Ýkimet últqa qatysy bar, sheshilui kezek kýttirmeytin mәselelerding barlyghyn «úzyn arqan, keng túsaumen» sheshuge tyrysady. Sondyqtan boluy kerek, kýni ótken «Tilder turaly» zandy jamap jasqaugha kiriskeni... Endi Onomastika turly zandy da «syrlap» «boyaudy» qolgha alypty. Aldarynyzdaghy mәtin (ókinshke oray, mening qolymda osy núsqasy ghana saqtalypty. Biraq búl songhy núsqasy emes) «Últ taghdyry» qozghalysynyng osydan tórt jyl búryn dayyndaghan, birneshe talqylaulardan ótken zang jobsy . Mýmkin, búl jobanyng keybir baptary  zangha ózgerister men tolyqtyrular engizetin topqa oy salar degen niyetpen úsynyp otyrmyz.

Dos Kóshim

«Últ taghdyry»  qozghalysynyng jobasy

 

Qazaqstan   Respublikasyndaghy   Onomastika   turaly  zan

I - bólim.  JALPY  EREJELER

1.  Kirispe

Ýkimet últqa qatysy bar, sheshilui kezek kýttirmeytin mәselelerding barlyghyn «úzyn arqan, keng túsaumen» sheshuge tyrysady. Sondyqtan boluy kerek, kýni ótken «Tilder turaly» zandy jamap jasqaugha kiriskeni... Endi Onomastika turly zandy da «syrlap» «boyaudy» qolgha alypty. Aldarynyzdaghy mәtin (ókinshke oray, mening qolymda osy núsqasy ghana saqtalypty. Biraq búl songhy núsqasy emes) «Últ taghdyry» qozghalysynyng osydan tórt jyl búryn dayyndaghan, birneshe talqylaulardan ótken zang jobsy . Mýmkin, búl jobanyng keybir baptary  zangha ózgerister men tolyqtyrular engizetin topqa oy salar degen niyetpen úsynyp otyrmyz.

Dos Kóshim

«Últ taghdyry»  qozghalysynyng jobasy

 

Qazaqstan   Respublikasyndaghy   Onomastika   turaly  zan

I - bólim.  JALPY  EREJELER

1.  Kirispe

Qazaqstan  Respublikasyndaghy    onomastika  zany  memleket  aumaghynda  jer,  su,  tau, qala, eldi meken, әkimshilik - aumaqtyq,  últy  qazaq  azamattarynyn  ata - tegin  jәne  jalqy  esimin,  zandy  túlghalardyn  memlekettik  tirkeuden  ótkizude  attaryn  jәne  kórnekti  aqparattar  men  jarnamalyq  mәtinderdi  resimdeudi,  basqa da  onomastika  salalaryna  jatatyn  ataulardy  retteuge  baghyttalady. Onomastika  turaly  zan  qabyldaudyn  basty  maqsaty  qazaq   memleketinin  kelesheginin  myzghymas boluy  men  tәelsizdiginin  mәngiliginin   kepili  - últtyq  sanany  qalyptastyratyn   ortany  jasau. Tarihi  әdildikti  ornyna  keltirip,  úrpaqtyn  jadyn  otarlyq  kezennen  qalghan  qúldyq  sayasattyn  yqpalynan  arylyp,  qazaq  elinin  mýddesin, abroyin  jәne  qúqyn  qorghaytyn  naghyz  patriottyq   dengeyde   tәrbiyeleu   ýshin  qajet. Onomastika  zany memlekettik tilding mәrtebesi men mindetin iske asyru jolynda elimizde túryp jatqan barlyq etnostardyng bir baghytqa týsiuine әkeletin ortany qalyptastyratyn manyzdy qújat.

1 - bap.   Qazaqstan   Respublikasyndaghy  onomastika  turaly  zanyna (búdan  ary  qaray - Zan)  paydalanatyn  negizgi  úghymdar.

