Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 3193 0 pikir 28 Mamyr, 2009 saghat 20:13

AGhABEK

Qazaq últy tu sonau ejelden ne kórip, qanday qily-qily qiyn zamandy basynan ótkermedi deysiz. Tar jol, tayghaq keshu onyng tarihynda tym mol boldy emes pe. Qazirgi sәuletti, egemendi, tәuelsizdikting shúrayly kýnderine jetu ýshin, qanshama aqiyq azamattarymyz kemeldi jarqyn bolashaq ýshin óz bastaryn bәigege tigip, ómirin qiyp, jer jastandy. Eger olar qaysarlyqpen, qajyrlyqpen tiresip, halqynyng jarqyn bolashaghyna senimmen qarap, olay etpegende, biz búl “qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan kýnderge” jeter me edik? Qaydam. Biraq baryna shýkirlik jasap, tәube deyik, aghayyn!
“Qazaq elinin, qazaq júrtynyng taghdyry syngha týsken tarihy kezenderde, almaghayyp zamandarda әsirese qazaq oqyghandary, últ ziyalylyry janqiyarlyq enbek kórsetti. Últ bolashaghyn oilap qam jegen, halqy ýshin ot pen sugha týsken, azap shekken, kerek bolsa osy maqsatta basyn bәigege tigip, jan qighan da osy Alash arystary bolatyn. Ásirese, últtyq tәuelsizdik ýshin kýreste olardyng bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, tize biriktirip, el sanasyn oyatudaghy qyruar enbegin eshuaqytta úmytugha bolmaydy”, – dep jazady filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Qanseyit Ábdezúly (“Egemen Qazaqstan”, 3.08.2007).

Qazaq últy tu sonau ejelden ne kórip, qanday qily-qily qiyn zamandy basynan ótkermedi deysiz. Tar jol, tayghaq keshu onyng tarihynda tym mol boldy emes pe. Qazirgi sәuletti, egemendi, tәuelsizdikting shúrayly kýnderine jetu ýshin, qanshama aqiyq azamattarymyz kemeldi jarqyn bolashaq ýshin óz bastaryn bәigege tigip, ómirin qiyp, jer jastandy. Eger olar qaysarlyqpen, qajyrlyqpen tiresip, halqynyng jarqyn bolashaghyna senimmen qarap, olay etpegende, biz búl “qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan kýnderge” jeter me edik? Qaydam. Biraq baryna shýkirlik jasap, tәube deyik, aghayyn!
“Qazaq elinin, qazaq júrtynyng taghdyry syngha týsken tarihy kezenderde, almaghayyp zamandarda әsirese qazaq oqyghandary, últ ziyalylyry janqiyarlyq enbek kórsetti. Últ bolashaghyn oilap qam jegen, halqy ýshin ot pen sugha týsken, azap shekken, kerek bolsa osy maqsatta basyn bәigege tigip, jan qighan da osy Alash arystary bolatyn. Ásirese, últtyq tәuelsizdik ýshin kýreste olardyng bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, tize biriktirip, el sanasyn oyatudaghy qyruar enbegin eshuaqytta úmytugha bolmaydy”, – dep jazady filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Qanseyit Ábdezúly (“Egemen Qazaqstan”, 3.08.2007).
“Oydy oy jeteleydi”, ótken 2007 jyldyng 5-13 jeltoqsan aralyghynda jalpy ekinshi qazaq qúryltayy ótip, Alashorda avtonomiyasy qúrylghanynyng jariyalanghanyna 90 jyl tolghanyn, qasiyetti qazaq topyraghynyng aqyl-oy tamyryn otap, tektik úiytqysyn iritip, últtyq taghdyrynyng úyasyn búzghan “Alash isi” boyynsha qatigez jazalau nauqanynyng alghashqy tergeu isining bastalghanyna da jeltoqsannyng 17-inde 80 jyl bolghanyn merzimdi basylymdar jariyalady. Sol derekti maqalalardy oqyp otyryp biz erterektegi qara qúlaq qariyalardyng auzynan estigen “Alashorda” partiyasy turaly, onyng qayratkerlerining biri bolghan jerlesimiz sarysulyq Aghabek Baydullaev jayly azdap bolsa da habardar bolatynbyz. Tipti, 1962 jyldyng jazynda “Aghabek aqtalypty” dep júbayy Biybigýl apa men úly Shamghaly (búl kýnderi ekeui de fәny dýniyeden ozghan), jaqyn aghayyn-tuysqandary Sarysu audanynyng Qaratau jotasyndaghy, Kókjon ónirindegi, Ýshbas aulynda ómir tauqymetin bir kisidey kórip, taghdyry soqyr sayasattyng arqasynda tәlkekke týsip otqa oranghan erding esimin eske alyp, kópshilik bas qosyp as berip, qúran oqytyp, qaysarlyq is-minezimen el-júrtyna berile enbek etip, últynyng jarqyn bolashaghy ýshin enirep jýrip ómirden ozghan azamattyng ruhyna bas iygenimiz de este qalypty.
