Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Ózekti 8026 11 pikir 7 Tamyz, 2021 saghat 13:22

Jarbúlaq - Antaliya bola alady

Mening auylym

Mening tuyp ósken jerim – Jarbúlaq, kәzirgi Qabanbay batyr auyly. Balalyq shaghym ótken Alakól jaghasyndaghy Jarbúlaq erterekte shaghyn auyl bolghan, Maqanshy audanynyng Kirov kolhozynyng alystaghy bólimshesi eken. Ákimshilik-aumaqtyq bóligi 1932 jyly qúrylghan. Alghashynda auyl halqynyng sany 1000-nan sәl ghana asatyn desedi. 1962 jylyghy úly kóshte Qytaydyng Borotola oblysy men Tarbaghatay, Ile aimaqtarynan ótken halyqpen tolyghyp, irgeli auyl qataryna qosyldy. 1963 jyly óz aldyna jeke kenestik sharuashylyq (sovhoz) bolyp qúryldy. Kәzirgi Shyghys Qazaqstan oblysy, Ýrjar audanyna qaraytyn Jonghar Alatauy men Barlyq jotasy aralyghynda ataqty Alakólding jaghasynda Shyghysqa qaray kósilip jatqan 10 mynnan asa halqy bar auyldyng kólemi audan ortalyghynan ýlken Turizmning damuyna, infraqúrylymnyng kýshengine, tarihy kiyeli mekenderdi kórkeytuge eng qolayly ortalyq osy – Jarbúlaq (Qabanbay) auyly.

Taghdyrdyng auyr zamandarynda, aimaqtyng by men batyrlary saliqaly sheshimder qabyldap, aqyndary el birligin qoldaghan óleng – jyrlar shygharyp, halyqtyng ruhyn kótergen. Jarbúlaq eldi mekeninde tuyp-ósken Qabanbay batyrdy tarih úmytqan emes. Býginderi asa bir sýiispenshilikpen qazaq halqy ony «Daraboz», «Han batyry» - dep ataydy. Tarbaghatay alqaby, suyqty da, ashtyqty da, soghysty da, kýshteudi de kóp kórdi. Qys aldymen tauda bastalyp, alghashqy qar múzart belderde jatatyn eldi-meken kiyeli, qasiyetti, shipaly topyraqqa bay. Auyl ónirining túla boyy túnyp túrghan tariyh. Qat-qat shejire. Sol anyzdardyng biri – Asan qayghynyng jer turaly anyzyna tireledi.

Dýniyening tórt týkpirin týgel sharlaghan Asan qayghy Jarbúlaq ólkesine ayaq tiregende totiyaynday tolqyghan Alakólge kerbez taugha, keng dalagha kózi túnyp «Toqta» degen eken. Sodan beri auylymyzdyng teriskeyindegi enseli de elikti qúzdardy Toqta tauy dep ataydy. Atynyng tizginin tartyp ainalagha kóz salghan kemenger, «Jer-aq eken shirkin, biraq «úrys» iyisi shyghyp túr eken» — dep múnayypty. IYә, rasynda da auyldyng ýstinde san ghasyrlar boyy kóptegen úrystar bolghan. Jonghar qaqpasynan shygha shapqan jau aldymen nayza úshyn Toqtanyng bauyryndaghy Lankólge tiregen. Kózding jasynday móldirep túrghan kólding orny qazir qazanshúnqyr dep atalady.

Alakól

Jarbúlaq auylyna jaqyn ornalasqan Alakól kóli - Qazaqstannyng tanghajayyp kólderining biri. Atalmysh kól tarih pen turizmning tynysy desek bolady. Alakól óniri bizge turizmnen búryn, talay tarihy oqighalardyng kuәsi retinde belgili. Jongharlargha toytarys berude basty qantógisting biri osynda oryn alghanyn el tarihynyng betterinen bilemiz. Kýnshyghystan aqtaryla tógilgen jau Jonghar qaqpasynan shygha bere osy jaqty bettegen desedi. Jaralanghan batyrlar da kólge týsip, sauyghyp qaytady eken. Teginde kólge qúyatyn ózenderding biri Emildi Arqanyng qaqpasy depti Qadyrghaly bek. Kezinde Qúranyn qolynan tastamaghan múhit atasy atanghan Jakiv Kusto Alakóldi qaq jarghan aq jolaqty bayqap, qasiyet túnghan dep tanday qaghypty.

Odan bólek Alakól elimizdegi eng iri jәne memleket qarauyna alynghan manyzy bar qoryq. Jәne otandyq turizmdi damytudaghy manyzdy ról atqaratyn turistik aimaqtardyng biri. Búryn Jarbúlaq auyly men kólding ara qashyqtyghy 2-3 shaqyrymday alshaq bolsa, kәzirgi tanda kól jaghasyndaghy demalys ýileri men auyldyng sheti birigip ketken.

Qoryq 1998 jyldyng 21 sәuirinde úiymdastyrylyp, Almaty jәne Shyghys Qazaqstan oblysy (Ýrjar audany) aumaghynda 20,0 myn.ga. jer kólemin alyp jatyr. Qoryq Jonghar Alatauy men Alakólding - Ýlken, Orta, Tasty - araldarynan bastau alatyn Tentek ózenin saqtau maqsatynda qúrylghan. Kól manyndaghy ystyq bastaular ejelden beri ózining erekshe emdik qasiyetterimen tanymal. Úzyndyghy – 104 sh. al eni - 52 sh. jaghasynyng úzyndyghy 348 shaqyrymdy qúraydy. Kólding ortasha terendigi – 22 metr, eng ýlken terendigi – 54 metr. Ózining kórkimen jәne erekshe tabighatymen biregey kólding jaghalary qalyng týbekpen, mýiistermen, shyghanaqtarmen, ailaqtarmen tilingen. Alakól memlekettik tabighy qoryghynda 269-dan asa qústar týrleri meken etedi. Relikti shaghala, jeke duadaq, qarabasty kýlegesh, biztúmsyq shaghala, búira jәne qyzghylt birqazan, aqbas ýirek jәne basqa da az kezdesetin jәne jer betinen joghalyp bara jatqan suda jýzetin shól jәne tau qústaryn kezdestiruge bolady. Turister sayahattan 5-6 kýn búryn biyik tauly Jonghar Alatauynan Balqash manyndaghy shólderge deyingi negizgi landshaftyq aimaqtyng florasy jәne faunasymen tanysuyna bolady. Osy aumaqqa úya salghan eskek ayaqtylar, súqsyr ýirek, shaghala tәrizdi kóptegen qústardyng suly-batpaqty kesheni qorghaugha alynghan. Ásirese, búira birqazan, qyzghylt birqazan , ógizbas shaghala, jalbaghay, súnqyldaq aqqu, aqbas ýirek, aqbas tyrna, aqqúiryq subýrkit tәrizdi qústar Qazaqstannyng Qyzyl Kitabyna engizilgen. Alakól kólining qúndylyghy sonda, onyng araldaryna Halyqaralyq tabighat qorghau odaghynyng Qyzyl kitabyna engen qústyng siyrek týri qaramoynaq shaghalanyng úyalary bar. Shipaly emdik qasiyetimen tanymal Alakólding jaghalauyndaghy qara balshyq, aq balshyq, sazdy batpaqtyng emdik qasiyeti mol.

Araltóbe

Araltóbe – Alakólding ortasyna qúdiretting qoyyp qoyghan jotaly jony. Qys-jazy jasyl saghymgha oralyp, adam baspaytyn qalyng maysasy qystyng qyrauly qarynda da maldyng tebindep jaylghanyna taptyrmaytyn meken. Jylgha sayyn bastau, say-saydan syldyray aqqan búlaq. Alakól jaghalauynan 18 shaqyrym qashyqtyqta su ortasynda ortalasqan tau. Su kóligin jýrgizushiler Araltóbege deyingi araqashyqtyq búryn 13 shaqyrym bolghanyn, qazir 18 shaqyrymgha deyin úzarghanyn aitady. Su ortasyndaghy tóbe ornalasqana qaray, «Ýlken, Orta jәne Kishkene Araltóbe araldary» bolyp bólinedi. Alakólde mekendeytin barlyq qústar qaytqanda osy jerde milliondap jinalyp qús bazaryn qúrady. Kól jaghalauyndaghy iri demalys oryndarynyng su kólikteri 15-20 mynyn tóleseniz, araldargha eshqanday kedergisiz aparyp keledi.

Araldyng ainala shenberin aidyn dóngeley qorshap jatqandyqtan qapalaqtap jaughan qalyng qar búl ónirge jete bermeytindikten mal jayylymyna layyq, jeri shýigindi bolady. Erterekte ýiirimen mal ústaytyn baylar qarasha-jeltoqsanda qara jerdi qar basyp, aidynnyng múzy qalyng bolyp qatyp, sary ayaz kýshine engen uaqytta kól betindegi qalyng múzdan ótip, osy aralgha maldaryn jayatyn qonys esebinde paydalanghan. Jaltyr múz ýstinen týlikterdi amaldap ótkizu ýshin barlyq maldy múz betinde taymaytyn emshek taghamen taghalaydy. Úsaq maldardyng ayaghynyng astyna jayyp tastap, algha jyljytyp otyratyn tósenish ýlken tekemet, tuyrlyqtar paydalanady. Qajetinshe týlik ayaqtaryna kiyizden bashmaq tigip kiygizedi. Osylaysha shalghyny japyrylmaghan jaylaudyng mashaqatyn da tartady. Shúrayly shýiginin sýzip erkin ottaghan mal kóktemde búrynghydan da qondanyp, dóngelene tóldeydi eken. Kól ortasyndaghy Araltóbe qoynauyna jyl sayyn múz qatqansha kóship kelip qystap, múz bosar aldynda elge qaytudy әdetke ainaldyrghan baylardyng biri mening naghashy atam – Mәjen qajy bolghan.

Barlyq –Arasan

«Arasan-Tau» bókterinde, «Barlyq» jazyghynda, erekshe miyeraldy suyn qoldanatyn «Barlyq- Arasan sanatoriyi Alakól kólinen 2 km qashyqtyqta ornalasqan. Barlyq miyneraldy bastauydyng himiyalyq qúramy jәne әlsiz radioaktiyvi suy «Shaltubo», «Sary-Aghash», «Alma- Arasan miyeraldyq sularyna úqsas. Sanatoriygha irgeles, «Arasan» ózenining joghary jaghynda, «Barlyq» tauynan bastau alatyn, shipajaydan jarty shaqyrym jerde Barlyq - Arasan bastaularynyng 13 termaldy miyeraldyq suy jer betine shyghyp jatyr. Barlyqtyng jotasynda búr¬qyldap shyghyp jatqan qaynarlardy el ishi «kóz suy», «jýrek suy», «asqazan suy» dep aidarlap aitady. Shyndyghynda, atauynda túrghanday, janary nasharlaghan qariyalar «kóz suyn» qarashyghyna tamyzyp, asqazany auyrghandar «asqazan suyn» iship, em-domyn alyp jatady. «Kóz suynyn» qúramynda kýmis bar. Áriyne, shipajaydyng ishinde astaugha qúiylatyn ystyq su basqa. Bastau sulary qúramynda sutekti, sulifatty-hloridti, natriyli, kalisiyli joghary kremniy ashylyghy bar. Mendeleev kestesindegi barlyq elementter kiretin Selisiya suy siyaqty sudyng qyzuy 20-42 gradustan asady. Bastaudyng ystyq vannasy teri, revmatologiyalyq aurulargha, buyn auyrularyna em. Alakól kóli men barlyq-Arasannyng suy óte móldir, taza, teri aurulary, tynys alu aurulary, sýiek jәne jýike jýie auyrularyna birden-bir shipa. Miyneralidy sularmen tynys organdaryn, giynekologiyalyq t.b. aurulardy emdeydi. Demalushylargha fizioterapevtik, sylau, giynekologiyalyq kabiynetter, emdeu-sauyqtyru bólmesi, arnayy demalys ýileri qyzmet kórsetedi. Búryn kýndelikti jolaushylar avtobusy Alakól men eki ortagha demalushylardy ýzdiksiz tasymaldaytyn. Arasannan shyghatyn emdik qasiyeti mol qaynar búlaqtar Jer astymen Alakólge qúyady. Alakólding Shyghys jaghyndaghy Qabanbay auylynyng aimaghy sulardyng qaynar kózi bolghandyqtan emdelushilerge shipasy mol. Búl shipajayda kenestik әigili gharyshkerler Pavel men Marina Popovichter de emdelgen. Qaynar sulary qysta qatpaydy. Shipajay basshylary qar týse ystyq sudy dalagha aghyzyp jiberedi. Eger krandy japsa, jerasty suy basqa jaqqa auyp ketetin kórinedi.

Barlyq tauynyng jotasynda qansha ghasyrdan beri saqtalyp kele jatqan besik bar. Auyzdan-auyzgha taraghan anyz-әngimelerge sýiensek, jaugershilik zamanda jaudyng tútqiyldan jasaghan shabuylynan býkil auyl kóshken desedi. Kóshke ilise almaghan bir otbasy sol jerde jau qolynan qaza bolypty. Besikke bólengen sәby jau kózinen tasada qalyp qoyyp, arada uaqyt óte kele tuystary izdep kelgende besikke bólengen balany tauyp alypty. Sәbiyding tiri ekenine qarap auyl halqy búl jerding qasiyetti ekenine kóz jetkizedi. Keyin bilgendey tau basynda qalghan balany tabylghangha deyin an-qústar tamaqtandyrghan degen anyz bar. Kәzir sol taudyng biyiginde sol bayaghy ornynda besikting әli kýnge deyin saqtalyp kele jatqanyn jergilikti túrghyndar bolmasa kópshilik bile bermeydi.

Qazirgi kezde emdelip kelushiler arasynan arnayy kelip, tәnirden sәby súrap, besikke aqtyq baylap, týneytinderding qarasy kóp.

Barlyq tauynda ornalasqan sonau zamannan kele jatqan besik – Qabanbay ónirining qasiyetti jerlerining biri de biregeyi.

«Barlyq-Arasan» shipajayynyng qyzmet kórsetui Alakól jaghalauyndaghy demalys mausymyna tikeley tәueldi. Arasan suyna kelushilerding basym bóligi kól jaghalauynda demalushylar. Sondyqtan sauyqtyru ortalyghy jazdyng eki aiyn ghana tiyimdi paydalana alady.

Jonghar qaqpasy - Ebi jeli

Jonghar qaqpasy — batysynda Jonghar Alatauy, shyghysynda

Birliktau jәne Maylytau jotalarynyng aralyghyndaghy tauaralyq oiys, tabighy ótkel. Ol Balqash-Alakól oiysyn Ebinúr kóli arqyly Jonghar jazyghymen jalghastyrady. Tarihta Ortalyq Aziya kóshpendileri Jonghar qaqpasy arqyly Úly Jibek joly arqyly sauda kerueni ótkeni belgili.

Jetisu Alatauy men Barlyq tauynyng aralyghynda jatqan jazyq ótkeldi qazaq halqy qanshama ghasyrdan beri «Jonghar qaqpasy» dep atap keledi. Barlyq tauy Tarbaghataydyng ýlken bir silemi sanalady. Alakólden ótken jolaushy osy bir eki taudyng arasy birde alystap, birde jaqynday týskenin aiqyn anghara alady. Búl kórinis shekaragha deyin dәl osylay jalghasa týsedi. Jalpy alghanda, Jonghar qaqpasy Alakólding shetinen bastalyp, Qytay jerindegi Ebinúr kóline deyin sozylyp jatyr. XIII ghasyrda Ortalyq Aziyany jaulap alugha attanghan Shynghys han әskeri osy tau asuy arqyly jýrip ótken. Jonghar qaqpasynyng úzyndyghy 50 shaqyrym bolatyn, jinishke tektonikalyq jaryq. Tau shatqalynyng biyiktigi 300-400 metrge jetetin tereng jaryqtar bóledi.

Teginde mekenimizding jay-kýiin sezdiretin «Jarbúlaqtyng júty da Ebi, qúty da Ebi» — degen mәtel bar. Jonghar qaqpasynan bastalatyn әigili Ebi jelining auzyn baylamaq bolghan Jonghar әmirshisining jetesiz qylyghyn tabighat ta kótere almaghan. Uaqytsha Jarbúlaq ónirin jaulap alghan Jonghar әmirshisi qol astyndaghy býkil әsker kýshin jinap Ebi jelin kýshpen toqtatpaq niyetpen negizgi kózi Jonghar qaqpasynyng auzyn taspen toltyrady. Ózining isine masattanyp toy jasap, shattanyp jatqanda tabighat ana hannyng búl qylyghyn kótere almapty. Qazanynda qaynaghan Ebi jeli búlqynyp auagha shyqqanda ózderi tasyghan tas ózderine oq bolyp atylady. Qoy tastar jinalghan jonghardy kýlli dýnie mýlkimen Lankólge tónkere salghan desedi.

Odan beri qansha ghasyr ótse de Jonghar qaqpasy qasqayyp qaz qalpynda túr.

Ebi jeli de búl ónirden eshqashan ýzilgen emes.

Jalanashkól

Jonghar qaqpasynyng soltýstik bóliginde Jarbúlaqtan 50 shaqyrymday Qytay shekarasyna jaqyn aimaqta Jalanashkól jatyr. Dóngelene tau jotalary qorshap jatqan, taqtayday tep-tegis jazyqta ainaday jarqyrap jatqan kólding manynda onnan asatyn ghana ýiler ornalasqan. Aumaghy asa ýlken emes, suy da tayaz bolghanymen miyneraldyq qúramgha óte bay. Samal jelmen terbelgen kólding beti kýmistey qaymaqtalyp ózgeshe óng berip túrady. Ghalymdardyng aituynsha, búl jerding klimaty qatang bolyp keledi. Kóbinese ekpini kýshti Ebi jeli soghady. Búl atau Ebinúr kóline baylanysty qoyylghan. Óitkeni jel әrdayym sol jaqtan soghyp túrady. Al oghan qarsy soghatyn jeldi jergilikti júrt Sayqan tauyna baylanysty «Sayqannyng jeli» dep ataydy.

Búl aumaq negizinen tastaqty bolyp keledi. Tórt týlikting jayylymynan basqasyna qolaysyz. Osy manda oryn tepken Jalanashkólding «jalanash» atalu sebebi de jan-jaghynyng jalanashtyghyna baylanysty bolsa kerek. Kólding jaghasynda qiyrshyq tastar kóbirek kózge týsedi. Kólding eni 5 shaqyrymgha sozylyp jatyr. Al úzyndyghy 9 shaqyrymgha tayaydy. Arghy-bergi betine kóz salghan adam kólding alaqanday ekenin bayqaydy. Jalanashkóline Qusaq jәne Toqty degen shaghyn ózender kelip qúyady. Kólding týbining terendigi – 5 metr. Al tabany tegis, tolqyndy bolmaghan kýnderde suy móp-móldir bolyp kórinedi. Búl kóldi sazan, kókbas sekildi balyqtar meken etedi.

Su astynan alynatyn batpaqtyng týsi denege jaqqanda kýnmen shaghylysyp, jylytyrap qúbyla kórinedi. «Denege jaqqqan son, kýidirip jibermes ýshin 5-10 minuttan artyq ústaugha bolmaydy» deydi biletinder. Júrt búl kólge syrttay «әielder kóli» dep at qoyypty. Suy mayda, mayly bolyp kórinetin júmbaq kól әielderding barlyq syrqatyna em bolghan son, bala kótere almay jýrgen әielder kóp keledi eken. Jalanashkól Alakólding suynday túzdy emes. Jalpy kóltanushy ghalymdar Jalanashkólde siyrek kezdesetin miyeraldy radon, buyn, teri jәne adam aghzasynyng basqa da manyzdy organdaryna shipasy asa joghary deydi.

Mening armanym...

(týiin)

- Keler jyly Qabanbaydyng 330 jyldyq mereytoyyna oray kólemi jaghynan da, qúrylymy jaghynan da Ýrjardan ýlken aimaqta kurorttyq manyzdy infraqúrylymdy jýie qalyptastyru ýshin audan ortalyghy Jarbúlaqqa kóshirilip, «Qabanbay audany» dep atalsa...

- Alakólge arnayy kelgen jolaushylar jol azabyn kóp tartpay, birden kól jaghalauyna jetu ýshin Jalanashkóldi ailanyp, Ýrjardan taksy izdep sabylmay, birden Qabanbay auylyna keletin temir jol, kólik qatynasy , әuejay infraqúrylymdary tikeley auylgha tartylsa...

- Antaliya, Bodrum siyaqty әlemge әigili tanghalarlyq infraqúrylymdyq jaghajaydan bastap, kólge týsu, demalys oryndary, jol, oiyn-sauyq, mәdeniy-әdebi, sport, tipti estelikke alatyn zattargha deyin qamtylyp, tazalyq saqtau mәdeniyetin kóterip, qazaq mәdeniyeti men túrmysyn, últtyq taghamdaryn tamsandyra alatyn arnayy etno-auyldar salynsa...

- «Barlyq-Arasan» atauymen tanymal qasiyetti qoryq sanatyna Arasan men Jalanashkól qosylyp, arnayy kompleksti kurorttyq emdeu-sauyqtyru ortalyqtary ashylsa...

- Barlyq - Arasan bastaularynyng 13 termaldy miyneraldyq suylarynan qospalary men ataularyna qaray arnayy bastau sularynan әrtýrli susyndar dayyndalyp «Tassay», «Saraghash» t.b. siyaqty emdeu oryndaryna, dýkenderge qoyylsa...

- Kurorttyq aimaq retinde tek jazdyng eki aiynda ghana emes, basqa uaqyttarda da em qabyldaugha qolayly týrli basseyinder, prseduralar ashylatyn bolsa...

- Alakól, Jalanashkól, Barlyq-Arasan baghytyna kurorttyq aimaqtyng erekshelikteri men qasiyetterin aiqyndaytyn «men múndalap» túratyn jazbalar, kiyeli jerlerge baylanysty danalyq sózder jazylsa... -

dep armandaymyz ghoy.

Áytpese, Jonghar qaqpasy arqyly Ebi jelining 1 payyz energiyasy Qazaqstannyng energiya qajettiligin tolyghymen jaba alady eken. Ghalymdardyng pikirin moyyndaghanymyzban biz ony paydalanyp otyrghanymyz joq. Elimizde birde-bir jel energiyasy stansasy salynghanyn estimedim. Rasynda qysy-jazy toqtausyz soghyp túratyn Ebi jelining quattylyghy jaghynan Jonghar qaqpasy aldynghy oryndardyng birinde túr. Ghalymdardyng payymdauynsha Jonghar qaqpasynan soghatyn jelding jyldyq ortasha jyldamdyghy 9,68 m/s qúraydy eken.

Memleket shekaralyq beketterding logistikalyq infraqúrylymyn damytu, turizm baghytyn jandandyru júmystaryna basymdyq berip keledi. Búl eldi-mekenderding túrmysyn jandandyru, kiyeli ólkelerding qarym-qatynasyn nyghaytu basqa memlekettermen barys-kelisti kýsheytip qana qoymay, shekaranyng manayyndaghy eldi mekenderding de infraqúrylymdaryn jaqsarta týsetini anyq.

Osy armandardyng barlyghy oryndalatynyna sener bolsaq, Jarbúlaq ta Antaliya bola alady. Turizmi damyghan, demalugha layyq baghasyn aspandatpay, barlyq mýmkindikter kurorttyq aimaqqa say bolsa, tek turizmmen ghana bayyp, damyp otyrghan elderding qataryna qosyla alamyz. Qúdaydyng ózi bergen bar baylyghymyzdy tókpey-shashpay, Jalanashkóldi jalanash qaldyrmay, Arasandy ashyq- shashyq qylmay, kórkeytip-samaldatyp otyrsaq, Otandastarymyzdyng shet el asyp nesi bar?

Búl aitylghandar mening tughan ólkemning bir ghana ereksheligi. Qazaqstannyng basqa aimaqtarynda tarihy túnyp túrghan kiyeli ólkeler jetip artylady. Biraq, nege biz sondaymyz?..

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz

11 pikir

Ýzdik materialdar