Osy  zanda  paydalanatyn  úghymdardyn  maghanasy :

onomastika - jalqy  esimderdi,  olardyn  qalyptasu  jәne  týrlenu  tarihyn  zerdeleydi ;

toponomika - geografikalyq   obiektilerdin  ataularyn,  olardyn  tuyndau,  ózgeru,  júmys  isteu  zandylyqtaryn  zerdeleydi ;

antroponimika - adamdardyng ( jalqy )  esimderin  zerdeleydi ;

oniym -  jalqy  esim ;

toponiym -  onimnin  týri,  geografiyalyq  ataular ;

gidroniym - toponimnin  týri,  su  obiektilerinin  ataulary ;

oroniym -  toponimnin  týri,  taudyn,  kyrattyn,  shoqynyn  ataulary;

endoniym - jergilikti  halyqtardyn  jerge  bergen  ataulary;

ekzoniym - syrttan  kelgen  ataular;

oikoniym -  toponimnin  týri,  el - mekenderding ( auyl,  kent,  qala ) ataulary;

urbanoniym - qala  ishindegi  shaghyn  audandar,  túrghyn  ýi  keshenderi  taghy  basqa obiektiler  ataulary;

koroniym -  toponimnin  týri,  әkimshilik - aumaqtyq  birlikterdin   ataulary ;

hrematonimiyka - mәdeni  múralardyn  jalqy  ataulary;

zoonim - onimnin  týri  ,  januarlar  men  hayuanattar  ataulary ;

fitoniym -  onimnin  týri ,  ósimdikterdin  ataulary ;

kosmoniym -  onimnin  týri ,  galaktika  men  gharysh  denelerining ,  júldyzdar  men

júldyz  shoghyrlarynyn  ataulary ;

etnoniym -  onimnin  týri ,  halyqtyng ,  últtyn  ataulary

aimaq - Respublikanyn  birneshe  eldi  mekenderi  engiziletin,  onyn  mýddesi  ýshin  qúrylatyn  jәne  basqarylatyn Respublika  aumaghynyn  bir  bóligi;

eldi  meken - Respublika  aumaghynyn  halyq  jinaqy  ornalasqan,  keminde 2 - 3 myng adamy  bar,  azamattardyn  sharuashylyq  jәne  basqa  qoghamdyq  qyzmeti  nәtiyjesinde  qalyptasqan,  zanda  belgilengen  tәrtipte  esepke  alynghan  jәne  tirkelgen,  jergilikti  ókildi  jәne  atqarushy  organdar  basqaratyn  bir  bóligi.

 

1.2-bap. Osy zang Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna negizdeledi jәne basqa da  memlekettik  konstitusiyalyq zandargha  sýienedi.

 

1.3.-bap. Osy  zan  Qazaqstan Raspublikasy  aumaghyndaghy  jer,  su,  tau, qala  eldi meken, kóshe,  alan  ataularyn  jәne  basqa da  onomastika  salasyna  baylanysty  mәselelerdi  retteydi.

 

2 - bólim. Onomastikalyq  ataulardy  qalyptastyru  jәne  soghan  baylanysty   qoyylatyn  talaptar.

2.1. - bap. Jer , su , tau , qala  men  eldi  meken  jәne  geografiyalyq  attardy  retteudin  basty  mindeti  otarsyzdandyru sharalarymen  tyghyz baylanystyra  otyryp, osy  ataulardy ótken totalitarlyq sayasattyn  yqpalynan  aryltu  jәne  jergilikti   halyqtyn  tarihymen  naqty  baylanysy   bar   ataulardy  qaytaru.

2.2. - bap. Últtyq  manyzy  bar   mәdeni  eskertkishter  men  tarihi  oryndardyn  ataularyn  qalpyna  keltiru  maqsatynda   qala  men  eldi  meken,  kóshe  jәne  geografikalyq  attardy  auystyru memlekettin  derbestigin  nyghaytu  bolyp  sanalady.

2.3. - bap.          Janadan  payda  bolghan  qala,  eldi  meken  jәne  kóshe ,  alandargha  ataular  bergende  últtyq   ereksheliktin  saqtaluy  jәne  halqymyzdyn  tarihymen  úrpaqtyn   ruhani  shyndaluy,  otan  sýigishtikke  tәrbiyelenui  eskeriledi. Ataulardyn   qazaq  halqynyn  namysyna  jәne  әdet,  ghúrpyna  zyyan  әkelmeui  qatan  saqtalady.

2.3. - bap.  Qalalar  men  eldi  mekenderge  adamdardyn  aty  berilmeydi. Kóshelerge,  alandargha , demalys  keshenderine  jәne  kәsip  oryndaryna  tarihi  túlghalardyn,  elge  erekshe  enbek  sinirgen  ghalymdardyn,  mәdeniyet,  әdebiyet  pen  óner  jәne  memleket ,  qogham  qayratkerlerinin   attary  beriledi. Sonymen  qatar  bir  adamnyn  aty  respublika  boyynsha   әr  oblysta  ýshten  aspauy  qajet  jәne  esimderin  bergen  kezde olardyn  dýniyeden  qaytqanyna  bes  jyl ótui  tiyis. Tiri  adamdardyn  esimderine  atau  berilmeydi.

2.5. - bap. Qazaqstan  respublikasy   aumaghyndaghy  diasporalar  shoghyrlana  ornalasqan  jerlerde  qazaq  eline  enbegi  sinbegen  jәne  tarihyna  qatysy  joq,  sol  diasporalardyn   tarihi  túlghalarynyn  attaryn  eldi  mekenge, kóshelerge,  kәsiporyndargha  jәne  mәdeniy-sporttyq  keshenderge  beruge  tyiym  salynady.

2.6. - bap.   Tarihi  әdilettikti  qalpyna  keltiru  maqsatynda  qala,  eldi  meken,  kóshe  jәne alandardyn  ataularyn  ózgertiluin  iske  asyru  kezinde,  búrynghy  ataular  iyelerinin  qazaq  elining tarihyna,  ghylymyna , mәdeniyetine,  ekonomikalyq   damuyna  qosqan  ýlesterin  anyqtau  qajet. Qazaq  eline  naqtyly   enbegi  sinbegen  adamdardyn  atyna  berilgen  ataulardyn  ózgertilui,  osy  zangha  sәikes  ike  asyrylady.

2.7.- bap.    Qalalarda  jәne  eldi  mekenderde  eskertkish, memorialdyq  taqtalardy  ornatu   jәne   kóshe  attaryn  beru   jergilikti  onomastikalyq  komissiyanyn   úsynuy  boyynsha, tek Qazaq  Respublikasy  ókiletti  organdarynyn   kelisimimen  jergilikti  әkimshiliktin   sheshimi  arqyly  jýzege  asyrylady.

2.8. - bap.   Qalalar  men  eldi  mekenderde jýrgizilgen  qúrylystar  boyynsha  kóshe  búzylsa, onda  búzylghan  kóshenin  aty   әkimshiliktin  sheshiminsiz  avtomatty  týrde  alynyp  tastalady. Kóshe  atary  ózgertilgen  jaghdayda  azamattardyn   menshikti  jyljymaytyn  mulik  jәne  ózge  de  qújattary  auystyrylmaydy,  tek  tiyisti  memlekettik  organdar  ózgeris  engizip,  rastaydy.

29. - bap. Qala  ishindegi  shaghyn  audandar,  túrghyn  ýi  keshenderi,  demalys  jәne  sport  oryndary,  oiynsauyq  , sauda  jәne  túrmystyq  qyzmet  kórsetetin   ortalyqtar  jәne  basqada   obiektilerdin   ataulary  elimizdin  tarihyna ,  últtyq  ruhani  tәrbiye  men  otanyn   sýiyge   jәne  halyqtar  dostyghyn  nyghaytugha  baghyttaluy  tiyis.

2.10. - bap.   Qalalar  men  eldi  mekenderdin  kóshelerine   әlemdik  órkeniyetke  zor  ýles  qosqan, últtyq  ruhani  damugha  ýlgi  bolatyn, belgili  shet  eldikterdin   atyn  beru  jergilikti  túrghyndardyn   kelisimi  boyynsha  iske  asyrylady. Qazaq elining tarihy men mәdeniyetine  qatysy  joq  últtyq  sanany  qalyptastyrugha  payda  әkelmeytin  shet  eldik  túlghalargha   arnalghan  ataulargha   jol  berilmeydi.

2.11. - bap. Qazaqstan  Respublikasynyn   aumaghyndaghy   tabighy - geografiyalyq,  toponomikalyq ,  ónerkәsiptik  jәne  basqada  obiektiler  men  mekemeler  ataularyn  ózgertu  jәne  qayta  jóndeu   osy  zangha  sәikes  iske  asyrylady.

2.12. - bap.   Respublikadaghy  barlyq  kәsiporyndar,  menshiktik  nyshanyna  qaramay,  ózderi  óndiretin  ónimderinin   tauarlyq  belgilerimen  ataularyn   qazaq  tilinde  beredi. Osy  ataular  elimizde  qalyptasqan      ghúryp,  últtyq   sana  men  namysqa  núqsan  әkelmui  tiyis.

2.13. - bap.Respublika  aumaghyndaghy  shygharylatyn  barlyq  ónimderinin  bezendirilui  men  anotasiyalary tek  qazaq  tilinde  beriledi.

2.13. - bap.Respublikadaghy  kәsiporyn  sheteldik  ózindik  әlemge  әigili () óniim  shygharatyn  bolsa,  arnayy  memlekettik  reestr  boyynsha  tauardyn  aty  men  bezendirilui  saqtalynady.Osynday  jaghdaylardy  retteu  ýshin  ýkimet  memlekettik  reestr  bekitedi.

2.13. - bap. Qandayda  bir  toptardyng   biylikke  óz  yqpalyn  paydalanyp,  әkimshilik - aumaqtyq  jәne  aumaqtyq  - óndiristik  birlikterding , sonymen  qatar  kóshelerdin,  alandardyn  ataularyn  jәne  mekemelerdin  ataularyn  iydeologiyalandyrugha  tyiym  salynady.

 

3. Qazaqstan  Respublikasynyn   qazaq   azamattarynyn  tegin,  әkesinin  atyn  jәne   esimderin  retteu.

3.1. - bap.   Qazaq  azamattarynyn  óz  erikterimen  ata - teginin   jazyluyn,  últtyq  tarihy dәstýr  negizinde , qazaq  tilinin  fonomorfologiyalyq  normalaryna  sәikes,  tilge  tәn  emes   affiksti  alyp  tastap, «úly»   jәne  «qyzy»  sózderin  qosyp   nemese  әkesinin  atynyn  týbirlik  negizin  saqtau  arqyly   ózgertuge  qúqyly.

3.2. - bap.   Qazaq  azamattarynyn  ata - tegi  ózgergen  jaghdayda,  búrynghy  jeke  basyn  anyqtaytyn  kuәlik  negizinde  berilgen  barlyq   qújattardy  aiyrbastau  mindettelmeydi, osy  qújattargha  tek ata -tegi  ózgertilgeni  turaly  Ádilet  ministirliginin  jergilikti  ókilinin  rastaytyn  belgisi  qoyylady.  Sonymen  qatar,  egerde  ata - tegin  auystyrghan  azamat  shetelderge  qonys  audarghan  jaghdayda  oqu  oryndaryn bitirgeni  jәne  ghylymi  ataq  alyu  turaly  qújattaryn  (alynghan  merzimine  qaramay)  auystyryp  alugha  qúqyly.

3.3.- bap. Elimizdin  aumaghyndaghy  jetim  balalar ýilerinde (pansionat, internattarda) tәrbiyelenetin  balalardyn  ata-tegi (egerde  olardyn  shyqqan  tegin  bekitip  rastaytyn qújaty bolmaghanda), Qazaqstan  memleketinin  tәrbiyesinde  boluyna  baylanysty   tek  qazaq últtyq  tarihi  dәstýr  negizine  tәn  jazylugha  tiyisti.

4. Qala,  eldi  mekender  men  kóshe  ataularyn,  kórinekti  aqparattar  jәne  jarnama   mәtinderin  jazu,    resimdeu  jәne  birizdendirudi  retteu.

4.1. - bap. Qazaqstan  Respublikasynyn  aumaghyndaghy  barlyq  qalalar  men  eldi  mekenderdin  ataulary  tek  memlekettik - qazaq  tilinde  jazylady. Basqa  tildege  audaryp  jazugha  tyiym  salynady.  Halyqaralyq  qarym - qatynastar  men  turizmdi   damytugha   baylanysty  keybir  jaghdayda  qazaqsha  transkripsiyasy  aghylshyn  tilinde  latyn  әlipbiyinde  berilui  mýmkin.

4.2. - bap. Qalalar  men  eldi  mekenderde  kósheler,  alandar,  demalys,  sport  oryndarynyng , sauda  jәne  halyqqa  qyzmet  kórsetetin   ortalyqtarynyn  ataulary   tek   qazaq  tilinde  beriledi,  osy  ataulardyn  basqa  tilde  audaryp  jazyluyna   jol  berilmeydi.  Tek  demalys , sport  oryndary  men sauda  jәne  halyqqa  qyzmet  kórsetetin   kәsiporyn  men  mekemelerdin  júmystarynyn   jarnamasy   qajet  bolghan  jaghdayda,  qosymsha  basqa  tilde   jazyluy  mýmkin.

4.3. - bap. Kórinekti  aqparattar  men  jarnama  mәtinderin  jazghanda  qazaq  tilinin  gramatikalyq  zandylyghy  saqtaluyna   qatan  talap  qoyylady. Olardy  bezendirude  estetikalyq , ruhani  tәrbiyege,  últtyq   erekshelikterge  zyyan  keltimeui  negizgi  sharty  boluy  tiyis.  Kórinekti  aqparattar  men  jarnamalardyn  mazmúnynda  zorlyqty madaqtau, parnografiya   jәne  últtyq  namysqa ,  últaralyq  qatynastargha,  jastar  tәrbiyesine  jәne tarihy shyndyqqa núqsan  keltiretin  tura  nemese  janama  úghymdardy  nasihattaugha  tyiym  salynady.

4,5. - bap. Kórinekti  aqparattar  men  jarnamalardyn  bezendiruilui  joghary  kórkemdigi  men  tәrbiyelik  maghynasynyn   talapqa  say  boluy  qatan  qadaghalanady.

4,6. - bap. Kórinekti  aqparattar,  jarnamalar  jәne otandyq  kәsiporyndardyn  ataulary  mindetti  týrde  qazaq  әlipbiyinde  jazylady. Keybir  shet  eldik  әlemge  tanymal (imidj  nyshanyndaghy brendter) firma men  tútynu  tauarlarynyn  ataularynyng jazyluynyn  shet  tildegi  núsqasy saqtalady jәne memlekettik tilde beriletin mәtinnen bólektep, kishireytilgen týrde beriledi. Jәnede  osy  shet  tilindegi  ataulardyn  jazyluy  qazaq  әlipbiyinin  kórkemdik  dengeyine  núqsan  keltirmeui  tiyisti.

4,7. -bap. Kórinekti  aqparattar  men  jarnamalardy  bezendirude  memlekettik  rәmizderdi   orynsyz  paydalanugha  tyiym  salynady. Memlekettik  rәmizdi    paydalanu  arnayy  zandyq  kýshi  bar  aktymen  bekitiledi.

 

5. Zannyn   oryndaluy   jәne  qorghaluy

5.1. - bap. Zannyn  oryndaluyn  respublika  aumaghynda   barlyq   memlekettik  organdar  qamtamasyz  etedi.

5.2. - bap. Zannyn  oryndalu  birjýieliligin  qamtamasyz  etu  ýshin   memlekettik  onomastikalyq   komissiya  qúrylady (ary  qaray  komissiya  dep  atalady) .   Komissiya :

-  onomastika  mәselelerinin(toponomika, astronomika, antronomika, kosmonomika, etnonimika, ergonomika, oikonimika, zoonimika  jәne t. b.)  sheshiluin,   zandastyryluyn  jәne  bir  jýiege  keltiriluin  memlekettik  til  sayasatynyn  damuy  men tarihiy,  mәdeni  múralardyn  ataularynyn  qaytaryluymen  baylanystyrudy  qamtamasyz  etetin  úsynystardy  dayyndaydy.

-   onomastika   salasynda  payda  bolatyn  jana  ataulardy  zangha  sәikestendire  úsynu,  geografikalyq   jәne  tarihy - mәdeniy   pәn dengeyinde  damuyna  yqpal  jasau

-   ministrlik  pen  vedomstvolargha  anyqtamalar,  sózdikter  jәne atlas  pen  karta  jasaghanda  onomastika  mәselesine  baylanysty  әdistemelik  kómek  kórsetedi

5.3. - bap. Ataulardy  bekitu  onomastikalyq  komissiyanyn  úsynysy  boyynsha  jergilikti  ózin  ózi  basqaru  organdary  men  әkimshilik  sheshimderimen  osy  zan  shenberinde  iske  asady.

5.4. - bap. Oblystyq,  qalalyq  jәne  audandyq  әkimshilik  ataulardyn  jazyluyna,  jarnamalardyn  mәtininin   osy  zangha  sәikes  boluyn qadaghalap, egerde  zan  búzushylyq  bolghan  jaghdayda  kinәlilerdi  azamattyq  jauapqa  tartyp,  aiyp  púl  salugha  qúqyly.

5.5.- bap. Respublikanyn  barlyq  aumaqtaryndaghy ,  menshiktik  nyshanyna  qaramay ,  kәsiporyndardyn, mekemelerdin  jәne  shet  eldik  zandy  túlghalardyn  basshylary  ataular  men  jarnamalargha  jәne  ódiristik  ónimderin  bezendendiruge  baylanysty  zan  búzushylyqty jibergenderi  ýshin  jauapqa  tartylyp, onnan  eluge  deyin  ailyq orta  esepteu  kórsetkish  kóleminde  aiyp   tóleuge  tiyisti.

5.6. - bap. Mekemeler  men  kәsiporyndardyn  ataularynda,  jarnamalarda  memlekettik  tilde  jazylghan  mәtindegi  qateler  ýshin  osy  mekeme,  kәsipory  basshylary   besten   on  bes  ailyq  orta  esepteu  kórsetkish  kóleminde  aiyp  tóleydi.

5.7. - bap. Onomastikagha   baylanysty  tuyndaytyn  mәselelerdi  sheshu  jәne  zandy  túlghalar  men  jeke  azamattardyn  osy zannyn  shenberinde   júmys  isteuin  baqylau  jergilikti  biylikke  mindetteledi.

 

6.  Zannyn   Qazaqstan  Respublikasynyn  basqa  da  zandarymen  sәikestendirilui.

6.1. - bap. Zanynyn   qoldanysqa engiziluine  baylanysty,  osy  zangha  qatysy  bar  zandar  men  zan  oryndaluyna  qatysy  bar  aktilerdi   bir  jýiege  keltiru  Ýkimetke  mindetteledi.

7. Zannyn  óz  kýshine enui.

7.1.- bap. Zan   óz  kýshine, resmi  jariyalaghan  kýnnen  bastap  enedi.

Dayyndaghandar:

Bolat  Dýisembi Dos    Kóshim

Beybit  Qoyshybaev

Qasen   Qoja  Ahmet

Ótegen  IYqsanov

«Últ  taghdary»  qozghalysy

Almaty  qalasy, 2008 jyl