Ótken jyldyng jazynda oilamaghan jerde jazushy Dýkenbay Dosjanovtyng “Abaqty” degen kitaby qolgha týsti. Ol halqymyzdyng belgili qayratkeri, últ maqtanyshy Jýsipbek Aymauytov jayly jazylghan derekti dýnie eken. Avtor sol shygharmasynyng 190-betindegi joldarda bylay dep jazady:
“...Abaqtydaghy aiypker adamdardy top-top etip, isin tirkep, tergeudi bittige sanap, Moskvagha, Butyrka abaqtysyna jóneltuge әzirley bastaghan.
№6 is boyynsha arnayy qauly shygharghan. Ol qaulynyng qazaqsha kóshirmesi tómendeginshe.

 

 

Q A U L Y
1929 jylghy 16 tamyz, Almaty qalasy.
“Men, Birikken sayasy basqarma Shyghys bólimining Qazaq SSR-i boyynsha ókiletti ókili Saenko, №6 tergeu isimen tanysa kelip, tómendegi adamdar turaly:
1.Baytúrsynov A. 10.Júmabaev M.
2.Dulatov M. 11.Baytasov A.
3.Ádilov D. 12.Baytileuov D.
4.Bolghanbaev H. 13.Kәribaev N.
5.Jәlenov K. 14.Baydullaev A.
6.Aymauytov J. 15.Ádilov Asqar.
7.Esbolov M. 16.Qúlmúratov T.
8.Omarov E. 17.Baydildin Á.
9.Jýsipov A. 18.Birimjanov Gh.

 

TAPTY:
Aldyn-ala tergeu isi qajetinshe tolyq jýrgizildi, sondyqtan Qylmystyq kodeksting 207- statiyasyn basshylyqqa ala otyryp,
Qauly etedi:
№6 is boyynsha aldyn-ala tergeu ayaqtaldy. Búl turaly jogharyda atalghan aiypkerlerge habarlansyn.
Shyghys bólimi bastyghynyng kómekshisi Saenko (qoly) ”.
Kýtpegen jayda belgili Alash azamattarynyng tizimining qatarynda jýrgen A.Baydullaev esimi bizdi eriksiz eleng etkizdi. Búl – bizding jerlesimiz – sarysulyq Aghabek Baydullaev boluy kerek degen ýmit oty jylt ete qaldy.
Sodan, onyng anyq-qanyghyna jetu maqsatynda “Izdengen jeter múratqa” dep izdestiru, anyqtau isine tәuekel aityp kiristik. Qolymyzgha qalam alyp Respublikamyzdyng Últtyq qauipsizdik komiytetining Jambyl, Almaty, Ontýstik Qazaqstan oblystyq departamentterine “Sizderde azamat Aghabek Baydullaev turaly qanday mәlimetter bar?” degen súrau joldadyq. Kóp úzamay Almaty qalasynyng ÚQK departamentinen mynaday jauap hat aldyq (ony qaz-qalpynda, yaghny orys tilinde jariyalaghandy jón kórdik):
“Soobshaem, chto v DKNB RK hranitsya arhivnoe ugolovnoe delo proizvodstva 1929-1930 godov proshlogo veka, po katormu prohodit Baydullaev Agabek, 1902 g.r., urojensa auyla № 3 Sary-Suskogo rayona Syr-Darinskogo okruga.
Kak sleduet iz materialaov dela, Baydullaev A., rabotaya v URO (vozmojno ugolovnogo rozyska) Syr-Darinskogo okruga, 03.04.1928 goda byl arestovan, odnako letom etogo goda iz pod strajy bejal. Vtorichno byl arestovan organamy OGPU Kazahstana 17.12.1928 goda y postanavleniyem Troyky pry PP OGPU v Kazahstane ot 04.04.1930 g., po statie 58-11 y 82 UK RSFSR (za svyazi s kontrrevolusionnoy organizasiey Alashordinsev, uchastie v voorujennom soprotivleniy ekspedisiy po provedenii konfiskasiy bayskih hozyaystv y pobeg iz mest zaklucheniya), osujden na pyati let konslagerey.
Na osnovaniy st.1 Ukaza Prezidiuma Verhovnogo Soveta SSR ot 16 yanvarya 1989 goda “O dopoliniytelinyh merah po vosstanovlenii spravedlivosty v otnosheniy jertv repressiy, iymevshih mesto v period 30-40-h y a nachale 50-h godov”, zaklucheniyem prokuratury Kazahskoy SSR ot 30.08.1991 g. Baydullaev A. reabilitirovan.
Arhivnoe ugolovnoe delo v otnosheniy Baydullaeva A., proizvodstva 1937 goda, hranitsya v DKNB RK po Kostanayskoy oblasti, kuda rekomenduem obratitisya po interesiushim Vam voprosam.
Nachalinik podrazdeleniya Departamenta S.Anosov. 06.11.2007 g. № P-695”.
Uaqyt suytpay Qostanaygha hat joldadyq. 2007 jyldyng jeltoqsanynyng sonyna qaray QR ÚQK-ning Qostanay oblysy boyynsha departamentinen mynaday anyqtama keldi (onyng týpnúsqasyn saqtap orys tilinde berip otyrmyz):
Po materialam arhivnogo ugolovnogo dela, hranyashegosya v Departamente KNB po Kostanayskoy oblasti, prohodit Baydullaev Agabek, 1902 goda rojdeniya, kazah, urojenes aula №3 Sarysuskogo rayona Yujno-Kazahstanskoy oblasti. Do aresta jil v p.Denisovka Djetygarinskogo rayona Kustanayskoy oblasti, rabotal zaveduishim Raytorgom.
Baydullaev A. iymeet vysshee obrazovaniye, ranee okonchil Russko-Tuzemnoe uchiliyshe, s 1928 goda nahodilsya pod sledstviyem, 4 aprlelya 1930 goda organamy OGPU osujden po statie 58-10,11 y 82 UK RSFSR k 5 godam ITL. Nakazanie otbyval v lagere na Belomorskom kanale. V p.Denisovku pribyl v 1936 godu iz Kirgiziiy.
Arestovan 4 noyabrya 1937 goda Djetygarinskim RO NKVD po Kustanayskoy oblasty po obviynenii v tom, chto yavlyayasi chlenom antisovetskoy nasionalisticheskoy organizasii, sistematichesky vel vrediyteliskuiy podryvnuiy deyatelinosti v oblasty torgovli, umyshlenno sryval snabjenie trudyashihsya rayona ostrodefisitnymy tovarami. Zasedaniyem troyky UNKVD po Kustanayskoy oblasty ot 20 noyabrya 1937 goda po st. №58 p.p. 2, 7, 10, 11 UK RSFSR osujden k vysshey mere nakazaniya – rasstrelu. Prigovor priyvedeno v ispolnenie 23 noyabrya 1937 goda.
Postanovleniyem Prezidiuma Kustanayskoy oblastnogo suda (№ 4 u-17s) ot 4 yanvarya 1962 goda reshenie troyky UNKVD ot 20.11.1937 goda v otnosheniy Baydullaeva Agabeka y drugih prohodyashih po delu lis otmeneno y delo proizvodstvom prekrasheno za otsutstviyem v ih deystviyah sostava prestupleniya.
Na moment aresta Baydullaev A. iymel sledushiy sostav semiiy:
– jena Bibiguli,
– syn Shamgaliy,
– mati Anafiya, projivala v g.Tashkente.
Svedeniy v otnosheniy otsa v dele ne iymeetsya.
Nachalinik SGA DKNB RK po Kustanayskoy oblastiyV.Daniyn.
11.12.2007g. № iy/6 – 5583.”

Sóitip, әlgi hattarmen tanysyp, joghymyzdy tapqanday erekshe kýide bolyp, “kezinde “Alash” partiyasynyng negizin qalap, onyng belsendi mýsheleri bolghan, “Alashorda” ýkimetining tizginin ústaghan últymyzdyng belgili aqiyq túlghalary Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov, Smaghúl Sәduaqasov tәrizdi azamattarmen iyq tirese enbek etken asyl azamat Aghabek Baydullaevtyng bizding Sarysu ónirinde jaqyn kimi qaldy, kimder ony biledi eken?” degen oy qauzadyq.
Búl súraqtargha jauap tabu bizder ýshin jenil júmys bolmady. Óitkeni, onyng zamandastary búl kýnderi qatarymyzda joq.. Kóp jyldar Saudakentte (búrynghy Bayqadam selosy) túrghan Aghabekpen birge tar jol, tayghaq keshken ómirserigi, janjary Biybigýl apa men onyng jalghyz balasy Shamghaly (kezinde jergilikti audandyq avtobazada jýrgizushi bolghan) biraz jyldar búryn o dýniyelik bolyp ketipti. Olardan qalghan úrpaq qazirgi qiynshylyqqa, ómir qyspaghyna týsip, bireuleri kórshi jatqan ontýstiktegi Shymkentke asyp, ekinshileri Taraz shaharyna auysyp, Janatas ónirinde tirshilik etip jatyr eken. Olardyng birneshuimen jolyghyp, mandyrymdy derek tauyp, qúndy mәlimet ala almaghanymyzgha ókindik.
– Biybigýl apaydyng kózi tirisinde kóp jyldar boyy kórshi bolyp, aralasyp túrdyq. Apay sheshilip kóp sóilese bermeytin, bireuding isine jón-jozyqsyz aralaspaytyn, minezi salmaqty da sabyrly, jýregi men oiy taza, óte ústamdy, parasatty, kelbetti kisi edi. Jaryqtyqtyng býkil bolmysynan búrynghylardyng aqyldy bәibishelerine tәn jaqsy minezding iysi anqyp túratyn. Sóitsek, kezinde bilmeppiz, ol apanyng peyili darhan, sýiegi asyl jaqsy jan eken-au. Últymyzdyng maqtan eter talay azamattarmen kezinde dastarqandas bolghanynyng ózi, bile bilsek, keremet ghajayyp dýnie emes pe?!
Keyde kónili kelse qolynda erte kezden saqtalyp kele jatqan uaqytpen sarghysh tartqan fotosuretterdi aqtaryp: “Myna ýstel basynda jaqynyraq otyrghan Sәken Seyfulliyn, aryraqta otyrghan Ahmet Baytúrsynov pen Mirjaqyp Dulatov, al mynau mening kýieuim marqúm Aghabek, onyng ong jaghyndaghylar Jýsipbek Aymauytov pen Dinmúhamed Ádilov” dep syr sherter edi. Biraq biz, jastyghymyzdan bolar, olargha mәn bermey, odan әri suyrtpaqtap, әngimege qozghamaytynbyz. Átten, qatar jýrip, ol kisining ishki syryn, keudesinde sayrap jatqan qymbat “kómbeni” kezinde kónilimizge toqy almaghanymyz ókinishti. “Toqta balam, ómir degen ótpeli, búl dýniyege kimder kelip, ketpedi” degen qazaqtyng sózi ras qoy. Altynnyng synyghy, eskining kózi Biybigýl apay da ótken jýzjyldyqtyng 90-shy jyldary dýniyeden ótti de ketti. Onyng ishki syry da ózimen birge ketti..., – dep eske alatyn Biybigýl apanyng ondaghan jyldar kórshisi bolghan, jany janatta shalqyghyr marqúm sheshemiz Baqtyly Ýsenqyzy Túrlybekova.
Sol fotosuretterdi tabugha biz de biraz әurelendik. Biraq, ókinishke qaray, olardyng kimning qolynda qalghany belgisiz, bar bolghany, qolymyzgha ilikkeni sizderding nazarlarynyzgha býgin úsynylyp otyrghan Aghabek aghanyng jeke fotosureti ghana boldy (әli de bolsa bireulerden әlgi tarihy eski suretter tabylyp qalar degen ýmittemiz). Soghan “joqtan jaqsy” dep ishtey riza sezimge bólendik.
Kóp izdenisting arqasynda sarysulyq jazushy Dulat Shalqarbaevtyng 1998 jyly Tarazdaghy baspadan shyqqan “Aqiyqtar” atty tarihiy-derekter kitaby qolgha tiydi. Sol kitaptyng birneshe jerinen sarysulyq jerlesimiz Aghabek Baydullaev jayly biraz mәlimetter, az-kem әngimeler kezdesti. Endi sonyng birnesheuine kópshilikting kónilin audarayyq:
“...Dinmúhamed (Dinmúhamet /el ortasyndaghy taralghan aty – Dinshe-Múqysh/ Ádilúly qazaqtyng belgili sayasy qayratkeri – avtorlar) Shymkette jýrgende uezdik milisiya bastyghy Aghabek Baydullaevpen tanysady. M.Dulatovtyng ýiinde biraz uaqyt jatady. Keyin Mirjaqyp oghan ýy tauyp beredi. Aghabek – Saudakenttik. Jerles esebinde ekeui birin-biri qatty syilasady” (81 bet).
“Osydan birer ay búryn Shymkenttegi milisiya bastyghy Aghabek Baydullaev qamaqta jatqan. Dinmúhamed Jýsipbekten (J.Aymauytov – avtorlar) shyqqan song abaqty bastyghyna kelip, Aghabekti kepilge berudi talap etedi. Onyng KazSIYK-ting mýsheliginen shyghyp qalghanyn múnda eshkim bilmeytin. Onyng ýstine abaqty bastyghy búrynnan tanys, pikirles adam bolatyn. Ol Dinmúhamedke senip, Aghabekti bir tәulikke kepilge beredi. Aghabek qolyna tiyisimen osy Shymkentte milisiya bolyp isteytin Ógiz Ospan degen aghayynynyng ýiine kelip, onyng kýtimde túrghan atyn súrap alady da:
– Al, Oseke, bastyghyna sәlem ait, Aghabekti kerek etse auylgha baryp alsyn. Al, biz kettik, – deydi” (84 bet).
“Bijanov mening ong qolymdy shap berip ústap, artyma qayyrdy da, búray bastady. Janym kózime kórindi. Dausym shyghyp ketse kerek.
– Qayda ol?.. Qayda deymin?.. – dep búraydy qolymdy.
Álden uaqytta:
– Múrsat ber, aitayyn, – dedim men.
Ol qolymdy bosatyp, qarsy aldyma tóne jýresinen otyrdy.
– Al, qane, qúlaghym sende.
– Múqysh (Dinmúhamed Ádilúly – avtorlar) osydan ýsh kýn búryn Aghabek dosynyng aulyna ketken.
– Bizge sol Aghabek Baydullaevting ózi de kerek. Osy aitqanyng ras pa?
– Ras.” (95 bet).
“... Dinmúhamed Ádilovtyng bizding ýide tyghylyp jatqany ras. Osydan ýsh kýn búryn Aghabek Baydullaevting aulyna ketken. Men Baydullaevting auylyn býgin týnde tauyp beremin...” (96 bet).
“... Múqysh kerege basyna iluli túrghan vintovkany alyp esikke bir, tórge bir baryp, ernin jymqyra ýnsiz jýrdi de, Aghabekke búryldy.
– Ne isteymiz? – dedi ol abyrjyp.
– Atysamyz, – dedi Aghabek” (98-99 better).
“ – Estiding be, Aghabek, – dedi Múqysh búira shashyn artyna qaray bir silkip tastap. – Bolmas endi, berileyik. Auyldy abyrjytpayyq.
– Meyli, – dedi Aghabek ýiden shyghyp kele jatyp.”(99 bet).
Mine, búl keltirilgen kitap ýzindilerinen Aghabek Baydullaevtyng óz zamandastarynyng ortasynda kim bolghanyn, últymyzdyng qanday tarihy túlghalarymen qyzmettes, ýzengiles bolghanyn, qanday erjýrek batyl azamat bolghany jayynda mәlimet alugha bolady. Ókinishke qaray jerlesimiz Aghabekting ómiri men enbek joly songhy kezge deyin tereng zerttelip, onyng halyq aldyndaghy qyzmeti tiyisti baghasyn ala-almay keledi. Biz óz kýshimizben birer jyl boyy tam-túmdap tirnektep jinaghan, qolgha ilikken materialdar tym az, olar jýzding bir bóligi dep aitsaq ta bolady. Búl iske aldaghy kezde elimizding tarihshylary, jazushy-zertteushileri óz ýlesin qosar degen ýmittemiz...
Bizge jetken janama derekter boyynsha Aghabek Baydullaev 1902 jyly qazirgi Jambyl oblysynyng Sarysu audanynyng Qaratau silemindegi Ýshbas aulynda – sol ónirge jaqsy tanys Úly jýzden taraytyn Sýlgetay (Aqmolda) ruynyng Baqmúryn (Boqmúryn) úrpaqtarynyng qarapayym otbasynda dýniyege kelgen. Jastayynan oiy zerek Aghabek dýbirli Qazan revolusiyasy jyldarynda qyr asyp, ontýstiktegi qatarlas jatqan ýlken shahar Shymkentke baryp, bilim jolyna týsip, sol jerdegi orys-týzem uchiliyshesin tәmamdaghany belgili. Odan keyin Tashkent qalasyndaghy Orta Aziya memlekettik uniyvesiytetinde bilim alghan (qay fakulitetti bitirgeni bizge әzirshe beymәlim. (avtorlar). Sol jyldary qazaq halqynyng ziyaly azamattarymen tanysyp, olarmen kóp jyldar qoyan-qoltyq aralasqan, sayasiy-úiymdastyru qyzmetter atqaryp, últtyq mýdde ýshin kýresken.
Kezinde Týrkistan qalasyndaghy maqta zavodynyng diyrektory, qalalyq atqaru komiytetining tóraghasynyng orynbasary qyzmetinde bolyp, keyinirek Ontýstik Qazaqstan oblystyq ishki ister basqarmasyn (oblystyq milisiya bólimin) basqarypty degen derek-mәlimetter bar. Jiyrmasynshy ghasyrdyng 20 jyldarynyng sonyna qaray elimizde etek alghan qughyn-sýrgin, oidan qúrasyrylatyn negizsiz jala A.Baydullaevty ta ainalyp ótpeydi. Ol 1928 jyldyng sәuir aiynda “Alashorda” qozghalysynyng mýshesi” degen jalamen abaqtygha jabylady. Odan jerlesi Dinmúhamed Ádilovtyng kómegimen qashyp shyghyp, tughan ólkesi – Sarysu audanynyng Talas boyyndaghy Moyynqúm men Kókjondaghy Ýshbas arasynda auyldargha tyghylyp, birer ay bas saughalaydy. Biraq OGPU men NKVD “belsendi” qyzmetkerleri qalmay izine týsip, qughynshy qaruly jasaq úiymdastyryp, 1928 jyldyng jeltoqsanynda ony qayta qolgha týsirdi. Eki “qashqyndy” (Múqysh Ádilúly men Aghabek Baydullaevty) sodan Áulieatagha alyp keledi. Jenil-jelpi jýrgizgen tergeuden keyin, uaqyt ozdyrmay, ony basqa da qazaqtyng beldi túlghalarymen – sayasy tútqyndarmen toptastyryp Mәskeudegi atyshuly “Butorka” týrmesine jetkizip, NKVD-nyng qyzmetkerlerining kómegimen taghylghan aiyptary sol jerde “moyyndatylyp”, 1930 jyly sot sheshimimen 5 jyl arqalap kete barady.
Mәskeudegi “Butorka” abaqtysyna ol, jazushy D.Dosjanovtyng mәlimeti boyynsha, “halyq jaulary” degen jalamen tútqyndalghan Baytúrsynov A., Júmabaev M., Dulatov M., Aymauytov J., Baytasov A., Ádilov D., Baytileuov D., Bolghanbaev H., Kәribaev N., Jәlenov K., Birimjanov Gh., Qúlmúratov T., Baydildin Á., Esbolov M., Ádilov Asqar, Jýsipov A., Omarov E. siyaqty azamattarmen bir vagonda jetkiziledi. Aghabek sol jerde qazaqtyng betke ústar talay maytalman azamattarymen abaqtyda birge jatyp, olarmen pikirles bolghany aidan anyq.
Jogharyda Qostanay oblysynyng ÚQK bergen rәsmy anyqtamasynda Aghabekting ol jyldardy Belomor kanalynyng qúrylysynda ótkergeni bayandalghan. Qiyndyqqa qayyspaghan er elge aman-esen oralyp, birer jyl ózining tughan ólkesi Ontýstikte qyzmet istep, odan keyin Qyrghyzstannyng memlekettik sauda salasyn basqarady. Al 1936 jyly Qostanay oblysynyng Jetiqara audanynyng qalalyq sauda bólimine qyzmetke jiberilip, sol mekemeni basqaryp jýrgeninde ony NKVD qyzmetkerleri 1937 jyldyng qarashasynyng 4-i kýni “halyq jauy” degen jalamen ústap, onyng búrynghy isterin eske ala otyryp, 20 qarasha kýngi “ýshtiktin” sheshimimen atu jazasyna kesiledi. Búl ýkim, uaqyt suytpay, 23 qarasha kýni iske asyrylady. Ol sol kezde nebәri 35 jasqa jeter-jetpes kezi eken-au! Shirkin, naqaqtan-naqaq jastay qiylghan, qyrshyn ketken ómir-ay, desenshi!
Sóitip, sol kýni qazaqtyng taghy bir kónili oyau, oiy zerek ziyaly azamattarynyng biri eshbir negissiz oidan qúrastyrylghan “qylmystan”, jaghylghan jaladan aram pighyldy “ýshtiktin” jazalauymen tekserusiz, tergeusiz oqqa úshty. Qazaqtyng taghy bir asyl azamaty kóksegen armanyna jete almay, elining ansaghan jarqyn bolashaghyn kóre almay, naqaqtan-naqaq tirsegi qiylyp, qanaty kesilip, zar zamangha nәlet aityp shermende kete bardy... Ne dersin, ne istersing sol bir talaydyng taghdyryn tәlkek etken, ómirin qysqartyp, ghúmyryn qighan zúlamat, qaharly zamangha?!
Aghabekting júbayy Biybigýl apay jastay qalghan jalghyz úly Shamghalidy jetektep, kýieuinen bir habar bolar degen ýmitpen barmaghan jeri joq, ashpaghan esigi joq. Tashkent, Almaty, Shymkent qalalaryndaghy ýsh әripten túratyn mekemelerding talayynyng esigin qaqty, Mәskeuge jalynyp-jalbarynyp ondaghan hat joldady. Barlyghy dúrys jauap beruden jaltaryp, “jauabyn keyin beremiz, kýtiniz” dep auyzdaryn qúrghaq shóppen sýrtip shygharyp salumen boldy. Tek keyinirek “Sizding júbayynyz “halyq jauy” retinde atyldy” degen habar keldi.
Almaty qalasyndaghy tehnikumda oqyp jýrgen jas Shamghalidy “halyq jauynyng balasy” dep oqudan shygharyp, odan әri oghan bilim alugha mýmkinshilik bermeydi. Eshbir júmysqa ornalasa almay qinalghannan song tileulesterining aqylymen jaqyn aghayyndary Amantaydyng esimin familiya retinde alyp, “Amantaev Shamghali” atanyp ketedi. Uaqyt oza, “Adam ýsh kýnnen song kórge de ýirenedi” – degendey keyin onyng qúlaghy búl familiyagha da ýirenip ketti. Sodan, olardy kóp jyldar “halyq jauynyng әieli”, “halyq jauynyng úly” dep esh qyzmetke jaqyndatpay, ómirding talay suyghy men ystyghyn kórip, talay adam sengisiz qiyamet qiyndyqtardy bastarynan ótkerdi.
Ótken ghasyrdyng 50-shi jyldarynyng sonyna qaray kýieuining atamekeni Sarysu audanynyng ortalyghy Bayqadam selosyna kóship kelip, jalghyz úly Shamghalidy aghayyn-tuystaryna, el-júrtyna jaqyndatyp, ýilendirip, “Alla, kórsetkenine tәube! Áyteuir Aghabekten qalghan jalghyzymdy aman ete gór! “Ornynda bar onalar” dep qazaq beker aitpaghan shyghar. Ýrim-bútaghy joghalyp, Aghabekting shanyraghynyng oty sónbesin!” dep Jaratushy IYemizge jalbarynyp, aldynda bas iyip, shýkirshilik jasap jýrip úlynan biraz nemere sýidi.
1962 jyly “Aghabek aqtalypty” degen jyly habar kóktemning núrly jauynynday elge kógildir konvertpen jetkende jaqsynyng jarqyn beynesin kóz aldyna elestetken Biybigýl apa dauys shygharyp, kóz jasy kóldey aghyl-tegil bolyp, egile, sógile úzaq jylaghany jaqyndary men kórshilerining әli esinde. Biybigýl apanyng ólgenining tirilgen kýni “Ne dersing Biybigýlge, uәiimnen tas-shemen bolyp qalghan sherli jýregi joyqyn sel ótkendey bir bosasynshy” degen qariyalar kópke deyin sonau alysta qalghan san qily, opasyz zamandy esterine alyp, múngha toly janarlary túnjyrap, jýrekteri ýnsiz jylay otyryp, zamandastarynyng quanyshyna kónil bildirgen...
– Aghabekti eske týsirgende kónilim әlem-jәlem bolyp, jýregim shanshyp, say-sýiegim syrqyraydy. Qiyn-qystau jyldary el biylep, halyq ýshin jar qúlaghy jastyqqa tiymey qyzmet etken abzal azamattyng búl kýni qay jerde jatqany da belgisiz. Aq jauyp, arulap qoyylmady da. Oghan kimdi kinәlaymyz. Uaqyt solay boldy. Oi, zaman-ay desenshi! – dep otyrushy edi jaryqtyq Biybigýl apa múngha oranyp.
Iya, qazaq últynyng basyna neshe ret qalyng qara búlt tónip, qanshama betke ústar qayratkerlerimizding taghdyry qaterli qara dauylgha tap kelip, sanasy janshylyp, ruhy taptalyp, ýmiti ýzilip, ómiri púshayman boldy?! Sol bir zamannyng ashy zapyrany men sary uayymyn memleket jәne últ qayratkeri, Alashtyng ardaqtysy Súltanbek Qojanúlynyng jýrekjardy, qapaly myna bir jyrlarynan úghugha bolady:
Qu zaman, it tirshilik qorlady ghoy,
Kórsem de qansha iykemdep, bolmadyng ghoy.
Jete almay degenimning jalghyzyna,
Talap kóp, talaysyz bop sorladym ghoy...
Kelemin әurelikpen ótkizip jas,
Is bitpey, qúr talappen qatyryp bas.
Tabighat, taghdyr, zaman tize qosyp,
Bolghanday maghan qarsy yntymaqtas.
Filologiya ghylymdarynyng doktory Túrsyn Júrtbaev “Abaqtydaghy Alash” atty zertteu maqalasynda bylay dep oy týiedi:
“...1927-1929 jyldardyng arasynda ózindik pikiri bar qazaq qyzmetkerlerining barlyghyna “últshyl” degen aiyp taghylyp, sypyra júmystan quyldy. Olardyng әrbir qadamy baqylaugha alynyp, sondarynan ergen “salpanqúlaqtardyn” esebi Ishki ister halyq komissariatynyng Memlekettik sayasy basqarmasynyng erekshe bólimining tartpasyna jinaqtala berdi. Múnyng ózi, jandarmeriyanyng tynshylyq aila-amaly men arandatushylyq qiytúrqysyn әkkilikpen mengergen Goloshekinning qazymyr basshylyghynyng nәtiyjesinde óte tynghylyqty týrde jýzege asty. Patsha jandarmeriyasynyng qulyq-súmdyghyna jetik, qashyp-pysyp jýrip әbden ysqaqtanyp alghan Goloshekin últjandy qayratkerlerding sonyna “jansyzdardy” salyp qoydy. (“Egemen Qazaqstan”, 5.12.2007).
Belgili sayasatker, memleket qayratkeri Zinoviev kezinde Qazaqstanda bolyp jatqan oqighalardy saraptay kelip: “Goloshekinning Qazaqstangha barysymen, jergilikti últ intelliygentteri men qayratkerlerin ózara qyrqystyryp, aqyr sonynda olardy qughyngha salyp, ýlken qiyanatqa dushar etti” degen pikir bildirgen eken.
Búl pikirler negizsiz emes. Halyq arasynda “tekesaqal”, “qujaq” degen ataq alaghan Shaya Iskovich (býrkenshik esimi – Filipp Isaevich) Goloshekinning ózin “kishi oktyabriding kósemi” etip kórsetu maqsatynda 1928 jyldyng kýzinde baylardyng mal-mýlkin ortagha alyp, et pen astyqtyng bir qadaghyn da qaldyrmay sypyra jinaugha núsqau berdi. Olargha qosyp ortasha auqattylar da malsyz, tayaqsyz, as-susyz qaldy. “Beldeudegi búzauyna deyin” tәrkilengen qazaqtar asharshylyqqa úrynyp, kýizelip, qatty zardap shekti. Biraz el toz-toz bolyp, jan saqtaugha bas saughalap kórshi jәne shet elge dýrlige qyr asty. Ýlken qara joldardyng boyy ashtan qyrylghan adamdardyng tau-tau bolyp ýiilgen sýiekterine kóbeydi. El arasynda narazylyq kóbeyip, әr aimaqta әrtýrli tolqu bolyp, halqymyzdyng ziyaly azamattary genosittik sayasatqa qarsy óz pikirlerin, oilaryn bildire bastady. Biraq ony “kishi qazan kósemi” “búl últtyq burjuaziyalyq aghym”, “últtyq qylmyskerlerding arandatuy”, “halyq jaularynyng timiski isi” dep týsindirip, olardy ayausyz qughyngha úshyratty.
Goloshekinning genosittik teris sayasaty últymyzdyng qanshama jaqsylar men jaysandaryn sol qaterli jyldary qughyn-sýrginge úshyratyp, qazaq halqynyng saghyn syndyryp, el arasyna u-qasiret taratyp, kónilderin múngha orandyryp, qansha ziyalylarymyzdyng ómirleri dәlelsiz, negizsiz, tekten-tek qiyldy?!
Stalin jәne onyng tóniregindegi Goloshekin sekilidi jandayshaptarynyn, asyra silteushilerding úiymdastyruymen, tikeley jala jabuynan qansha azamat tútqyndalyp, abaqtygha jabyldy, ómiri qiyldy.
Sol 1925-1930 jәne 1936-1938 jyldardyng qyrghynynda qazaq últynyng qaymaghy bolghan talay arystarymyz adam tózgisiz qughyn-sýrginge úshyrap, olardyng basym kópshiligi atylyp ketti. Ajaldan aman qalghandardyng ózi úzaq jyldar boyynda eskerusiz qaldyryldy. Repressiya qúrbandary turaly tis jaryp әngime qozghaugha, maqala jazugha kóp jyldar boyy tyiym salyndy.
– Sol bir súrapyl qiyn jyldarda últymyzdyng betke ústar azamattarynyng basym kópshiligine “halyq jauy” “belsendi alashordalyq” “teris pighyldy últshyl” degen attar taghylyp, olardyng kópshiligi atu jazasyna kesildi. Solardyng ortasynda Aghabek Baydullaev ta birge ketti. Onyng esimi eskerusiz, izdeusiz qalyp barady.., – dep eske alatyn keybir kezde Aghabekting jaqyn qaynysy, kezinde (1928-1930 jj.) Jambyl oblysynyng janadan úiymdastyrylghan Sarysu audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy qyzmetin atqarghan, kóp jyldar respublikamyzda jauapty biyik qyzmetter atqarghan, odaqtyq dәrejedegi zeynetker Álisher Beysenov jezdemiz biz 1970 jyldary Almatyda student bolyp jýrgen kezimizde. Ol kisi de әldenegege jaltaqtap, sheshilip, tym teren, arygha bara bermeytin. Qazir oilasaq, ol kez әli “til qysqa, qúlaq úzyn” abaylap sóileytin uaqyt eken ghoy. Ol zamanda Mәskeuge qarap “namaz” oqyp, kommunistik partiyanyng “aydauynda” jýrdik emes-pe...
Asyldyng sýiikti jary, balasy men nemerelerining sýiikti ana-әjesi bola bilgen Biybigýl apanyng da ómirden ozghanyna biraz jyl bolypty. “Ol kisi qazaq halqynyng salt-dәstýrin saqtay bilgen, ómirlik tәjiriybesinen týigeni mol, is-minezimen adamdardyng jýreginde yqylas otyn jaghatyn jogharghy qasiyetti, payymdy aqyl aitatyn parasatty, sabyrly, minezi jibektey, kelbetiligine kóz toymaytyn sýiegi asyl jan edi” deydi Biybigýl apany biletin kózkórgender.
“Jaqsylar jaqsymyn dep aita almaydy,
Jamandar jaqsymyn dep aiqaylaydy.
Bauyrynda jýrgennen song kýnde qarap,
Taulardyng biyiktigi bayqalmaydy” –

degendey kezinde, zamannyng qiyn-qystau shaghynda, el biylegen kemeldermen ýzengiles bolghan, el-júrtynyng jarqyn bolashaghy ýshin kýresip, azaby men abyroyy qatar jýrgen qatal da qatigez dәuirde jan ayamay tausyla enbek etken jerlesimiz, stalindik qughyn-sýrgin men qiyanattyng qúrbany Aghabek Baydullaev siyaqty er azamattyng esimin keyingi úrpaq bile jýrsin degen oimen osy joldardy qaghaz betine týsirdik.
Otany men eli ýshin ot keshken, qazaq últynyng talay aqiyq belgili azamattarymen qyzmettes, dәmdes-túzdas bolghan, halqyna adal qyzmet atqarghan Aghabek Baydullaev tәrizdi jarqyn túlghalardyng esimi úmytylmay kópshilikting jadynda jýrgeni abzal.
Saghyndyq ORDABEKOV, dәriger-hirurg, medisina ghylymdarynyng doktory.

 


Kólbay ADYRBEKÚLY, jurnalist
«Týrkistan» gazeti 28 mamyr 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar