Juyrda akademiyk, qogham qayratkeri Asqar Júmadildaev jurnalist Nartay Aralbayúlynyng «You tube» kanalyna súhbat bergen edi. Biz akademik Júmadildaev myrzanyng sonda aitqan keybir oilaryn oqyrman nazaryna úsynudy jón kórdik.

Ózimdi akademikpin dep aitugha úyalamyn...

Qazirgi akademiya búrynghy Sәtpaevtyng akademiyasy emes. Qazir akademik dep aitu kishkene úyattylau maghan. Óitkeni kim kóringen akademik bolyp ketti. Ne kóp? Akademik kóp! Ne kóp? Doktor, professor kóp! Bәri súiylyp ketti. Sondyqtan búl mening dúrys sayasatym dep esepteymin. Ózimdi eshqashan akademikpin dep ataghan emespin. Eshqanday ataq-danq, lauazymymdy aitpaymyn.

Jastargha realizm jetpeydi

Songhy kezde Qazaqstandaghy ýilenu statistikasy men ajyrasu statistikasyn alyp qarasanyz 30% eken. Qazir 50%-gha jaqyndap qalghan shyghar. Solardyng kóbi jarty jylgha shydamay ajyrasyp ketedi eken. Búl neni bildiredi? Teris tәrbiye. Teris úghymdy bildiredi. Mahabbat degen qasiyetti úghym. Ol týsinikti. Ony Abay da jazady, Pushkin de jazady. Bәri de jazady. Biraq, praktika bar, pragmatizm bar. Men aitam: Eger adamnyng ózining ýii bolsa, jalaqysy bolsa, jauapkershiligi bolsa, mahabbat bayandyraq bolady.

Qazir jastargha jetpeytin nәrse – realizm. Siz jauapkershilikti bolynyz. Enbekqor bolynyz. Qazir jastardyng kóbisinde 5-10 diplom bar. Biraq, júmys joq. Júmys istemeydi, istegisi kelmeydi. Bәri qiyaly әngime aityp jýredi. Romantika. Aydyng astynda. Biraq odan ne shyghady? Ángime nәtiyjesinde. Sózinde emes, isinde.

Poeziya men matematikanyng týbi bir

Poeziya men matematikanyng týbi bir. Ekeui aghayyndy. Omar Hayam degen kisini alynyz. Aqyn ba, matematik pa? Júrttyng bәri aqyn deydi. Al, negizinen ol matematiyk. Biraq, onyng atyn shygharghan matematikalyq enbegi qaysy deseniz, ol ýshinshi dәrejeli tendeuding sheshimin tapqan. Ony men bilem, birli-jarym adam biledi. Basqa eshkim bilmeydi. Al, Omar Hayam aitypty deytin rubayattardy bәri biledi. Biraq, búl onyng matematiktigi kem degen sóz emes. Óitkeni әr nәrsening ózining dәrejesi bar, salasy bar. Júrttyng bәri poeziyany biledi, qúmartady. Ol jaqsy. Óitkeni ony týsinu onay. Al, matematikany týsinu onay emes. Biraq, ekeuining oilau, sezu әdisi birdey.

Bizge ghylym sovet odaghynda keldi

Sәtbaevtyng ashqan ghylym akademiyasyn japqanymyz asyghystyq boldy. Biz sovet odaghyn jamandaymyz. Biraq ol kezde de kóptegen jaqsy nәrseler boldy. Sonyng biri – ghylym. Bizge ghylym sol sovet odaghynda keldi, negizinen. Mysaly, qazir dýniyejýzinde 200 el bolatyn bolsa, sonyng 12 elinde ghana kovidting dәrisin shygharady eken. Sonyng biri Qazaqstanda shyghyp jatyr. Sol nening kórsetkishi? Ol sovet odaghynan qalghan ghylymnyng kórsetkishi.

Qazir ghylym bar. Biraq, bәri iynersiyamen ketip bara jatyr. Alayda, mening oiymshy akademiya túratyn bolsa, odan ziyan bolmas edi. Paydasy kóbirek bolatyn edi. Óitkeni adamda, әsirese jastarda úmtylys, әuestik degen bolady. Biz kezinde oilaytynbyz, Jәutikov sekildi akademik bolsaq eken dep. Biz sóitip armandaghan adambyz, negizinen.

Áriyne, sovet kezinde repressiya bolghany, kommunistik iydeologiyanyng әserinen halyqtyng jartysy qyrylghanyn moyyndaymyz. Men ony maqtap otyrghan joqpyn. Men ghylymgha qatysty bir ghana salasyn aityp otyrmyn. Ghylym bar ma, joq pa? Bar. Órkendedi me, órkendedi. Búl fakti emes pe? Fakt. Al, men faktini qalay dúrys emes dep aitam.

Sondyqtan, sovet kezin maqtaghannyng da, dattaghannyng da reti boluy kerek. Ár nәrseni jeke-jeke qarastyrghan jón. Oilap qarasanyz men repressiyany maqtadym ba? Onday sóz joq esh jerde. Mening aitarym: Sovet odaghy kezinde oqu jýiesi, ghylym jýiesi dúrys boldy. Ókinishke qaray, biz qazir sol jýieden aiyrylyp qaldyq.

Artyq informasiya illuziya tudyrady

Qazirgi problema – informasiyanyng jetispeushiligi emes, tym kóptigi. Informasiyadan miyng ainalyp ketedi. Mende qazir internet joq. Bәrin óshirip tastadym. TV-ny tipti kórmeymin. Eshteneni de kórmeymin. Óitkeni informasiya artyq. Qazirgi problema – artyq informasiyadan qútylu. Onyng ziyany ne deseniz, ol illuziya tudyrady. Qazir júrttyng barlyghy realdy ómirde emes, virtualdy әlemde ómir sýrgisi keledi. Biraq, beti jyltyraq bolghanymen, sәl oilansanyz bәri kóbik qoy. Biz ótirik ómirdi, virtualdy ómirdi iydealgha ainaldyryp bara jatyrmyz. Ásirese, bizding jastarymyz osynday jyltyraqqa, ótirik ómirge әues bolyp barady. Búl qauipti.

«30 el», «50 el» degenning bәri kóbik sóz

50 el, 30 el, 40 el, birdeme el degenning bәri «kóbikshilerdin» oilap tapqany ghoy. Qazaqta ózi janr bar. Birinshiden ne jaman, ekinshiden ne jaman, onynshydan ne jaman deytin. Sol siyaqty әngime ghoy bәri. Qazaqtyng basy әiteuir birdenege tolyp túrsyn, basqa jaqqa bara bermesin degen әngime. Biraq, ony júrttyng bәri qabylday bermeydi ghoy. Men mysaly qabyldamaymyn onday sózderdi.

Qazaq – jetektegi el...

Mening teoriyamda elding eki týri bolady: biri - jetekshi el, ekinshisi - jetektegi el. Jetekshi elding mysaly – Amerika, Qytay. Qazaq – jetektegi el. Mәngi baqy jetekte jýruge bolmaydy. Jetektegi el jaman degen sóz emes. Mysaly, Qytayda jetekte bolghan. Sovet odaghy taratylardyng aldynda, bizding Qazaqstannyng eng jaman kostumderin, palitolaryn Qytaygha aparyp satatyn. Sol kezde bizde ótpey qalghan kostumder Qytayda ótetin. Qazir kerisinshe. Qytay qatty damyp ketti. Olar Amerikanyng jana tehnologiyasyn tez ýirenip aldy. Ony ózining eline әkeldi, jaghday jasady. Mysaly, qazir sizding kompiuteriniz Qytaydan shyghady. Amerikada emes. Ony Tramp týsindi de, bәrin qaytadan Amerikadan shygharatyn qyldy. Biraq, Qytaydyng aqyldylyghy – jetekte jýrip, jetekshining aqylyn ýirenip aldy. Sóitti de, qazir ózinen ozyp ketti. Biz de sonday boluymyz kerek.

Mәngilik el degen poetikalyq úghym. Al, shyn mәninde mәngilik el bolu ýshin qazaq tehnokrattyq elge ainaluy kerek. Eng bolmaghanda ózin-ózi qamtamasyz etetin jaghdaygha kelui kerek. Mәselen, biz qazir Euraziyalyq odaqqa kirdik. Qarasam, qazaqtyng 40%-y import eken de, qalghan 60 payyzy bizge eksport eken. Sonda bizding shygharatynymyz bes nәrse: múnay, uran, gaz, biday, et. Basqa eshtene de joq. Qazaqstan maskadan bastap, ózine qajetti ónimdi ózi shygharuy kerek. Ekinshiden, onyng bәri jana tehnologiyagha negizdelui kerek.

Brend degen sóz bar. Qazaqtyng brendi ne? Mysaly, Japonnyng brendi – Toyota, nemistiki – mersedes, Amerikanyng brendi – Apple. Al, qazaqtyng brendi joq... Dombyramen әlemdi jaulap alamyn degen qiyaly bar.

Qazaq Borattyng eli bolmayyn dese, әlemdik dengeydegi songhy ónimdi ózi shygharuy kerek. Ol ýshin qazaqta jana tehnologiya boluy kerek. Ony istey alatyn adam boluy kerek. Ony jasaytyn zavod boluy kerek. Ony úghatyn basshy, istey alatyn qosshy boluy kerek. Mening aityp jýrgenim osy. Osy dýniyeler bolmay tek qana sózimizben, ónerimizben, ótirigimizben әlemdi moyyndatamyz deu – kýlkili nәrse.

Qazaqta sóz ben isting arasy qansha shaqyrym?

Qazaqta sóz ben isting arasy myng shaqyrym. Óitkeni, oilap qaranyz, mysaly bizde Elbasy da әngime aityp jatyr. Biraq sol әngimeler jýzege asyp jatyr ma? Bizding basshylarymyzdyng bәri dúrys әngime aitady. Óndiris jasayyq, jemqorlyqty toqtatayyq, júrttyng bәrining qarnyn toyghyzayyq deydi. Sonday әngimeleri men isting arasy bir-birine sәikes kelmey túr ghoy. Osy әngimeni nemister aitsa, ertesi birden iske kirisedi. Mysaly Japondar metro salayyq dep 2 jyl talqylaydy. Talqylap bitti, birden salyp bitedi. Biz metro kerek degendi bir jyl aittyq pa, eki jyl aittyq pa? Qazir 20 jyl emes, 40 jyl boldy әli bitetin týri joq.

Taghy bir mysal – EKSPO-ny alayyq. EKSPO kele qalsa bizde jana tehnologiya damidy, júrttyng barlyghy elektrondy mashinalarmen jýredi. Jelden energiya alynady degen әngimeler boldy, esinizde me? Osyghan qatelespesem, resmy týrde 3-4 mlrd dollar ketti. Beyresmy 7 mlrd-tay dollar ketti. Áblyazov qashyp ketti 7 mlrd dollarmen, biz 7 mlrd dollarmen EKSPO jasadyq. Qanday energiyanyng týrin oilap taptyq? Qanday elektromobilidi mashina oilap taptyq? Komosqa úshatyn qanday keme oilap taptyq? Qazir jeke adamdardyng ózi kosmosqa úshatyn keme oilap tauyp jatyr. Ilon Maskty alyp qaranyz. Ol biznesmen. Biraq armanshyl adam. Armanshyl bolghanda, bizding armanshyldyqtan aiyrmashylyghy ne deseniz, búl kiside bәri konkretnyi. Armandau ónerin biletin adam.

Áblyazov geniy adam, biraq biz ýshin úry

Áblyazov negizinen óte myqty fiziyk. Onyng oilau jýiesi óte dúrys. Ókinishke qaray ol teris baghytqa ketip qaldy. Sol teris baghytty ong baghytqa audaru kerek edi. Minusty pluske. Ókinishke qaray osyny istey almady. Onyng kemshiligi osynda. Al, biraq onyng menedjerlik qasiyetinde, zandy bilip, nening qaydan shyghatynyn bilui jaghynan ol óte genialinyy adam. Áytpese 7 mlrd dollardy alyp shyghu jay adamnyng qolynan kele me?

Mysaly, Niutonnyng kezin alyp qaranyz, onyng kezinde osy siyaqty talay adamdar bolghan. Kembridjding bir bóligi, Niuton oqyghan departament. Qazir Angliyanyng eng bay kolledji. Sonyng baylyghy qaydan kelgen? Osy Áblyazov siyaqty týlekterding kómegimen kelgen.

Áblyazov Qazaqstannyng zany boyynsha qylmysker. Qazaqstannyng aqshasyn úrlaghandyqtan men ýshin úry, siz ýshin úry. Biraq, Shveysariyanyng zany boyynsha qylmysker me, bilmeymin. Mysaly, Fransiyada Áblyazov kim? Ol ministr. Ol Qazaqstannyng 7 mlrd dollaryn úrlady da, ony Angliyanyng jәne Fransiyanyng ekonomikasyna qúidy. Al, dýniyejýzining bәri investor izdeydi. Biz investor izdeymiz. Investor ýshin paydaly qazbany beremiz. Mysaly, múnaygha investor alyp kelemiz, onyng eng sýbeli bóligin sol investorgha beremiz. Angliyada onday múnay joq. Fransiyada onday múnay joq. Biraq, osy Áblyazov siyaqty investorlar keledi. Ol siz ýshin úry, olar ýshin úry emes. Mysaly, Áblyazov Angliyanyng zanyn birneshe ret búzdy. Biraq, ony nege ústamady?

Jalpy, dýniyejýzindegi sayasat mynanday, Cherchiliding sózi bar: Mәngilik dostyq degen úghym joq, mәngilik bizding memleketting mýddesi degen úghym bar.

Sayat Ybyray - ar-ojdannyng tútqyny

Sayat Ybyray shyn mәninde ar-ojdannyng tútqyny bolghan. Ol ghalym adam. Onyng ghylymnan basqa eshtenesi joq. Terrorist emes ol. Kezinde men aitqam: «ol terrorist bolsa, men Ben-Ladenmin» dep.

Ekinshiden Sayat Ybyraydy qoldaymyz degen Europadan sóz kelgen joq. Eshqanday evrey aiqaylap aitqan joq. Men olardyng qúqyq qorghau úiymdarymen sóilesip kórgem. Músylman ba, onda keregi joq deydi. Protestant bolsa, basqa bolsa shygharar edi. Ol bostandyqqa shyqty degen aty bolmasa, qazir ghylymmen ainalysa almaydy, jalaqy ala almaydy. Ol dinge ghylymy túrghydan baryp otyr. Men ony ghalym retinde qatty qúrmetteymin. Sózine túraqty adam retinde qúrmetteymin.

Toqaevpen jas kezimde aralastyq

Qasym-Jomart Toqaevpen jas kezimizde aralastyq. Men MGU-da oqydym, Qasekeng MGMIY-de oqydy. Men júmysymdy qorghap shet elge erte shyqtym. Birde maghan Gonkongqa baru kerek boldy. Ol kezde sovet odaghy bar. Viza alu mýmkin emes. Sosyn bireuler aitty, Qytaygha baryp biraq alasyng dedi. Sóitip, Pekinge viza alugha bargham. Sonda jatatyn jerim joq. Elshilikten eshkim kómektespedi. Qytaydyng burokratiyasy súmdyq eken. Sonda men viza kýtip bir apta jattym Qytayda. Aqyry týk bolmaghan song qaytyp kettim. Sonda alghashqy kýnderi osy Qasekenning qasynda jýrdim. Ýiine bir-eki kýn qondym ghoy deymin. Sóitip bir-eki ret aralasqanymyz bar. Odan keyin aralas-qúralas bolghan eshtenemiz joq. Odan keyin ol kisining úly 56 mektepke bardy, mening de qyzym sol mektepke bardy. Sol kezde kezdeskenimiz bar.

Dindarlardyng aqylyn tyndamaymyn

Din jaghyna kóp barghym kelmeydi. Óitkeni qazir júrttyng bәri dindar. Júrttyng bәri aqylman. Halturshik degenim ne? Keshegi araq ishken adamnyng bәri býgin molda bolyp otyr. Keshiriniz, múny ekijýzdilik deydi. Qazir qarasanyz bireu ana dinge, mynau basqa dinge kete salady. Ynghayyna qaray. Ol bolmaydy. Odanda tynysh qana ózinning júmysyndy istep jýre ber. Mysaly men dindarlardyng arasyna baryp aqyl ýiretip otyrghan joqpyn ghoy. Olar maghan aqyl ýiretedi. Biraq, men olardyng aqylyn tyndamaymyn, eshkimge aqyl aitpaymyn. Búryn araq iship, qazir elge aqyl aitsa, olar halturshiyk. Sosyn, qazir janaza degenning sony banket bolyp ketti. Júrt tamada saylaytyn boldy. Sosyn moldasymaq bireu júrtqa aqyl aitady. Onyng ne keregi bar?

Tehnika damymay til damymaydy

Ghylym damymay, tehnika damymay til damymaydy. Bireudi maqtaugha, dattaugha kelgende qazaqta sóz tabylady. Biraq, kompiuterge kelgende, tranzisterge kelgende sóz tabylmaydy, registerge kelgende sóz tabylmaydy. Mening armanym – tranzister men register Múqaghalidyng jyrynday tógilip shyghuy kerek. Sol kezde qazaqtyng tili shyn til bolady.

Filologtar jasaghan alfavitpen formula jazylmaydy

Men latyn әrpi turaly Qazaq әdebiyetine maqala jazdym. Sony bir-aq adam oqydy au deymin, Qaseken. Men Qasym-Jomart Toqaevpen kezdeskende osy turaly sóilestik. Qabyldauyna barghanda bir ghana shartym bar: Taqta ilip qoyynyz dedim. Sosyn ekeumiz qatar túrdyq ta, әrbir әripti talqyladyq. Ekeumiz aitystyq...

Alfavit degen ne? Ol eki nәrse: Birinshi – әrip, ekinshi – sifr. Bizding osy uaqytqa deyingi alfavit turaly әngimemiz 100 payyz әrip turaly boldy. Sifr turaly bir әngime joq. Qazaq klaviaturasynda sifr joq. Dýnie jýzinde 200 el bolsa, 5 myng til bolsa, sonyng barlyghynda sifr bar. Qazaq tilinde sifr joq. Mysaly, qazaqsha klaviaturada 4 degen sandy bassanyz NG shyghady. Qazaqtyng ózine tәn 9 әrpining ýstine sifr qoyylghan. Búl qate. Sifrly qazaqstandy sifrsyz jasap jatyr. Biraq, múny úghatyn adam joq.

Alfavitti ózgertetin bolsa – sifr ózining ornyn tabuy kerek. Árip bir bólek, sifr bir bólek boluy kerek. Eger ekeui birge túrsa, eshqashan bank jýiesi qazaqshagha kóshpeydi. Eshbir kompaniya, eshbir zavod qazaqshagha kóshpeydi. Sifr bolmasa qalay kóshiresiz? Sondyqtan mening aitqanym: Eger sifrdy ornyna keltiretin bolsaq qana latyngha kóshuge bolady. Eger alfavitke sifr kirmese, Borattyng kvadraty bolamyz.

Týptep kelgende kirillisada túrghan eshtene joq. Men odan qauip kórip túrghan joqpyn.

Bizding alfavitti jasaghandaghy eng ýlken kemshiligimiz – ony tek qana filologtar jasady. Olardyng ózderining bir-birimen basy pispeydi. Olardyng arasynda matematikalyq formulamen júmys istegen adam joq. Olar jasaghan núsqamen әdemi óleng jazugha bolady, әdemi roman jazugha bolady, biraq, formula jazugha bolmaydy.

Ghylym izdep shet elge ketken jastardy qoldaymyn

Jastardyng shet elge ketuinen tragediya jasaudyng keregi joq. Ál-Faraby ghylymyn qayda jasaghan? Qazaqstanda túrghan, biraq ghylymdy Mysyrda arab jerinde jasady. Búl neni bildiredi? Demek, ghylymnyng basqa jerge baruy, ghylymnyng terendik izdeui zandylyq. Ghylymgha ghylymy orta kerek. Ghylymnyng sózin týsinetin adam kerek. Ony Abay da aitady. Odan qazaq kemiydi, әriyne. Biraq, qazaqta ne kemimey jatyr?

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz