4.

Kýiinishi mol kónilsiz әngimeni osymen de doghara salugha bolar edi. Qarasha, jeltoqsan ailarynda arandatushylardyng baybalamy sәl tolastap, «apyrmau, biz ne istedik osy» - degendey sayabyr tapty. Endi ózara maydangha shyqpasa, әshkereleytin «jau da» qalmap edi. Ásirese, Jazushylar Odaghynyng arasynda Sәbiyt, Ghabiyt, Múhtardyng tergeu isi toqtatyluy olardyng kóniline de kýdik úyalatty. Kenet aldynghylaryn da aqtap shygharsa she? Onda qay betterimen kisige kórinbek?

Óte qauipti oiyn jәne kýdik te oryndy.

Biraq әshkereleu nauqany kýresting eng nәzik jerine kep tirelgen edi. Er de, eser de esin jiya bergende, Stalinnin: «Ákesi ýshin balasy jauap bermeydi» - degen ataqty qaghidasy shyqty. Aldynghylardyng barlyghy eresekterding «ermegi» bolsa, endigi kezek jastargha berildi. Búl - әkesine balasyn qarsy qoyyp, tughan anasynan bas tartqyzugha mәjbýrlik jasaghan eng súrqiya arandatu bolatyn. Sәken Seyfullinning qúlaghyn sozyp, qorlaghandar da sonday qasiyetsizderding biri shyghar. Ákesining atynan bezgender qanshama. Áli de familiyasyna kóshe almay jýrgender bar ghoy. Qateligin kesh týsinip, әke-sheshesining betin bir kóruge zar bop ótken talay adamnyng kóz jasynyng tógilgenine kuә da tabyldy aramyzdan. Jalghyz-aq maqsatty ústandy:

4.

Kýiinishi mol kónilsiz әngimeni osymen de doghara salugha bolar edi. Qarasha, jeltoqsan ailarynda arandatushylardyng baybalamy sәl tolastap, «apyrmau, biz ne istedik osy» - degendey sayabyr tapty. Endi ózara maydangha shyqpasa, әshkereleytin «jau da» qalmap edi. Ásirese, Jazushylar Odaghynyng arasynda Sәbiyt, Ghabiyt, Múhtardyng tergeu isi toqtatyluy olardyng kóniline de kýdik úyalatty. Kenet aldynghylaryn da aqtap shygharsa she? Onda qay betterimen kisige kórinbek?

Óte qauipti oiyn jәne kýdik te oryndy.

Biraq әshkereleu nauqany kýresting eng nәzik jerine kep tirelgen edi. Er de, eser de esin jiya bergende, Stalinnin: «Ákesi ýshin balasy jauap bermeydi» - degen ataqty qaghidasy shyqty. Aldynghylardyng barlyghy eresekterding «ermegi» bolsa, endigi kezek jastargha berildi. Búl - әkesine balasyn qarsy qoyyp, tughan anasynan bas tartqyzugha mәjbýrlik jasaghan eng súrqiya arandatu bolatyn. Sәken Seyfullinning qúlaghyn sozyp, qorlaghandar da sonday qasiyetsizderding biri shyghar. Ákesining atynan bezgender qanshama. Áli de familiyasyna kóshe almay jýrgender bar ghoy. Qateligin kesh týsinip, әke-sheshesining betin bir kóruge zar bop ótken talay adamnyng kóz jasynyng tógilgenine kuә da tabyldy aramyzdan. Jalghyz-aq maqsatty ústandy:

Ol: «adamnyng arasyndaghy eng qasiyetti meyirim úyasy semiyalyq jylylyqty búzghysy keldi, әke men bala arasyndaghy kәdimgi qarym-qatynastyng tas-talqanyn shygharyp, bolmashy renishting ózinen ýlken óshpendilik tudyryp, sol arqyly bala eshkimnen iymenbesten әkesinen bas tartyp, óz әkesin ózi ayaqqa taptap qorlauyn tiledi. Sóitip, tuystyq meyirbandyqtan aiyryp, jalghyz qaldyru arqyly ózining qatigez biyligining aldynda qaltyrap túruyn armandady».

Filosof ham jazushy Fazil Iskander osylay týsindiredi. Búl adam shyndyqtyng dәl ýstinen týsip otyr. Basqasha baghamdau mýmkin emes.

Al ústaghanyn uysynda uatatyn taghdyr shirkin múndayda tipti qútyrynyp shygha kelmey me. Qiynnan qiystyryp, eng bir nәzik sezimderding ózin qorlap, ayaqqa taptady. Keshe ghana kóz aldynda oinaqtap, moynyna asylyp jýrgen úlynnyng býgin әkesining kózin shúqyp, «sen jausyn» dep súq sausaghyn jýregine nayzaday shanshyp túruy, ne qúlaghynnan júlqa tartyp ata-babannan, әke-sheshennen tartyp sybap shyghuy, ne tergeuding tezinen tәnin qinap әzer ótken ata-anana «men senderden bas tartamyn» dep óz balannyng ózinnen jerip, ókpe-bauyryndy suyryp aluy qanday súmdyq. Búny taghdyrdyng tәlkegi deu az. Odan da qatygez, odan da ayar, aityp jetkize almaytyn qasiret. Taghdyr tәlkegi adamnyng bir sәttegi keshken kýiining mún-sherinen, sharasyzdyghynan ushyghady. Al, mynau, әdeyi jasalghan kesirlik. Bir sәtke múnday suretti, suretti emes, ómir óksigin elestetip kórinizshi. Ákesi, aqyn әkesi týrmede azap shegip, qinalyp jatqanda onyng túnghysh balasy «Aqyn ólimine» arnalghan ólendi oqyp, syilyq alyp jatady. Sәby jýrek ne istep túrghanyn sezbesin, al sonyng barlyghyn kórip-bilip otyrghan eresekter she?

Ókinishke oray búl dolbar emes - shyndyq. Auyr da ashy aqiqat. Iliyas Jansýgirovting ókil úly Jәnibek Bilәlúly Sýleev «halyq jauynyng kýshigi» degen aiyppen on ýsh jasynda, iyә, on ýsh jasynda! - abaqtygha qamalyp, bir jyldan song Stalinning «әkesi ýshin balasy jauap bermeydi» degen sózinen keyin bostandyqqa shyqty. Sol «senimsiz kýshik» on jetige tolar-tolmasynda jasyn ótirik jazdyryp maydangha attanyp, erlikpen qaza tapty Onyng qúrdasy Beyimbetting úly Mereke she? Zamannyng sol yzghary sәby ghúmyryna salqynyn tiygizip, әkesi Omardan kóz jazyp qalghan tiri jetimning biri, aqiyq aqyn Oljas Sýleymenov:

«...37-jyly elimizde eng bir aituly әdeby oqigha - Pushkinning qaza tabuynyng jýz jyldyghy atalyp ótip jatty. Almaty mektepterinde Lermontovtyng «Aqyn ólimine» atty ólenin ýzdik oryndaushylargha arnalyp bәige jariyalandy. Maghan búl jaydy, sol kezde 13 jasqa jana tolghan Beyimbet Maylinning úly aitty. Ol osy bәigege qatysyp, әiteuir bir jýldeli oryngha ie bopty. Sol sәtte ol bizding saltanatymyzdyng qúnyn baghalay almady, sol bir qanqúily shaqta kimge qarsy qol kótergenin de ol bilmedi. Búl kezde - sarizmge qarghys jaudyra otyryp, Pushkinning shәkirtteri men isin jalghastyrushylardy, aqyndardy ólimge baylap berip jatqan. Sonday soyqannyng túsynda Múhtar Áuezovting qalay aman-esen qútylghanyna, Sәbit Múqanovtyn, Mýsirepov pen Mústafinning tiri qalghanyna tandanugha da bolady»,- dep ashyna jazdy.

Rasynda da tandanatyn, sóite túryp soghan da shýkirshilik etetin jay. Olardan da kóz jazyp qaludyng mýmkindigi bar edi ghoy jәne qanday ontayly mýmkindik desenizshi. Eng auyry - aldanghan úldyng ókinishi ghoy. Ákesining qazasy (aqynnyng taghdyry ortaq) turaly ólendi oqyp, bәige alu - ardan attaghandyq emes. Biraq myna tústa ol mýldem basqasha, әkeni de, balany da qorlau ýshin jasalyp otyr ghoy.

Maqsat - bәigede emes, әke men balany óshtestirude.

Mereke Beyimbetúly Maylinning bar qabiletin kórsete almay, ishindegi ókinishke erterek órtenip ketuine de sol «bәigenin» kesiri tiygen shyghar. Qanshama jas ghúmyrdyng ómiri ýsikke erte shalyndy desenizshi.

Úrpaqtardyng arasyndaghy ol jaryqshaq әli bitken joq. Birin qiilastyrsa, ekinshisi syqyrlap shetiney bastaydy. Onyng dauasy da osaldyqpen tabylyp, asqynghan dertke onaylyqpen em qona qoymas. Qazirgi jikshildikte sol «qaghidanyn» sarqynshaghy bar dese - qateleskendik emes.

Ot basy, oshaq qasynda osynday berekesizdik әkelgen búl «qaghida» qoghamdyq ómirge de kesirin tiygizdi. Ásirese, әr úrpaqtyng arasyndaghy qayshylyq jayshylyqtyng ózinde bilinip qalatyn óner salasynda, tipti ushyghyp ketti. Tórdegi oryn onsyz da oisyrap bos qalghanmen, ol da azdyq etti. Ashyqtan-ashyq agha buynnyng betine topyraq shashty. Ony «Lubovno vyrashivati molodyh kazahskih pisateley» degen әp-әdemi taqyryppen berilgen myna maqaladaghy:

«Mastitye» bandity zaglushaly insiativu liyteraturnogo molodnyaka. Vragy naroda, dolgoe vremya siydevshie v soize pisateley, nasajdaly lojnoe mnenie o yakoby «nezamenimosti» nebolishoy «izbrannoy» kuchky pisateley, tak nazyvaemoy «pyatizvezdochkiy», kuda vhodil na polojeniy «nepovtorimogo dyadi» kazahskoy poeziy y Djansugurov. ...Tak bylo y pisatelyamy bolee ily menee oformivshimisya y pretendovavshimy na opredelennoe mesto v liyterature. Vrediyteliskimy rukamy Djansugurova byl sorvan v 34-godu namechennyy yubiyley 10-letiya tvorchestva molodogo talantlivogo pisatelya komsomolisa Askara Tokmagambetova, a sam pisateli byl oklevetan»,- degen pikirden-aq («Kaz. Pravda», 12. IH. 37 g.) angharugha bolady.

Qúrmetti qalamgerler «kәnigi qaraqshygha» ainalyp shygha keldi. Solardyng qatarynda Áuezov te ataldy. Adam boyyndaghy eng qasiyetti sezimning biri - inabattylyqtyn, kisi syilaushylyqtyng qadiri ketti.

Múnday arandatudy ata jauyna da tilemes eshkim. Áriyne, Asqar Toqmaghambetovting on jylgha tolghan tvorchestvolyq jolyn atap ótuden, ne keyinge qaldyrudan әdebiyet óspeydi de, óshpeydi de. Qalmaqan Ábdiqadyrovke onday qúrmet kórsetilgen. Biraq arzan ókpege Iliyastay azamatty, aqyndy qorlau - әdepsizdikting naghyz ózi. Búl joldardy jazghan, ne jazdyrghan adam Asqardyng ózi me, әlde dolbar ma? Endeshe shyn avtory kim?

Ámәnda bet-perdesi ashylmaghan, qylmysy anyqtalmaghan adam qauipti. Al osy habar jariyalanghannan keyingi Iliyastyng ýi-ishi mynaday kýy keship edi.

Fatima Ghabitova: «1938 jyl, apreli, № 25 er balalar mektebinde (sabaq berip) oqytyp jýrmin. Búl mektepke jaqynda ghana ornalasqam. 6 «b» klasynda klass jetekshisimin. 19 «halyq jauy» atylghany turaly ýkim gazette jariyalanghanda, zavuch barlyq klass jetekshilerine ol jauyzdardyng halyqqa istegen qiyanattaryn oqushylargha týsindirip, tiyisti jazalaryn alghandyqtaryn aituymyz kerektigin aitty. Maghan búl zavuch erteden tanys. Janyna jaqyndap, aqyryn ghana: «Men aita almaymyn»,- dedim. Ol, tómen qaraghan kýii (betime qaramay); «Men sizding halynyzdy týsinemin, sizding klasqa ózim aitamyn»,- dedi de, meni ilestirip klasyma kelip, oqushylargha «halyq jaularynyn» jaghdayyn týsindirdi. Sol kýnnen bastap zavuch maghan basqasha qaraytyn boldy... Ázir sol zavuch qayda eken? 1937-1938 oqu jylyndaghy zavuchtar jayly súrasam, tabar da edim. Mening halimdi sol kýnderi týsinushilerding biri - sol zavuch edi... Ol, Bilәldi de, Iliyasty da jaqsy biletin Almatynyng eski orys múghalimderining biri edi.

Men býgin ol zavuch turaly jazbaqshy emes edim, tek esime týsken song jazylyp ketti. Mening býgingi jazugha niyettengen uaqigham, óz ómirimdegi eng qorqynyshty, asa qauipti kýnim jayly edi. Sondyqtan da sóz basynda sol qarghys atqan kýnning bolghan chislosy aprelidi jazdym. «19 jau» aprelide emes, martta atylghan bolatyn. Jәne olar atylghan týni bizdikine, úlyn ertken Iztileu Jaqanov (nemere sinilimning eri) balalargha alma, týrli tәttiler alyp kelgen edi. Iztileu balasymen bizding tar bólmemizge ornalasqanda, óte aqyryn esikti eppen ashyp Ghúsman Jylqybaev (nemere inim) kelip kirdi. Búl ekeui de atylghan 19 adamnyng maghan qalay әser etkenin, mening halimdi bilu ýshin kelgender edi. Biraq ekeui de ol uaqigha jayly lәm-mim demedi. Men de eshtene demey, shәi-pәy berip, olardy - janashyrlardy úzatqam.

Qandy marttan song qaharly apreli keldi. Kýnde qút úsharlyq jana habar. NKVD-nyng esigin qúrghatpaymyz. K-ning (komendaturanyng - T. J.) erimizben kóristiruin súrap S-ge (sledovatelige - T. J.) zvonit etemiz... «Qatyndaryn da aidaydy eken, balalaryn balalar ýiine alady eken»,- degen habar zәremizdi aldy... Jәne de: «Áyelderdi balalarmen qyzyl vagondargha salyp alys jaqqa jiberedi eken», «Kavkazdyqtardyng semiyalary qyzyl vagonda Qazaqstangha kelipti. Auyrghan balalary vagonda ólipti. Tipti sugha da zar bolyp, barlyghy qinalypty»,- degen habar ýreydi úshyrady. Apreliding songhy kýnderinde s-teli (tergeushi - T. J.) erimizben kórsetuden bas tartty. «Eriniz mening qaramaghymnan ketti, endi maghan zvoniti etpeniz!»,- dedi jәne sol kýni mening ózimdi alugha eki orys, bir marja keldi. Qyzyl vagonnan qoryqqanymnan ýsh balamdy ózimning tuyp-ósken qalam Qapalgha jiberip edim. Ol balalargha bas-kóz bolyp alyp ketken, naghashy apam - Húppy bolatyn. Ýlken úlym Jәnibekti de bir jylgha týrmege qamatqan edi NKVD. Jәnibek týrmege týskende 13 jasar bala edi. NKVD meni alghaly kelgende qolymda tórt ailyq Bolatym ghana qalghan bolatyn.

Ymyrt jabyla mektepten qayttym. Ýide qyzmetshi әiel Bolatty ústap otyr eken. Sheshinip, dayyndaghan tamaghan iship, Bolatymdy qolyma aldym. Elegizip otyrghanymda, sau etip ýsh súmyray jetip keldi. Esikten kire bireui: «Vot, tak. Otkuda eto rebenok?»,- dep baqyraya betime qarady. Men: «Ózimning balam», - dedim. «Tughan kuәligin әkeliniz»,- dedi. Men: «Ázir ýidi tintesiz ghoy, sonda óziniz tauyp alasyz!», - dedim de, Bolatty ózim otyrghan divannyng búryshyna tastay salyp, divan astynda jatqan kishkentay ótkir baltany qolyma alyp: «Jaqyndamandar, balama! Aldymen balamdy óltiremin, onan song qaysyng kelseng sonyndy óltiremin! «,- dep aibar shektim. «Balamdy tiri qoldaryna bermeymin!»,- dedim. Rasynda da solay bekingen edim. Emshektegi jas nәreste әlbette qolyna týsse óler edi. «Balam týrmede qay kýide óldi eken?!» - dep, qasiret tartqansha, óz qolymnan óltireyin de, ózim de óleyin, búl adam tózbes azaptardy kórgenshe»,- dep te oilap edim. Erim qamauda, 13 jasar úlym týrmede, endi ózimdi emshektegi balamnan ajyratyp alghaly kelip otyr. Ýsh sәbiyimning taghdyry jәne belgisiz... Ne degen ozbyrlyq?! Ne degen zúlymdyq?! Ne kinәmiz bar edi?!

Mening qanym qashyp, bala ústap túrghan týrimdi kórgen NKVD-likter maghan: «Balanyzdan aiyryp seni almaymyz. Keshe balalarynyzdy jiberip pe ediniz? Myna raspiskagha qol qoyynyz da pasportynyzdy berip, balanyzben otyra beriniz!», - desti. Raspiskany oqyp, qol qoydym. «Almatydan NKVD-nyng rúqsatynan basqa bir jaqqa da shyqpaysyn» delingen eken.

Ertenine mektepten kelgenimde bir qyzyl әsker NKVD-gha shaqyrghan qaghaz alyp keldi. Bolatty myqtap orap alyp, NKVD-gha bardym. Qaghazda kórsetilgen týrmege kirdim. Orta boyly, 30 jastardaghy qara qazaq esikten engenimde: «Balanmen nege keldin?»,- dep aiqaylap jiberdi. (Men sorly balasyz kelsem, qamap tastar degen oimen balamdy ala kelip edim). Irgede túrghan eki oryndyqtyng ýstine úiyqtap jatqan balamdy jatqyzbaq boldym. Ol «ars» etti. «Qolyna alyp otyr!»,- dedi. Amalym qansha, aitqanyn oryndap, Bolatymdy aldyma alyp otyrdym.

Súraq bastaldy. Aty-jónim, jasym, qay jylda ne istegenim, tuystarym - barlyghy, barlyghy jazyldy. Iliyasqa kóp keletin jaqyn joldastary jayly súraqqa ekeumiz aitysyp qaldyq. Men bireuding de atyn atamaudy tiledim. «Iliyastyng esigin baqqan esik kýzetshisi emes edim, múghalimmin. Kim kelip, kim ketkenin qaydan bilemin. Tegi bizding ýiden qonaq arylmaytyn. Týsi tanys emes adamdar da kóp keletin»,- degen siyaqty sózder aittym. Qara itti mening jauabym yzylandyrdy. «Qyljaqtamay dúrys jauap beriniz! Ózinizding qayda otyrghanynyzdy oilanyz!»,- dep, júdyryghymen ýsteldi qoyyp-qoyyp qaldy. Men jaylap: «Men qayda otyrghanymdy bilemin. Jәne sizdi de senimdi aranyng senimdi qyzmetkeri dep oilaymyn. Sonshama tәrbiyesiz týrde maghan nege aqyrasyz? Men bolsam 18 jyl múghalim bolghan, neshe myndaghan jastardy tәrbiyelegen adam emespin be?», - dedim. Ol abalauyn toqtatpady. «Sheshensinbey dúrys jauap ber!»,- dep aqyrdy. Men: «Endi men sizge jauap bermeymin, bilgeninizdi qylynyz!»,- dep, otyryp aldym. Ishki esikten juandau sary orys shyqty. Ol (Ivanov - Qaraghandylyq edi): «Nege bajyldaysyndar?»,- dep súrady. Qara it oghan jaydy ózinshe týsindirip jatty. Bolat jylady. Balamdy alyp, auzyna emshegimdi saldym. Súmyraylar ózara sóilesti. Ivanov ishki bólimge ketti de qara it maghan abalamay jay ghana: «Mynaghan qol qoyynyz da, ýiinizge bara beriniz»,- dedi. Jazghandaryn oqyp shyqtym. Súmdyq, súmdyq... Ómirde men oilamaghan sózder jazylghan eken... Ásirese, mening janymdy qatty renjitkeni: «Bizding ýide údayy ýkimetke qarsy jasyryn jiyndar bolyp túrypty. Sol jiyndarda hatshylyqty men atqaryppyn. Mashinkada ýkimetke qarsy jarnalar basyp taratuda da mening kómegim mol bolypty. Osynday joldardy oqyghanda óz-ózimdi tyya almay, aqyryp jylap jiberdim. «Iliyas, jan dosym Iliyas! Myna itter bosqa kýidirdi ghoy, bosqa kýiipsing ghoy, asylym!»,- dep jyladym.

Dúrysyn aitu kerek. Mende jýrip jatqan sayasy jaghdaygha qarap, birdene bar ma eken degen kýdikten sau emes edim. Biraq ol birdenening úiymdastyrushylarynyng biri - Iliyas emes, tek sol birdeneni estip, aitpaghan, tynshylyq istemegen boluy mýmkin dep, oilaytyn edim. Eshbir aiypsyzdan aiypsyz sonshama adamdy jauyp, keybireuine atu jazasyn kesu aqylgha syimaytyn hal edi... Endi, ózime jabylyp otyrghan jalany kórgende, bir jyldan beri mazasyzdanghan uaqighanyng bet-perdesi sypyrylghanday, naqaqtan-naqaq talay jandardyng jazalanghany mәlimdengendey boldy. Óksigimdi basa almay, ózimdi-ózim tyya almay jylay berdim. Ómir ne degen uly edi?! Ol kýni meni targhyl qara it eptep NKVD-nyng esiginen shygharyp saldy. Ertenine jәne shaqyru qaghaz alyp, qara itting aldyna keldim. Býgingi kýn ol menimen tipti tatu sóilesti. Jauap jazylatyn qaghazdy ózim toltyrugha rúqsat etti. Óz qolymmen barlyq súraqtargha jauap jazdym. Kóp jerlerin, әsirese aq jerlerin syzdym. Sóitip, qolymdy әr paraghyna qoyyp, búl azaptan azat boldym. Bir-eki kýn ótken song taghy shaqyryldym. Búl joly basqa adam qarsy aldy. Men siyaqty birneshe erleri alynghan әielder jinalghan eken. Ishinde Sәkenning әieli - Gýlbahram da bar edi. Ol orystyng bizge estirtkeni: erlerimiz on jylgha alys Sibir aidalypty. Bizding de eki jylgha tilegen jerimizge Almatyny tastap, balalarymyzben ketuimiz kerek eken. «Erteng kelip, baratyn jerlerindi aityp, bizden spravka alyp, jol qarajatyn, biylet alyp jolgha shyghasyndar»,- dedi. Ghúsmandarmen aqyldasyp, Semeyge baratyn boldym. Semeydi tandau sebebim: «Ýlken qala, bir jerden bolmasa, bir jerden qyzmet tabylar»,- dep oiladym. Qapaldaghy balalarymdy Semeyge әkelinder dep, shaqyryp hat jazyp, Semeyge Bolatymdy alyp attandym...».

Búl - talay jylgha sozylghan sergeldenning basy edi. Fatima da, Gýlbahram da, Gýljamal da sol synnan ótti. Balapandary ýshin auzyna jem tistegen qústay bolyp jýrip balalaryn da jetkizdi. Áriyne, Fatimagha Múhtardyng da qolqabysy tiymey qalghan joq. Al Gýljamal Maylinagha qashan kózi júmylghansha Ghabit Mýsirepovting qamqorlyq jasap túrghany barsha qauymgha mәshhýr.

Keter adam - ketti. Ólgenning artynan ólmek joq. Oisyrap orny qalghan azamattardyng ruhyn joqtatpau da paryz. Eng bastysy - әdebiytetti óltirip almau ghoy. Odaqtyng mýshelerinen bes-alty-aq adam tiri qalypty. Solardyng «ketigin toltyru ýshin» tiyisti shara qoldanudyng da qajettiligi tudy. Qazannyng orta sheninde odaqta úiymdyq mәsele qaralghan mәjilis ótkizildi. «Jazushylar úiymyna jana mýshe, kandidattar alyndy» degen («Q. Á.» 27 qazan, 37 j.) tómendegi habar sol bir auyr kýnderdegi jylt ete qalghan jaqsy lebiz edi. Múnda da túzdyghy ashy sózder úshyrasady. Onsyz habardyng dәmi de kelmes edi. Eng bastysy - kýiinishti emes, sýiinishti jetkizuinde. Qúlaghan bәiterekterding ornyna ósken quat-kýshi mol jas terekter kimder eken. «At túyaghyn tay basar» deydi. Búl da ýlken janalyq. Habardyng úzyn-yrghasy bylay:

«Halyq jaulary Seyfulliyn, Toghjanov, Jansýgirovter, sovet jas aqyn-jazushylaryn da, halyq aqyndaryn da auyzdyqtap, shet qaqpay ghyp, olardy túqyrtyp ústaugha tyrysyp kelgen. Ádebiyetting túlghasy «ózimiz» ghana dep kórsetuge tyrysqan. Sondyqtan ol súmyraylar - sovet jazushylar úiymynyng esigin jastargha da, halyq aqyndaryna da ashpaghan. Olardy shettetken, qúbyjyq etip kórsetken. Sonyng zardabynan sovet jazushylar úiymynda býkil Qazaqstannan 15 mýshe... 14 kandidat qana bar eken.

Songhy uaqytta Qazaqstan sovet jazushylar úiymy jas aqyn-jazushylardy jәne halyq aqyndaryn ósiru, olardy tәrbiyeleu, úiymgha tartu isin qolgha ala bastady. Oktyabriding 14 kýni jazushylardyng úiymynyng janyndaghy komissiyanyng mәjilisinde birsypyra halyq aqyndary, jas aqyn-jazushylar sovet jazushylar úiymynyng qataryna alyndy. Jazushylar úiymyna mýshelikke alynghandar: halyq aqyndarynan - Janghabylov Eleusiz, Ongharbaev Ótep, Ázirbaev Kenen, Taymanov Settighúl, Teribaev Quat, Kerimbaev Sayadil, Bayrabekov Orynbay, jas aqyn-jazushy, synshylardan mýshelikke alynghandar: Qarataev Múhamedjan (kanditattyqtan mýshelikke), Hasanov Qadyr, Kamalov Saghyr, Kuznesov P.N., Ábilev Dihan, Sain Júmaghali, Ábishev Áljappar, Ótepov Qúlmyrza, Sәrsenbaev Ábu, Erkimbekov Dýisembek. Jazushylar úiymynyng kandidattyghyna alynghandar: Qalauova (kolhozshy - oqushy aqyn), Satybaldin Qapan, Omarov Seytjan, Meyirbekov Qanabek, Qúlbaev Raqymbay, Adambekov Yqylas, Shalabaev Belgibay, Lekerov Asqar, Kalashnikov IY.P., Qojahmetova Raiida, Slanov Ghabdol, Bektemirova Mәriyam, Malqarov Omarbay, Ábdirahmanov Tóken».

Taghdyry әli belgisiz, qyl ýstinde túrghan «Ýsh bәiterekti», qoltyghynan demep, jýgi aughan әdebiyetting kóshin týzeu, mine, osylargha senip tapsyryldy. Olardyng deni kórkem sóz ónerining tuyn tik ústap, keler kýnge aman-esen amanattady. Birazy Otan ýshin janyn pida etti. Ishinara taghdyrdyng sergeldenine týskenderi de bar. Óitkeni nauqan әli basylmap edi. Solardyng arasynda: Iliyasty, al 1937 jyly 30 jeltoqsanda Maghjandy ústatqan, Iliyas aqyn týrmede jatyp:

Jaqsylargha janasyp,

Jýz qúbylyp kýnine,

Jetersing әli sen aqsaq,

Talaylardyng týbine.

Men kelermin oralyp,

Kýnderding bir kýninde

Sen ólersing jýzqara,

Qor bolyp týpting týbinde, -

degen sóz tasyghysh jansyzdar da jýrdi.

1938 jyly qantarda KB(b)II Ortalyq komiytetining plenumy «Partiya úiymynyng kommunisterdi partiyadan shygharudaghy qatelikteri, KB(b)II-den shygharylghandardyng shaghymdaryna formalidi-burokrattyq kózqaras turaly jәne búl kemshilikterdi jou jónindegi sharalar turaly» qauly qabyldady. Ejovtyng is-әreketi, qylmysy әshkerelendi. Onyng ózi halyq jauy retinde ústaldy. Ornyna Beriya keldi. Aqiqat ýstemdik alatynday kóringenimen, qaterli qúiyn mýldem basqa býiirden kep kiylikti. Endi, «sol qatelikke jol bergenderdin» basyna búlt ýiirildi. Búl - ekinshi soqqy edi. Ýshinshi, eng sheshushi soqqy - 1938 jyly nauryzda «SSR Odaghynyng Prokuraturasynyn» Buharin bastaghan «onshyl-troskiyshil blogy turaly» shygharghan ýkimi arqyly berildi. Ár tolqynnyng óz qúrbandary boldy. Olardy tughyzghan qúpiya da qatal kýshting shyghu tegin, sebep-saldaryn ashyp beru - tarihshylardyng enshisine tiyesili. Mýmkin paryzy da boluy.

Oqystan soqqan qara dýley jazushylardyng da basyna osal әngir tayaq oinatqan joq. Toghyz ay boyy zirkildep, zyqylaryn da shyghardy. Kýiinishi - eng ayauly bәiterekterdi otap әketkeni. Az ghana júbanysh - býgin men ertenning arasyn jalghastyra alatynday eki-ýsh túlghany art jaghynda qaldyrghany.

Sol da ýlken medet. Olargha da zar bolyp qaluymyz әbden mýmkin edi. Endi, ony qayta qozghap jatudyng ózi de artyq.

(Jalghasy bar)

Abai.kz