Ekinshi preziydentting ekinshi joldauynyng sayasy jaghynan ne týidik:

Birinshiden, Qasym-Jomart Toqaev sayasy jylymyq әkeletin reformator bola almaydy. Byltyr preziydent saylauynda zang búrmalau men narazylyq kóp bolghanyna qaramastan, júrttyng kóbinde «jana preziydent Batystyng demokratiyalyq qúndylyqtaryn alyp keledi» degen ýmit boldy. Toqaev eldegi narazylyqtyng ekpinin týsinip, sayasy reforma jýrgizu boyynsha ýmit kýttirerlik jaqsy mәlimdemeler jasaghan. Bir jylda sol ýmitting kóbi aqtalmady.

«Beybit jiyndar turaly» jana zang eskisining ar jaq-ber jaghy bolyp shyqty, jana partiyalardyng tirkeluine erekshe jaghday jasalmady, demonstrasiyalardy quyp taratu, kóshedegi júrtty japatarmaghay qamau qazirgi qoghamdaghy ýirenshikti kóriniske ainaldy. Bir kezderi parlamentting ózin kólenkede qaldyryp ketken Últtyq senim kenesi degen konsulitativtik organnan da nәtiyje kóp bolmady. Onyng qúramyna kirgen ótkir pikirli azamattardyng kóbi óz erkimen ne rotasiya arqyly kenesten shyghyp qaldy. Keneste ózekte mәseleler kóp talqylandy da, biraq onyng qolynda eshqanday qúzyret joq bolghandyqtan, búl halyqtyng kózin aldau ghana bolyp shyqty.

Ekinshiden, sayasy ómirdi birtindep demokratiyalandyru degen әdemi eles bir orynda túryp qalghan donghalaqtyng ainaluy bolyp shyqty. Ókinishke qaray, ekinshi preziydent búl prosesti ýdetuding ornyna eski soqpaqqa qayta týsip barady. Bir kezderi jýieli oppozisiyanyng eng basty talaby bolghan barlyq dengeydegi әkimderdi saylau iydeyasyn «satylap» jýzege asyrudy «bastaghan» biylik eksperiyment retinde auyl әkimderin tikeley saylaudy úiymdastyrghan. N.Nazarbaevtyng tughan auylyndaghy әkim saylauy qúddy bir demokratiyanyng triumf siyaqty dәriptelgen. Keyin auyl әkimderin mәslihattar «saylay» bastaghan. Biraq Qazaqstandaghy biylik mehanizmderin biletin kisi auyl әkimining qolynda eshqanday әkimshilik, qarjylyq qúzyret joq ekenin biledi. Toqaev biylghy joldauynda auyl әkimderin saylau mәselesin qayta kóterdi. Preziydentti de, deputattardy da saylau, konstitusiyany da qabyldap jýrgen halyq auyl әkimin saylaugha әli de dayyn emes kórinedi.

Ýshinshiden, Qazaqstannyng sayasy biyligi oligarhiyalyq basqaru jýiesine oiysyp ketu qaupi bar. Múnyng qiyn jeri – eldi tasadan basqaru tizgini biylik manayyndaghy yqpaldy toptardyng qolyna kóship, resmy instituttardyn, sonyng ishinde preziydentting pәrmeni azangy yqtimal. Preziydentting byltyrdan beri bergen tapsyrmalary, olardyng oryndaluy mәselelerinen osynday tendensiya bayqalady.
Qazaqstannyng sayasy biylik jýiesi jinalystarda ministrlerdi ornynan sýmireytip túrghyzyp, ýsteldi qoyghylap, qorqytatyn qatang diyrektivalyq tәrtipke negizdelgen. Toqaevtyng «osylay istegen jón», «qarastyryp kórudi tapsyramyn» degen siyaqty júmsaq «tapsyrmalarynyn» arasynda oryndalmay qalyp jatqandary, siyrqúiymshaqtalyp ketkenderi bar. Qatang avtokratiyalyq eldegi zandar da, sheshim qabyldau mehanizmderi de avtokrat basshygha beyimdelgen. Ol avtokrat bolmasa, sheshim qabyldau tetigi tasada túrghandardyng qolyna kóshedi, ony qogham, parlament tarapynan baqylau mehanizmi joq. Al búl mehanizmder demokratiyalyq tәrtipke auyspasa, múnyng saldaryf boluy mýmkin.

Múhtar Sengirbaydyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz