip tapsyrylghan jauapty qyzmetterdi atqara jýrip, últtyq tensizdikti jon jolynda birshama isterdi atqarghan qayratker bolatyn. Ásirese ol, respublika ómirinde manyzdy jauapty qyzmetkerlerdi dayyndaytyn aimaqtyq kenestik partiya mektebi basshylyghynyng júmysyn qatty syngha aldy. Aymaqtyq kenestik partiya mektebining basshylyghy qazaq tilindegi oqulyqtardyn, oqu qúraldarynyng joqtyghyn jәne sapaly bilim beretin oqytushylardyng joqtyghyn algha tartyp, qazaq bólimindegi tyndaushylardy orys tilinde oqytudy úsyndy.
Últjandy qayratker S.Sәduaqasov búl isterge batyl qarsy shyghyp, "auylgha betbúrys" qadamynda múnday әreketterding sayasy qatelik ekenin, qazaq bólimderindegi kemshilikterding jәne qazaq tilinde sabaq beru mýmkin emes ekendigi onyng bolashaghy joqtyghyna baylanysty bolyp otyrghan joq, búl iste mektep әkimshiligining erik-jigerin kórsetip, júmys istey almauynan dep atap kórsetti. Últtyq mektepterdi ashyp, onda jergilikti últtyng tilinde sabaq berudi úiymdastyru jóninde jazghan "Lenin hәm últ mәselesi" degen maqalasynda S.Sәduaqasov V.Leninning últtyq mektepterdi úiymdastyru jóninde: "Bizding mektep jalpygha birdey. Sondyqtan úsaq júrttyng tilinde oqytyp ne kerek, orys tili jetpey me? - deydi. Mening oiymsha, búl sekildiler kommunist emes, naghyz orystyng juan keude últshyldary. Búl - jaman auru. Búl aurudan kóbimiz sau emespiz. Mine osyndaymen kýresu kerek. Biz basqa últty eriksiz zorlyqta ústaymyz. Bizding negiz - erkindik, rizalyq, bostanshyldyq bolu kerek", - degen sózin útymdy paydalanyp, RK(b)P partiya basshylyghynyng atyna jazghan hattarynda qazaq balalaryn orys tilinde oqytu últtyq kadrlardy dayyndaudyng tamyryna balta shabu ekendigin ashyp aitty. Sondyqtan da, S.Sәduaqasov marksistik túrghydan últtyq kadrlardy dayyndaugha kenestik partiya kadrlaryn kóptep tartyp, partiya mektepterinde dәrister jýrgizuge shaqyrghan bolatyn. Jәne olardy qiyndyqtan qashpay qazaq tilinde sabaq jýrgizuge mindetteu, últtyq tilde sabaq berude qalyptasyp otyrghan qiyndyqtardy jenu barysyndaghy qadamdar ekendigin kórsetti.
Respublikamyzdaghy últtyq mektepterding júmysyn jandandyrudyng basty joly - sapaly oqulyqtar men oqu qúraldaryn jazugha baylanysty ekenin basa kórsetken S.Sәduaqasov: "Biz qansha aitsaq ta, qansha josparlasaq ta qazaq mektepterin jetkilikti oqulyqtarmen qamtamasyz etpey, últtyq qazaq mektepterin qúramyz degen tirligimizden eshtene shyqpaydy", - dey otyryp, osy oqulyqtar jazu isin keshegi alashorda qayratkerlerine senip tapsyryp, olardy batyl týrde tartty. S.Sәduaqasov Halyq aghartu komissary bolyp qyzmet atqarghan jyldary A.Baytúrsynovtyng "Álipbiy", "Til qúraly", "Ádebiyet tanytqysh", "Sauat ashqan" enbekteri, M.Dulatovtyng "Esep qúraly", "Oqu qúraly", "Balalargha tartu" enbekteri, M.Júmabaevtyng "Sauatty bol", "Tartu" enbekteri, H.Dosmúhamedovtyng "Tabighattanu", "Januarlar" atty enbekteri, T.Shonanovtyng "Oqu qúraly" enbegi, M.Áuezovtyng "Ádebiyet tarihy" enbegi, Shonanov pen Baytúrsynov birlesip jazghan "Oqu qúraly" jәne Shonanov pen Joldybaev birlesip jazghan "Hrestomatiya" enbekteri, sonday-aq J.Aymauytovtyng "Psihologiya" enbegi Halyq aghartu komissariaty tarapynan maqúldanyp jaryqqa shyqty. Jәne osy atalghan avtorlar orys ghalymdarynyng enbekterin qazaqshagha audaru júmystaryna tartylyp, mektepterge arnalghan kóptegen enbekter qazaqshagha audarylghan bolatyn. Oqulyqtar shygharumen qatar, onyng ghylymiy-әdistemelik sapasyn jaqsartu júmystary da nazardan tys qaldyrylmady. S.Sәduaqasovtyng úiymdastyruymen 1925 jyly tamyz aiynan bastap, ghylymiy-pedagogikalyq jurnal aiyna bir ret shygha bastady. Jurnaldyng redaksiyalyq alqasyna M.Joldybaev, A.Baytúrsynov, S.Seyfulliyn, T.Shonanov, B.Sýleevter kirdi. Mektepter men múghalimder ýshin qajetti qúralgha ainalghan jurnalda metodika jәne pedagogika salasyndaghy jetistikter, múghalimderding bilimin kóteruge qajetti jana materialdar jәne tәjiriybelermen tanystyryp otyratyn ghylymy zertteuler jariyalandy.

<!--pagebreak-->
S.Sәduaqasovtyng halqymyzdyng mәdeniy-ruhany ómirine nәr berip, qoghamdyq-sayasy ómirine zor yqpalyn tiygizetin osy bir jauapty mәdeni-aghartu salasyna alash qayratkerlerin tartyp, qamqorlyq kórsetui múnymen shektelgen joq. Qazaqtyng belgili qayratker, aghartushy-jazushylary A.Baytúrsynov, M.Dulatov, M.Júmabaev, M.Áuezov, K.Kemengereev, H.Dosmúhamedov, T.Shonanov jәne taghy basqalar S.Sәduaqasovtyng qoldauymen Respublikamyzdaghy gazet-jurnaldarda, oqu oryndarynda, baspa salasynda enbek etti. 1925 jyly bireulerding jalghan jalasymen aiyptalyp, sotqa tartylghan aghartushy-ghalym qazaqtyng kórnekti jazushysy J.Aymauytovtyng sotyna tikeley qatysqan jәne sottan keyin Shymkenttegi pedagogikalyq tehnikum diyrektorlyghyna taghayyndaluyna óz jәrdemin bergen de S.Sәduaqasov bolatyn. Artynan S.Sәduaqasov Goloshekinmen ashyq aiqasqa týskende, Goloshekin osy "Torghay isi" degen atpen bolghan oqighany óz bayandamalarynda qayta-qayta S.Sәduaqasovty aiyptau retinde kóterip, onyng artynan topshyldyqtyng izin izdeumen boldy. Osy iske baylanysty arnayy sot prosesi jýrip, ashyq sotta aiyptalushylardyng kinәlary dәleldenbegenine qaramastan: "Sizder Sәduaqasovtyng tarihyn bilesizder me? Aymauytovty jәne basqalardy sottaghanda ol Kraykom mýshesi jәne ýkimet mýshesi bola túra Kraykomnan súramay-aq jazalanuyn býkil Qazaqstan kýtip otyrghan olardy ashyq týrde qorghady", - dep aiyp taqty. Ashyq sottyng sheshimin qaperine de almay, S.Sәduaqasovty qylmyskerlerdi qorghaghan qylyp kórsetip, isting mәnin qasaqana búrmalady. (QR PM Q.141, t.1., is - 38. p 228)
Respublikamyzdaghy teatr ónerining payda bolyp qalyptasu tarihy Halyq aghartu komissary S.Sәduaqasovtyng esimimen tyghyz baylanysty. Ol 1925 jyly 22-qazanda Qyzylorda qalasynda jazushylar men óner qayratkerlerining basyn qosyp teatr ashu jóninde kenes ótkizedi. Respublikanyng әr aimaghynda shashyrap jýrgen talanttardy Qyzylordagha shaqyryp, túnghysh qazaq teatryn qúrudyng bastamashysy boldy. Ári ony keninen nasihattady. Osyghan deyin keybir qalalarda dramalyq ýiirmeler júmys istegeni bolmasa, túraqty kәsiby teatrlar bolmaghan edi. S.Sәduaqasov qazaqtyng túnghysh teatrynyng ashyluyna múryndyq bola otyryp, onyng odan әri kәsiby týrde damuyna kónil bólip "Últ teatry" turaly, "Últ teatryna bir jyl" atty teatr tanudaghy, onyng órkendep damuy akterlyq kәsipting sheberligi jónindegi alghashqy qarlyghashtyq enbekter jazdy. Últtyq teatrdyng ashyluyna baylanysty dramalyq shygharmalargha súranys tughannan keyin S.Sәduaqasov alghashqy ýzdik qoyylymgha bәige jariyalady. Bәigening qorytyndysy boyynsha M.Áuezovtyng "Qaragóz" piesasy birinshi oryndy alsa, J.Aymauytovtyng "Sherniyaz" piesasy ekinshi oryndy iyelengen.
S.Saduaqosov Halyq aghartu komissary qyzmetin atqara jýrip, qazaq halqynyng bay auyz әdebiyetin, onyng ókilderin jәne sol ókilderding bay múralaryn qorghaugha belsendi atsalysty. Mәselen, 20-jyldardyng ekinshi jartysynan bastap baspasóz betinde kenestik kezenge deyingi әdeby shygharmalargha baylanysty pikir talas óristegeni mәlim.
Qazaqtyng úly aqyny Abay múralaryn qorghap jalghan tapshyldyq sayasy aiyptaulardan arashalaugha atsalysqan partiya qayratkerleri S.Qojanov, Y.Mústaybayúly, N.Tóreqúlov aqyn-jazushylar J.Aymauytov, I.Jansýgirov, K.Kemengerúly, M.Áuezov, M.Júmabaev jәne taghy basqalarmen pikirles bolghan S.Sәduaqasov "Ádebiyet әngimeleri" degen maqalasynda: "Abay da - eski múra, biraq Abaydan qalghan múra eskirgen joq. Áli de qazaq aqyndary Abaydan sheberlikke ýirenui kerek", - dep jazyp, Abay enbekterine ýlken bagha berdi. ("Enbekshi qazaq". 1927, 15 aqpan) Halqymyzdyng ótken ghasyrlardaghy bay múralarynan ýirene otyryp, ýlgi aludy jәne jana zamanmen úshtastyra qarastyru jónindegi pikirin ashyp aitty.
1925 jyly qyrkýiek aiynda Qazaq ólkelik partiya komiytetining hatshysy bolyp F.Goloshekin taghayyndalghannan keyin, qazaq halqynyng sayasi-ekonomikalyq jәne ruhaniy-mәdeny ómirinde keri maghynadaghy kýrt betbúrysty kezeng bastaldy. Qazaqstandaghy әkimshildik-әmirshildik totalitarizmning tikeley qolshoqpary bolghan F.Goloshekin ózining jana úsynystarymen Qazaq qoghamyn týbegeyli ózgertuge tyrysty. Ózine qarsy shyqqan qazaq qayratkerlerin "topshyldyq", "jikshildik", "últshyldyq" siyaqty qoldan oilastyrylghan jalghan sayasy aiyptaularmen aiyptap, partiya úiymdarynan, memlekettik qyzmetterden shettetti. Respublikadan ketuge mәjbýr etti. Qazaqstangha F.Goloshekin kelgenge deyin de jәne odan keyingi jyldary últtyq mýddeni joghary qoyghan S.Sәduaqasov qazaq halqynan shyqqan ókilderdi partiya jәne kenes úiymdaryna kóptep tartumen, mekemelerdegi is-qaghazdaryn qazaqshalandyrumen, qazaqtyng oqyghan azamattaryn qoldap, әrtýrli qyzmetterge shaqyruymen últjandylyq qyzmetter atqarghan edi. S.Sәduaqasovtyng búl is-әreketteri F.Goloshekinge únay qoyghan joq. Ol eng aldymen ózining sosializmdi damytu jolyndaghy "tabysty" enbegin S.Sәduaqasov siyaqty qayratkerlerge qarsy kýrespen bastady.
1926 jyly 27-qantarda bolghan Ólkelik komiytetpen júmysshy - sharua inspeksiyasy komissariatynyng birikken mәjilisinde Ólkelik komiytetting úsynysymen Halyq aghartu komissariatyn tekseru jóninde sheshim qabyldandy. Soghan oray, 1926 jyly 17-qarashada Ólkelik komiytetting alqa mәjilisinde Halyq aghartu komissariatyndaghy jaghdaydy tekseruge baylanysty júmysshy-sharua inspeksiyasynyng ókili Smirnyaginning bayandamasy tyndalyp, talqylandy. Smirnyaginning bayandamasymen múqiyat tanysqan oqyrman, odan Halyq aghartu komissariatynyng júmysyna qatysty birde-bir jyly lebizin tappaydy. Bayandama basynan ayaghyna deyin komissariattyng júmysyn joqqa shygharugha baghyttalghan. Bayandamashy komissariatttaghy is-qaghazdaryn jýrgizuding betimen jiberilgendigin, alty adamnan túratyn alqa qúramynyng bәri birdey tolyq birde-bir ret mәjiliske jiylmaghanyn, komissariattyng jergilikti bólimderimen baylanysy qaghaz jýzinde ekenin jәne komissariattyng josparly júmystarynyng kemshilikterine de toqtalyp, júmys tәrtibine baylanysty: "... jauapty keybir qyzmetkerler júmysqa saghat 10-11-lerde keledi. Kýni boyy júmysqa qyzmetkerlerding kelmeytin oqighalary bar" - dep, kemshilikting betin odan әri qonglata týsti. Smirnyagin odan әri bayandamasynda aghartu komissariatyndaghy qarjylyq jaghdaygha toqtalyp, bólingen qarjynyng tiyimdi paydalanylmay, shyghyngha jol berilip otyrghandyghyna toqtaldy. Mektep oqulyqtaryna qatysty: "Aghartu komissariatynyng mәlimetteri boyynsha europalyq mektepter oqulyqtarmen 50% qamtamasyz etilgen, al qazaq mektepteri 10% ghana. Qolda bar oqulyqtardyng ózi ortalyq aqparattardyng baghasy jәne jekelegen qazaq qyzmetkerlerining pikirinshe әdistemelik jәne keybir jaghdaylarda iydeologiyalyq jaghynan qanaghattanghysyz",- dep atap kórsetti.
Bayandamashydan song sóz alghan S.Sәduaqasov tútastay alghanda júmysshy-sharua inspeksiyasynyng qorytyndysymen kelisetindigin jәne búl qorytyndy quanarlyq jaghday emes ekendigine toqtalyp, aldaghy uaqytta ol kemshilikterdi joy kerektigin basa kórsetti. Jәne búl kemshilikter tek qana aghartu komissariatynyng basynda ghana bar jaghday emestigin, múnday jaghdaylar býkil Qazaqstandy qamtyp otyrghandyghyn, aghartu komissariatynyng basshylyghyna kemshiliksiz adamdar otyrsa da búl jaghdaydy týzey almaytyndyghyna toqtaldy. Kemshilik retinde basa kóterilip otyrghan oqulyq mәselesinde: "Qazirgi uaqytta últtyq qazaq mektepterinde oqulyqtar bar. Biraq jetkilikti mólsherde emes. Jaghday qalay qalyptasyp otyr? Búl iske partiyada joq birneshe adamdy tarttyq, olar jaman bolsyn, jaqsy bolsyn birneshe oqulyqtardy jaryqqa shyghardy. Búl júmysqa tartylghan kommunister ne istedi? Jalpy búl júmystyng óte auyr, óz ereksheligimen qara júmys ekenin aituymyz kerek. Bizde búl júmysqa kommunister yqylassyz barady. Olar ony katorgagha jiberu dep esepteydi. Búl baghytta kommunister tarapynan istelgen eshqanday júmystar joq jәne olardyng tarapynan jóni týzu syn da joq. Keshe men: "osy kitaptargha baylanysty syniy-pikirlerdi kim berdi?" dep súradym. Sóitsem eshkimge belgisiz túlghalar eken", - dey otyryp, oqulyq avtorlarynyng enbekterine layyqty bagha berudi, qoldan kelmeytin iske syn aitudyng orynsyzdyghyn ashyq aitty.
Mәjiliste sóilegen Halyq aghartu komissarlar kenesining tóraghasy N.Núrmaqov Halyq aghartu komissariatyndaghy kemshilikter býkil Qazaqstangha tәn dep, ózimizdi-ózimiz júbatugha bolmaytyndyghyn, kórsetilgen kemshilikterding barlyghyn jonggha bolatyndyghyn, osy kemshilikterdi jongdy aghartu komissariatynyng ózi birinshi kezekte qolgha alu kerektigin aitty. Oqulyqtargha qatysty óz oiyn bildirgen N.Núrmaqov oqulyqtargha pikir bildirushiler jónindegi S.Sәduaqasovtyng oiyn qoldap: "Olar shala sauatty qazaqtar. Oqulyqtar iydeologiyalyq jaghynan eshqanday da syngha tótep bere almaydy dep bos dauryghyp aitamyz. Men oilaymyn, Ólkelik komiytet oqulyqtar iydeologiyalyq jәne taghy basqa talaptargha qanshalyqty jauap beretinin tekseretin arnayy komissiya qúru kerek. Barlyq isti synaumen isteuge bolmaydy. "Tómengi synyptargha әlippe jaramaydy" deydi. Qanday aqyl-oymen aitylghan. Ony kim aitty? Men iydeologiyalyq jaghynan barlyq oqulyqtar jaramdy deyin dep túrghanym joq, biraq olardyng qanshalyqty jaramsyz ekenin anyqtau kerek qoy" - dep, syn aitushylar tarapynan aitylghan oqulyqtargha qatysty pikirlerding orynsyz ekendigine toqtalyp ótedi. Mәjiliste sóz alghan F.Goloshekin de útymdy sәtti paydalanyp qalugha tyrysty. Halyq aghartu komissariaty tarapyna aitylghan syndargha qosylyp, "S.Sәduaqasov jaybaraqattylyqqa salynyp, qol qusyryp qarap otyr" dep kinәlady. Oqulyqtargha qatysty: "Joldas Sәduaqasov bar mәseleni oqulyqtargha jәne múghalimderge әkep tirep qoyady. Óte dúrys. Búl basty jaghday, biraq qalaysha eshtene isteuge bolmaydy? Degenmen de biz qomaqty qarjygha iyemiz, baspamyz bar. Nelikten búl is oqulyqtar jazatyn 3-4% partiyada joqtargha baryp tireledi. Senbeymin. Bizde qazaq intelegensiyasy bar", - dep oqulyqtar jazu isinde keshegi alash qayratkerlerine senimsizdik kórsetti. Oqulyqtardyng mazmúnynan iydeologiyalyq astar izdep, qaytkende de búl isti partiyanyng baqylauynan shygharghysy kelmey, әiteuir birdene isteu kerektigin talap etumen boldy.

<!--pagebreak-->
1926 jyly 17-aqpan kýni Qazaq ólkelik komiytetining alqasy ózining búdan arghy mәjilisin jabyq týrde jalghastyrdy. Alqa mәjilisin ashqan F.Goloshekin S.Sәduaqasovtyng óz atyna júmystan bosatu jónindegi jazghan ótinishimen kópshilikti tanystyryp, aryzdyng 8-i kýni jazylghanyn, S.Sәduaqasovty rayynan qaytaru jóninde әrekettengenin, biraq odan eshtene shyqpaghandyqtan búl mәselening talqylaugha salynatynyn aitty. Júmystan bosatu jóninde aryz jazuynyng sebebin aitqan S.Sәduaqasov: "Aghartu komissariatynyng mәselesi boyynsha aitylghan oilardaghy bizding negizgi kemshiligimiz shygharmashylyq júmys. Osy shygharmashylyq qara júmysqa tartylghan barlyq kommunister ózderining jaghdaylaryn jer audaru jәne katorga dep esepteydi. ... bizdegi oqulyqtar shyn mәnisinde qanaghattanghysyz. Aghartu komissariaty qazirgi jaghdayda qanaghattanarlyq oqulyqtar shyghara ala ma? Ákimshilik júmysty menen qabileti joghary, joq degende tómen emes basqa adamdargha berip, meni әdeby júmystarda paydalanu tiyimdi bolar edi, onyng ýstine mening keybir jazatyn kýnәlarym bar", - deumen qatar, "Ekinshiden, mening aryzym qanday da bir jogharghy sayasy tәrtip túrghysynan jazylmaghan dep esepteymin. Qanday bolghanda da búghan sayasy sipat berudi qalamaymyn", - dedi. Ózin aghartu komissary qyzmetinen jәne gazet redaktorlyghynan bosatudy ótinip súraghan ol: "shygharmashylyq qara júmyspen ainalysatyn mezgil jetti" dey otyryp, búl salada ózining qyzmetin paydalanudy úsynghan bolatyn. S.Sәduaqasovtyng aryzyn talqylau barysynda onyng aryzy jóninde jәne jeke basyna baylanysty alqa mýsheleri tarapynan әrtýrli pikirler aityldy. Alghashqylardyng biri bolyp sóilegen Tәtimov: "Sәduaqasovtyng búl júmystan bas tartuy nege baylanysty ekenin men bilmeymin. Onyng osy uaqytqa deyingi Qazaqstandaghy júmysyn bilemin jәne ony bizding aimaqtaghy isker qyzmetkerlerding biri sanaymyn. S.Sәduaqasov ózining qabilettiligi jóninen basqa qyzmetkerlerden әldeqayda biyik túr. Ol tek aghartu komissariatynda ghana emes, qalasa basqa da salalargha auysa alady. ...Jazatyndar bar, partiyadaghylar jәne partiyada joqtar jazyp jýr, biraq olardy basqaru kerek. Joldas Sәduaqasov osy júmysqa layyqty keletin iri masshtabtaghy qyzmetker jәne kóregendigi jaghynan bәrimizden әldeneshe ret joghary túr", - dep, onyng qyzmetine layyqty baghasyn berse, N.Núrmaqov: "Joldas Sәduaqasovtyng is-әreketining shynaylyghyna men kýdiktenbeymin, al biraq búl aryzdyng berilui qazirgi uaqytta kezdeysoq dey almaymyn. ... Sәduaqasovty aghartu komissariatynda almastyratyn adam joq demesem de, búl júmysqa ózining dengeyi jaghynan, qabileti jaghynan tolyqtay layyqty jәne sәtti kandidatura bolyp tabylady. Aghartu komissariaty basshylyqqa tek jaqsy әkimdi qoya salatyn oryn emes. Múnda aghartu komissariatynyng aldynda túrghan barlyq mindetterdi jete týsinetin, tolyqtay mәdeniyetti adam kerek" - dep, aryzdy qabyldamay, júmysta qaldyrudy úsyndy.
S.Sәduaqasovtyng aryzyna baylanysty talqylau barysynda onyng ótinishining astarynan kir izdep, onyng jeke basyn kinәlaushylar da qalys qalmady. Mәselen, O.Isaev mәselening týpki mәni oqulyqtardyng bar-joghynda emes ekendigine, oqulyqtardyng búdan búryn da joq bolghandyghyna toqtalyp, bizding az da bolsa qinalyp túrghan kezimizdi paydalanyp, qyr kórsetu "ózin qauipsizdendiru" dep baghalady. "Ózin qauipsizdendiru", "ózining kýshin kórsetu" әreketteri oqulyqtarmen eshqanday da baylanyspaydy dedi. O.Isaevtyng pikirin qoldaghan I.Qúramysov bolsa: "Búnda keybir qyr kórsetuler, ózin-ózi kórsetip qalu, ózin kótermeleu bar", - dep júmystan bosatu jónindegi aryzdy qanaghattandyrudy súrady. Osy mәjiliste sóilegen J.Mynbaev, O.Jandosovtar S.Sәduaqasovtyng enbekterine ózderining layyqty baghasyn berip, mәseleni ushyqtyrmay, sayasilandyrmay, astarynan әldebir qúityrqylyq izdep әure bolmay jәne osy jaghdaydy әldebireulerding óz paydasyna paydalanbaqshy әreketterin synap júmysta qaldyru qajettigi jóninde óz oilaryn aitqan bolatyn. Mәjilis sonynda sóz alghan S.Sәduaqasov ózining ótinishin qanaghattandyrudy taghy da qaytalap súrap, keybir Isaev, Qúramysov siyaqtylardyng ózin basqasha týsinip otyrghandyghyn aitty. "Mening tarapymnan eshqanday da qyr kórsetu joq. Bizde qalyptasyp otyrghan jaghdaylargha baylanysty mәseleni shyn kónilimmen qoydym", - dedi. (QR PM. Q.141, t.1., is-490 pp 119-127, 138-146) Mәjilis sonynda talqylanghan mәsele dauysqa salynyp, S.Sәduaqasovtyng ótinishi qanaghattandyrylmady. Óitkeni búl kezdegi Qazaqstan ómirinde әli de bolsa F.Goloshekinning kýsh alyp kete almaghan kezi bolatyn. F.Goloshekin Ortalyqtyng kómegimen Qazaqstannan últjandy qayratker túlgha Súltanbek Qojanovty yghystyrghanymen de Respublikadaghy kenes, partiya jәne ýkimet apparattarynda últjandy qayratkerler bar edi. Eng ókinishtisi, búdan keyingi jyldary әkki, jymysqylyghymen F.Goloshekin qazaq qayratkerlerin birine birin aidap salu, jikke bólu jәne әrtýrli jalghan sayasy aiyptar taghumen olardy birinen song birin jauapty qyzmetterden ketirumen boldy.
Partiya tapsyrmalaryn, internasionalizmdi, proletarlyq taptyng jetekshiligin aldyna bet-perde etken F.Goloshekin shyn mәnisinde qazaq jerindegi ortalyqtyng әdeyi jiberilgen emissary qyzmetin atqaryp, qazaq tilin damytu, qazaq qayratkerlerin basshylyq qyzmetterge tartu, últtyq respublika qúru siyaqty halqymyzdyng aldaghy ómiri ýshin asa manyzdy mәselelerge barynsha tosqauyldar qonmen boldy. Últynyng bolashaghy ýshin basyn bәigege tikken qazaq qayratkerlerin "últshyldyq", "jikshildik", "topshyldyq" sekildi aiyptaularmen qughyndap, qara kýie jaqqanda, olardyng óz últy aldyndaghy perzenttik qyzmetterin taptyq tar maghynadaghy iydeologiyanyng óni teris ainaldyrylghan sosialistik prinsipterge qarsy qoyyp baghalady.
S.Sәduaqasovqa "últshyl" dep aiyp taqqanda onyng Alash qayratkerlerimen baylanysyn, olardy qoldaghanyn ýnemi algha tartumen boldy.
Mәselen, S.Sәduaqasov qoldaghan keshegi Alash qayratkerlerining oqu-aghartu salasynda atqarghan qyzmetterine F.Goloshekin qanday bagha berdi desenizshi. 1927 jylghy partiyanyng 3 plenumynda "Ishki sayasy jaghday turaly" jasaghan bayandamasynda S.Sәduaqasovty ondy-soldy aiyptay kele, ózining qazaqtyng últtyq intellegensiyasyn oqu-aghartu salasyna paydalanugha qarsy bolmaghanyn, olardy qoldaghanyn aityp: "... biraq men olardyng bizding partiyamyzgha әser etuine qarsymyn, ... olardyng bizge iydeologiyalyq jaghynan әser etuine qarsymyn, olardyng qolynda mektep, mór bolghanyna qarsymyn" deumen qatar, qazaq әripine qatysty reforma mәselelerin qozghap, ózining latyngha nemese arab әrpine kóshudi jaqtamaytynyn, býkil qazaq halqyn sauattandyrudy jaqtaytynyn búl partiyanyng basshylyghyndaghy mәsele ekenin aita kele: "Shyn mәnisinde mәsele partiyadan tys Bókeyhanov pen Baytúrsynovtar tarapynan sheshilip jatyr, olar qazaqtar atynan týrikologtar sezinde sóiledi", - dedi. Reformany jýrgizu mәselesine partiya basshylyghyn algha tartyp, "Qazaqstanda 3-4 payyz ghana sauatty adamdar bar, osy partiyada joq intelegensiya ózderi әlippe jasap, reformany ózderining paydasyna sheshkisi keledi" dep isting mәnisin búrmalap kórsetti. "Ziyalylardyng týpki oiy jaqsy emes, olar ózderi ýshin, 3-4 payyz ýshin bizge qajet emes nәrseni tanuda. Búl auytqushylyq, búl últshyldyq auytqushylyqqa tútastay joldas Sәduaqasov kinәli", dedi. (QR PM. Q-141, t. 1. is - 38., p 151-152)
Latyn alfaviytine kóshu nemese qazaq halqy ghasyrlar boyy qoldanyp kele jatqan arab alfaviytinde qalugha baylanysty aitys barysynda F.Goloshekin latyngha kóshudi jaqtamaytynyn, partiya tәsilimen sheshuge bolmaytyndyghyn, búl iste qazaq kommunisteri, intelliygensiya ókilderi, Qazaqstannyng qoghamdyq kýshterine qaldyrghanyn aityp, týlki búlangha salghanymen de, "... búl mәselede 3% sauatty, 97% sauatsyzdy keshiktirude jәne olardy jenil jazugha ýiretuge bolady, al 3% arab jazuyn biletinder jalpy halyqtyng mәdeny damuyn keshiktirude", - dep ózining bet-perdesin ashyp berdi. F.Goloshekin siyaqtylar halyqty jappay sauattandyru jolynda jana alfavit arqyly "jana mәdeniyet" ornatugha tyrysyp baqty. Basynda A.Baytúrsynov túrghan qazaqtyng últtyq intelliygensiyasynyng arab alfaviytinde qaludy jaqtaghany mәlim. Óitkeni arab alfaviyti qazaq halqynyng sonau orta ghasyrlardan bergi ruhaniy-mәdeny damuynyng ajyraghysyz bóligi boldy. Ony ózgertu úrpaqtar arasyndaghy mәdeny jalghastyqqa orasan zor ziyanyn alyp keletin edi. Jәne solay boldy da.
S.Sәduaqasovty jәne ol qoldaghan últtyq intelegensiya ókilderin aiyptaghanda Goloshekin asyra siltep, barlyghyn Ólkelik partiya komiytetining ayasyna baqylaugha alyp, óktemdigin kýsheytti. Ásirese oqu-aghartu, mәdeniy-ruhany salany barynsha iydeologiyalandyryp, ózining jiti baqylauynda ústady. S.Sәduaqasov basqarghan aghartu komissariatynyng júmysynan jemisti júmysty kórmegen ol: "Biz eki jyldyng aralyghynda aghartu komissariatynyng júmysyn kórdik. Partiya qararlarynyng ónin ainaldyrugha qarsy Kraykom tútastay bir jyl boyy kýresti. Bizge Halyq aghartu komissariatyn kimning basqaryp otyrghany týsiniksiz boldy. Kraykom ba, joq әlde Baytúrsynov basshylyq ról atqaryp otyrghan akademiyalyq ortalyq pa?", - dep, býkil aghartu komissariaty últshyldardyng qolynda degendey zildene sóiledi. (QR PM. Q 141, t.1, is - 38., p 234)
Aqyr sonynda neshe týrli jalalarmen "bayshyl, últshyl iydeologiyanyn" negizin salghan S.Sәduaqasov 1927 jyly 22-mausymda Halyq aghartu komissary qyzmetinen bosatylyp, Tashkent qalasyndaghy pedagogika institutynyng rektorlyghyna jiberildi. Sóitip, F.Goloshekin ózining taghy bir basty qarsylasyn yghystyryp, Qazaqstandaghy iydeologiyalyq maydanda keninen shabuylgha shyghugha mýmkindik aldy. Búl shabuyldyng arty býkil qazaqtyng últjandy qayratkerlerin qaralap, aqyr sonynda olardy týrmege toghytumen, әrtýrli jazalargha tartumen úlasty.
S.Sәduaqasov qyzmetinen alynghannan keyin, onyng aghartu komissary kezinde atqarylghan júmystardy joqqa shygharu, qaralau nauqandary F.Goloshekinning basshylyghymen qyzu jýrgizildi.
Enbekteri osy uaqytqa deyin birneshe ret óndelip, qayta basylyp kelgen A.Baytúrsynovtyn, T. Shonanovtyn, H.Dosmúhamedovtyn, M.Áuezovtyng jәne taghy basqa últtyq ziyalylardyng enbekterine tyiym salynyp, oqu josparlarynan alynyp tastaldy. Avtorlardyng oqulyqtary baspasóz betterinde "syn tezine" alynyp, qaralana bastady. F.Goloshekinning әuenine qosylghan qazaqtyng keybir "proletar әdebiyetinin" ókilderi Á.Baydildiyn, Gh.Toghjanov jәne basqalar da qalyspay S.Sәduaqasovty әshkerleumen boldy. S.Sәduaqasovtyng Halyq aghartu komissariatyn basqarghan kezinde onyng kómegimen reaksiyalyq-kontrevolusiyalyq baghytta jazylghan M.Áuezovtyng "Qaragóz" piesasynyng birinshi oryn alghany jәne A.Baytúrsynovty "Qazaq әdebiyetining atasy" dep madaqtauy, M.Júmabeavtyng shygharmalaryna alghy sóz jazyp, orysshagha audarghany da úmyt qalmady.
Sonday-aq, Halyq aghartu komissariatynda isteytin jauapty qyzmetkerlerge S.Sәduaqasovty qaralap, enbekter jazu jóninde arnayy tapsyrma da berildi. Halyq aghartu komissariatynyng qúramyna qyzmet etken A.Bochagov keyinnen ózining estelikterinde bylay dep moyyndaghan bolatyn: "V 1926-1927 godah v silu samoy logiky boriby za generialinui linii nashey partiy ya vzyalsya za podgotovku brashury ob Alash-orde, v kotoroy, razumeetsya, govorilosi o kontrevolusionnom haraktere nasionalinogo dviyjeniya v Kazahstane. ... Poslednie stranisy broshury byly posvyasheny pokazu iydentichnosty nekotoryh vyskazivaniy S.Saduakasova y ego storonnikov s programmnymy polojeniyamy alashordynsev v 1918-1919 godah". (Bogachev A.K. U istokov. Vospominaniya. Alma-Ata, 1971. s 101-102.)
S.Sәduaqasov Halyq aghartu komissary qyzmetinde bar bolghany eki jylgha tolar tolmas qyzmet etti. Búl qyzmetining merzimi qysqa bolghanyna qaramastan halqymyzdyng ruhaniy-mәdeny ómirinde tabysty enbek etip, artyna óshpes múra qaldyrdy. Onyng aghartu salasyndaghy qyzmeti qazaqtyng aldynghy qatarly últtyq intelegensiyasynyng qyzmetimen tyghyz baylanysty boldy. Óitkeni búl qazaqtyng intelegensiya ókilderi eki lagerde, ótkelding eki jaghynda bolghanymen de, olardy eng jogharghy últtyq mýdde jәne últ mýddesi ýshin qyzmet etu iydeyasy biriktirgen bolatyn. Halqymyzdyng asyl azamattary osy iydeyalar jolynda qúrban boldy.

Dosaly Salqynbek, tarih ghylymdarynyng kandidaty, dosent

"Týrkistan" gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar