Tәuelsizdikti ardaq tútar әr azamattyng mindeti - memlekettik rәmizderding ayaq asty bolmauyna nazar audaru! Sonday-aq, qabyldanghanyna biyl jiyrma jyl tolghan memlekettik rәmizderimizding dúrys qoldanyluyna ghana emes, memlekettik tilding qoldanys ayasynyng kenenine de jan-jaqty qoldau kórsetu azamattyq paryzymyz dep oilaymyn. Búndayda «Aqyn bolu - óz erkin, azamat bolu - mindetin!» degendey, әr azamat belsendilik tanytuy tiyis.

Tәuelsizdikti ardaq tútar әr azamattyng mindeti - memlekettik rәmizderding ayaq asty bolmauyna nazar audaru! Sonday-aq, qabyldanghanyna biyl jiyrma jyl tolghan memlekettik rәmizderimizding dúrys qoldanyluyna ghana emes, memlekettik tilding qoldanys ayasynyng kenenine de jan-jaqty qoldau kórsetu azamattyq paryzymyz dep oilaymyn. Búndayda «Aqyn bolu - óz erkin, azamat bolu - mindetin!» degendey, әr azamat belsendilik tanytuy tiyis.
Ótken jyly mausym aiynda «Ertis didary», tamyzda «Shahar» gazetterinde qalamyzdaghy sauatsyz jazylghan, әri zang talabyna sәikespeytin kórneki aqparat synalghan song da oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng shara qoldanbauy túrghyndar tarapynan týsinbeushilik tudyrghan-tyn. Sosyn atalghan basqarma men oblys әkimine hat jazyldy. Nәtiyjesi kóp kýttirmedi, týzetildi. Biyl da jaghday bayandalyp, janadan taghayyndalghan oblys әkimining nazaryna taghy da hat úsynyldy. Aymaq basshysy Erlan Aryn myrza memlekettik tilding qoldanys ayasynyng kenenine qoldau kórsetti. Kóterilgen mәsele boyynsha qúzyrly memlekettik mekemeler oblys ortalyghy kóshelerindegi kórneki aqparattardyng qoldanystaghy zannama talabyna sәikes boluyn, әri olardyng qazaq tilindegi núsqasy sauatty jazyluyn qolgha aldy. Búl jóninde qalalyq til jәne mәdeniyet bólimining sektor mengerushisi Meyram Núghyman: «Shahar kóshelerindegi zang talabyna sәikespeytin aqparattar men sauatsyz jazulardyng ornalasqan meken-jaylaryn anyqtau ýshin әrqaysysy ýsh adamnan jasaqtalghan on bes top qúrylady. Búl sharagha qazaq tili múghalimderi, balabaqsha tәrbiyeshileri jәne mәdeniyet salasynyng qyzmetshileri tartylady. Zang talaptaryna sәikestendiru, sauatty jazu mәselesimen jyl sonyna deyin ainalysatyn bolamyz», - dedi. Nәtiyjesinde qalamyzdaghy kóp jyldar boyy «Turmys», «Shagala» atalghan dýkender juyrda «Túrmys», «Shaghala» bolyp týzetildi. Aldaghy uaqytta «Ayguli», «Daulet», «Aynur», «Sultan», «Kausar», «Djasybay», «Bayanaul», «Kuanysh» t.b. ataular qazaq tilinde dúrys jazylady degen ýmit payda boldy, endeshe tilder basqarmasynyng osy baghyttaghy júmysy kópting kónilinen shyqqan siyaqty.
Alayda Qazaqstan Respublikasynyng «Til turaly» jәne «Jarnama turaly» Zandaryn belshesinen basqan tek kóshedegi kórneki aqparat emes. Mәselen, telekórermender orys tilindegi týrli habarlar, kinolar, sport, әn-әuen t.b. kórsetilimderdi analogty, kabelidi jәne sputniktik telearnalardan tamashalasa, qazaq tilindegi habarlardy osylay keng kólemde kóruge әzirshe zәru. Tipti, qazaqsha ýirengisi keletin azamattardyng jergilikti telearnalardyng júmysyna kónilderi tolmaydy. Mәselen eki-ýsh jyl búryn kórermenderding talaby boyynsha ghana «payda bolatyn» memlekettik tildegi jarnama aqyryn joghalyp kete beretin. Til janashyrlarynyng tabandy aryzy negizinde oblystyq prokuratura iske aralasyp, qúqyghymyzdy qorghaghanda ghana jergilikti «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasy jarnamalardy, jýgirtpe joldardy elimizding «Jarnama turaly», «Til turaly» Zandary talaptaryna sәikes qazaq jәne orys tilderinde bere bastady. Búl jóninde tarqatyp aitayyn.
2010 jylgha deyin telefon arqyly aitylghan tilek eskerilmedi. Sodan song Pavlodardaghy joghary oqu oryndarynyng rektorlary men teledidar basshylyghyna «Ty - abituriyent» jarnamasy qazaq tilinde de berilse...» degen tilegi bar hat jazyldy. Onda: «...Telejarnamanyng qoghamdaghy róli joghary bolghandyqtan JOO-dary rektorlary qazaq tilining jarnama tili boluyna da nazar audarsa deymiz. ...bizder - ata-analar, ýlken ómirge ayaq basqan qazirgi mektep týlekterine, yaghny tәuelsiz elimizding úrpaghyna memleketimizding bolashaghyn qazaq tilinsiz eles­tetu mýmkin emestey jaghdaydy tudyra beru ústazdar tarapynan jasaluy qajet is dep oilaymyz...», - degen oy aityldy. Sonday-aq, bilim basqarmasynyng nazary da osy mәselege audaryldy. Nәtiyjesinde «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasy arqyly «Ty - abituriyent», «Talapker» beynejazbalary qatar shyghady.
Sodan beri «Ty - abituriyent», «Jarnamalar­ әle­minde» jәne «Udachnyy vybor» jarnamalyq bey­ne­kórsetilimderi men jýgirtpe jol habarlandyrulary eki tilde beriletin. Degenmen uaqyt óte kele jarnamalardyng qazaqsha núsqasy birte-birte azayyp, key kezderi efirde kórsetilmey qalatyn boldy. Biz óz tarapymyzdan Qazaqstan Respublikasynyng «Jarnama turaly», «Til turaly» Zandaryna sәikes qazaq jәne orys tilderinde kórsetilui, taratyluy tiyis!» dep, birde hat jazyp, birde telefon shalyp narazylyghymyzdy bildirip, qúqymyzdyng búzylyp jýrgenin tilge tiyek etemiz. Jarnamalardyng barlyghy emes, birnesheui qazaqshagha audarylsa da, bir-eki apta ótken song «taz» qalpyna ýsedi. Sebebi apta sayyn janarghan jarnama, habarlandyrulardy qazaq tiline audaru mәselesi tuyndaydy eken. Telearnada audarmashy lauazymy qarastyrylmaghandyqtan búl isti ózge mamandar atqaratyn kórinedi. Degenmen búl mәseleni týpkilikti sheshu qajet boldy.
«Zang talaptaryna sәikes, jarnamalyq aqparat mem­lekettik tilde jәne orys tilinde berilui tiyis! Sondyqtan kórermender óz tildik qúqyn qorghap, sotqa shaghymdanuy kerek pe?» degen súraqqa «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasynyng basshylyghy: «Bizde zang búzushylyq joq. Bәri zang ayasynda!», - dedi. Biz telearna basshylyghynyng sózin estigende, qol qusyryp otyra almadyq:
«Zang oryndaluy tiyis emes pe?!» dep, alghan betimizden qaytpay, Qazaqstan Respublikasynyng «Jarnama turaly», «Til turaly» Zandary talaptarynyng mýltiksiz oryndaluyna nazar audarudy súrap, oblys basshysy, oblystyq prokuratura, ishki sayasat departamenti, tilderdi damytu basqarmasy, «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasy nazaryna hat úsyndyq. Atalmysh telearna jarnamadaghy memlekettik til qoldanysyna dúrys kónil bólmeytini bayandaldy. Búghan uәj retinde atalmysh telearna diyrektorynyng orynbasary Aqmaral Saghymbekova: «Bizdi búryn teksergen, biraq teksergen qújattardyng barlyghynda zandy búrmalaushylyq faktileri kezdesken emes», - dese, ishki sayasat departamenti men tilderdi damytu basqarmasynyng bergen jauaptary osyny qaytalau boldy. Osylaysha kórermen qúqyna da, memlekettik tilding qoldanys ayasynyng kenenine de nemqúraydylyq tanytty. Bizding aryzymyzdy negizge alyp, telearna júmysyna bir kýn sholu jasamaghany janymyzgha batty.
Degenmen búl mәselege oblystyq prokuratura atýsti qaraghan joq. Mәn-jaydy bilu ýshin ishki sayasat departamenti men tilder basqarmasyna hatta kórsetilgen derekterdi tekserudi tapsyrdy.
Keyinirek, oblystyq prokuraturadan kelgen hatta (№1-7/103-12, 06.06.12j.) «aryzdy qarau barysynda, oblystyq ishki sayasat jәne tilderdi damytu basqarmalaryna tiyisti tekseru jýrgizu turaly tapsyrmalar joldandy. Tekseru nәtiyjesinde ýstimizdegi jyldyng 29 mamyrynda «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasyndaghy «Udachnyy vybor» jarnamasy 100 payyz orys tilinde ghana kórsetiletindigi anyqtaldy. Tekseristen keyin, yaghny 30 mamyrda «Udachnyy vybor» jarnamasy memlekettik tilge audarylyp, memlekettik jәne orys tilderinde kórsetiletin boldy. Sonday-aq, «Jarnamalar әleminde» jarnamalary Qazaqstan Respublikasy «Til turaly» Zanynyn» 21-bap talaptaryna say oryndalmaghan. ...jarnamalarda Qazaqstan Respublikasy «Til turaly» Zanynyng 21-babynyng talaptary saqtalmaghan. ...Telearna basshylyghyna 10 kýn ishinde zang búzushylyqtardy jong, Qazaqstan Respublikasy «Til turaly» jәne Qazaqstan Respublikasynyng «Jarnama turaly» Zandarynyng talaptaryn saqtau turaly núsqama berildi. Osy derek oblystyq prokuratura jәne ókiletti memlekettik organdardyng baqylauyna alyndy», - dep jazylghan. Hatta «jýgirtpe jol» habarlandyrularynyng qazaqsha núsqasynyng anaghúrlym az ekeni anyqtalghany aitylghan.
Búghan bizding alyp-qosarymyz joq. Qazir «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasy oblystyq prokuratura núsqamasyn oryndap, Qazaqstan Respublikasy «Til turaly» jәne Qazaqstan Respublikasynyng «Jarnama turaly» Zandarynyng talaptaryn saqtap, jarnamalar men jýgirtpe joldardy kórermender nazaryna zandardyng talabyna sәikes úsynyp jýr.
Býginde «Qazaqstan-Pavlodar» telearnasynda Qazaqstan Respublikasy Zannamasynyng qoldanyluy saltanat qúrdy, búghan kórermender dәn riza jәne Pavlodar oblysynyng prokuraturasyna (oblys prokurory D.Sh.Sartaev) alghys aituda. Memlekettik tilding qoldanys ayasy tasqa tanba basylghanday kórsetilgen Qazaqstan Respublikasynyng «Jarnama turaly» jәne «Til turaly» Zandarynyng ýstemdik qúruyna prokuratura atsalysyp, júrtshylyqtyng rizashylyghyna bólendi. Zang qúrmettelgen elde tәrtip bolatyny belgili.

Tólen RAMAZANÚLY

Pavlodar qalasy

«Týrkistan» gazeti