Biyl qazaqtyng aituly úldarynyng biri, Resey armiyasynyng atty әsker generaly (qazirgi general-polkovnik dәrejesine sәikes), әskery qolbasshy, Bókey ordasynyng biyleushisi Jәngir hannyng úly, ordany alghash qúrghan Bókey hannyng nemeresi Ghúbaydolla Shynghyshannyng (Sultan Hadjy Gubaydulla Djanger-ogly knyazi Chingishan) tughanyna 180 jyl tolady (6.05.1840 – 28.02.1909).

Ol Sankt-Peterburgtegi Imperatorlyq paj korpusyn 16 jasynda bitirgen. Kornet jәne knyazi Ghúbaydolla Jәngirhanúly әueli orys imperiyasy qaruly kýshterining tandauly bóliminde (Onyng Úlylyghynyng leyb-gvardiyalyq kazak qosynynda) qyzmet etti. Sosyn Orynbor general-gubernatory kensesinde qazaqtar, bashqúrttar jәne qalmaqtar turaly isterdi qaraytyn arnayy ofiyser boldy. Odan Don kazaktary atamanynyng qaramaghynda (rotmistr),  Reseydin Soltýstik-batys bóliginde qyzmet etti (polkovniyk). Orys-týrik soghysyna qatysty, Imperator Svitasy (ayryqsha tapsyrmalar oryndaytyn top) qúramyna qabyldandy (general-mayor). Imperiya Armiyasy telegraftaryn, Ishki ister ministrligining Telegraf departamentin, ministrlikting Qazaqtar men qyrym tatarlary isteri jónindegi bólimin basqardy (general-leytenant, general-polkovniyk), Aziya problemalary boyynsha imperatordyng jeke kenesshisi  boldy. Qazaqtardyng imperiya joghary oqu oryndarynda oquyna, Aqmolla aqynnyng týrmeden bosatyluyna kómektesti. Týrkistan ólkesin basqaru, 1-shi Memlekettik duma, oghan deputattar saylau jayyndaghy zang jobalaryn jasaugha atsalysty. Resey jәne shetel memleketterining kóptegen marapat belgilerimen, ordenderimen nagradtalghan. Mәskeu Kremlindegi Georgiy zalynyng aq mәrmәr qabyrghasyna aty-jóni oiyp jazylghan. Ómirining songhy kezeninde opera әnshisi, aktrisa Feodosiya Velinskaya (1858—1931) júbayy boldy. Velinskayagha imperiyanyng jogharghy basshylyghy kýieui qaytys bolghannan keyin familiyasyn Shynghyshan dep jazghyzuyna púrsat bergen. 1920-shy jyldary Feodosiya Nikitichna Shynghyshan eri Ghúbaydolla Jәngirhanúlynyng últtyq-etnografiyalyq manyzy joghary búiymdaryn muzeyge ótkizdi. Ghúbaydolla súltan – jazushy Beybit Qoyshybaevtyng on dәpterden túratyn «Alashiya» riysәlәsi keyipkerlerining biri. Tómende II Nikolay patshanyng 1906 jyly alghash shaqyrylghan Memlekettik duma deputattaryna batasyn beru ýshin ótkizgen qabyldauy surettelgen tórtinshi dәpterden ýzindi úsynamyz.

Ghúbash Jәngirúly qarauyl qasynan óte berip, ishinen: «Jaqsy jigit, – dep oilady. – Biraq tym solshyl, óte bir shetin oy jetegine jii ketedi. Kózsiz batyrlyq is-әreket dese – janyp túrady. Otqa úrynyp qalmasa bolghany beyshara balanyn». Ol Jasaydy oqugha kelgen kezinen biledi. Eldegi syily kisiler ertip әkep tanystyrghan. Balanyng zerek ekenin tanyghan, sodan jaqsy kóretin. Sondyqtan da onyng qogham ómirining oghash, oqys qúbylystarynan saqtanyp jýruin qalaytyn. Alayda byltyrghy toghyzynshy qantar, Qandy jeksenbi oqighasynan beri  Jasay ýkimet qalamaytyn aghym jaqtastarymen asa jaqyn bolyp ketken. General onyng múnysyn biletin.  Biletin de, qyzu qandy jas adamnyng onday qylyghyna belgili bir dәrejede týsinistikpen qaraytyn. Jәne ozyq oilylardy jappay shyrmaghan múnday ahualgha jalpy kóndigetin. Ony – halyqqa qyzmet etpekke bel bughandardyng әreketterindegi naqty shyndyqpen sanasa bermeytin derti, bylaysha aitqanda, balalyq shalyghy dep sanaytyn. Degenmen, Jasaydyng ózining qasyna ertken býgingi joldasy shekten shyghatyn radikal, týbegeyli ózgeris jasaytyn batyl sheshimderdi jaqtaushynyng naq ózi eken. Jәngirhanov múny әlgindegi qysqa tildesuden aiqyn anghardy.  «Preobrajenskiy dedi me... – Qabaghyn kirjitti. – Atyna bolayyn! Familiyasynyng ejelgi orys gvardiyasy polkin eske salyp túratynyn oilamaghany ma?! Qaruynyng danqy asqan samoderjaviyege ghaybat sóileuin qaray gór!» Shamdanghan oiyn әri damytpady. Tereng bir kýrsindi de, búl jas adamdardyng joldastyghynyng mәnisin aqylgha salyp payymday bastady. Sergek oily, jas ta beymaza Jasaydyng janaghy Preobrajenskiy deytin qala quymen jaqyn jýruining ózindik syry bar bolugha kerek. Ol ghoy – býgingi tanda shyrmamaghan adamy qalmaghan sayasat shyrmauyghy ishinde ózining búratana taypasynyng qamyn kýittep, tendigi ýshin kýresu jolyna týsken bala.  Biraq tap sonday múrattaghy músylman qozghalysyna qanaghattanbaydy. Óitkeni búl, typyrshyp jýrip, sanasyna sosial-demokrattardyng shetin iydeyalaryn júqtyrghan. Sondyqtan jәy ózi auyryp qana qoymay, ózine olardyng ishinen ózi tәrizdi oilaytyn pikirles serik tapsam ba dep qiyaldaydy. Al anany, bir qaraghanda, sonday maqsattaghy dosy etuge layyq kóredi. General búghan senimdi. 

Alayda, shyntuaytqa kelgende, Preobrajenskiylerding qúqyqsyz úsaq bodan últtargha jaqtasarlyqtay kórinetin múnday tartymdy qylyghy jәy ghana kóz aldar janashyrlyq qoy. Patshalyqqa  qarsy birlesip kýresip jýrgendikten ghana dos tәrizdenip, ózderimen mýddeleri bir sekildi kórinedi. Eger ghayypttan osy radikaldar biylikke kele qalsa, onda shet aimaqtaghy últtyq tendik ansaghan bishara bodandar patshagha jylap kóriser. Búlardyng az últtargha jaq, múndas tәrizdenui – tek ózderining qoldaushylaryn kóbeytu әdisi ghana. Solay ekenin bizding bala qashan týsiner eken... Qyzyghy, әkimshilik kenirek oilap, ózimen osynsha jaulasyp jýrgen myna preobrajenskiylerge, osynau shetin kýreskerlerge tәuir qyzmet tútqasyn ústatsa, onda   búlar Jasay men onyng sorly taypasynyng mýddesin sol mezette-aq úmytar edi... Jә! Jәngirhanúly tereng bir tynystap, shiraq qadammen sәuletti zalgha ene berdi. Tórde taq múnartady. Ejelgi oi-órnekpen bay da әsem naqyshtalyp, sәn men saltanatqa malyndyryla, asa qúdiretti biylik simvoly retinde soghylghan taqyt. Bos. Manynda da eshkim joq. Zalgha el endi-endi ghana kire bastaghan. 

Kishkene ayaldap, jan-jaghyna qaranyp aldy da, general Ghúbash Jәngirhanúly generaliytet (joghary komandalyq generaldar qúramy) jiylatynday kóringen qanatqa bet aldy. Saryala kiyimdi qolbasylar. Qarasy edәuir. Eki-ýshten shoghyrlanyp jәy әngimelesip túrghandary bar, onasha aqyryn ayandap jýrgenderi bar, bәri bir qanatqa jinala bastaghan. Taqala bere, jýzi tanystarmen bas iyzep amandasty. Orta tústan toqtady da, qayrylyp, taghy tórge kóz saldy. Imperiya Taghy kim-kimdi de basyn joghary kóterip qaraugha mәjbýr etetin enseli biyikke ornatylghan. Oghan etegindegi baspaldaqpen kóteriluge bolady. Baspaldaq ýstine kýren-qyzyl mauyty tóselipti. On shaqty basqyshty artqa tastap baryp jetetin alanshada – imperiyanyng basty oryndyghy, altyndalghan taqyt ornatylghan. Resey Patshalyghynyng Taqyty. Anyzdyq surettermen sheber bezendiriluining arqasynda ghimarattyng kórkemsuretpen, sәndi japsyrmamen bezendirilgen tóbesi – plafon – kókke úlasyp jatqanday әser beredi. Taqyt tóbening sol eles-biyiktigimen talasa boy týzegen.  Arqalyghyna  ýlpildegen aq tyshqan terisinen tigilgen jamylghy asyp qoyylypty. Al Taqtyng ýstingi jaghynda kókten tógildire baldahin (әshekeyli, saltanatty shymyldyq)  ilingen. Astynan altyndap kestelengen býrkit yaky súnqar, dúrysynda – beytabighilyghymen týsiniksizdeu ses kórsetetin qos basty samúryq súlbasy kózge úrady. 

General betin sipady. «Degenmen sonshalyqty әserli emes», – degen oy jylt etti  onyng basynda. Taq jaqqa taghy bir syny kóz tastady. IYә, kestening tozyghy jetkeni bayqalady. Ghajap, jalpy samoderjaviyelik qúrylystyng eskire bastauymen ýndesip túr ma, nemene... Búl payymyn general tura sol mezetinde-aq miynyng bar týkpirinen quyp shyghugha tyrysty. Beti aulaq saytan pikirdin... Áytse de, ras-au... Fliygeli-adiutant retinde osy zaldaghy asa joghary qabyldaugha alghash qatysqanynda, qatty tanghalghan-dy. Aynala týgel bir úlylyqqa túnyp túrghanday edi. Al endi, býgin, tap sol zaldyng qazirgi ahualynan әldeqanday kózding jauyn alar symbat taba alar emes. Bәlkim múnda ózinshe bir zandylyq bar shyghar. Uaqyt ózenshe aghuda, barsha dýnie ózgeriske úshyrauda. Bәri... Zaman ózgerip jatyr, zamanmen birge adam da, adamnyng tanym dәrejesi de, kónil-kýii de ózgeredi. Múnday qúbylysty danyshpandar bayaghyda-aq bayqasa kerek. Mine endi soghan Ghúbaydolla súltan óz basynyng tәjiriybesinen de dәlel tapqanday... 

Taq túrghan túghyrdyng bir býiirinen Mәskeu polkynyng qarauyly ornalasqan bólmege aparatyn kirer esik kórinip túr. Ashyq esikten qabyrghagha iluli ýlken suret kózge shalynady. Kóne kartina, kórkem keskindeme tuyndysy. Jәngirhanúly ony jaqsy biledi. Kartinany jazugha Birinshi Petr basqarghan orys armiyasynyng búdan eki ghasyr ilgeride jýrgizgen bir soghys әreketi arqau bolghan. Onda I Petrding Soltýstik soghysynda shvedterdi jenuine kýrt betbúrysty bastau ispetti iz qaldyrghan beles – ataqty Poltava jenisi beynelengen. Suretting sóli – atpen shauyp bara jatqan Úly Petr. Jastyq shaghynda Ghúbaydolla Jәngirúly oghan talay mәrte sýisine sýzilgen. Birinshi Petrding sonau danqty shayqas aldynda ayan etken jýrekjardy syryn, ózine paj shaghynan tanys tarihy sózderdi ol әldeneshe ret esine alghan. Al onyng sondaghy aitqany úrysqa kirmek  jas soldattardy airyqsha tebirentken eken. Adal azamattardy kýni býginge deyin, estigen sayyn tolqytatyn  әigili sózder, ol әrbir otan soldatyna mәlim: Petr turaly mynany bilinder degen-di ol, ómir oghan sonshalyqty qimay jabysarlyqtay qymbat emes, oghan ózining alyp Reseyi baqytty bolsa bolghany... 

General kózin jypylyqtatty. Alqymyna lyq etip óksik tyghyldy. Tereng tynystady. Tolquyn basyp, qaltasynan betoramalyn aldy. Jasauraghan kózderine kezek basty. Ishtey kýrsinip: «IYә, Reseyding aibynyn asyru jolynda onyng istemegeni joq», – dep oilady. Qanday ómirsheng reformalardy jýzege asyrdy. Patshalyqtyng irgesin keneytti. Imperatorgha ainaldy. Birinshi orys imperatory. Orys imperatory retinde ózgening asqar tauyn kózge ilmey, ózining tóbeshigin әspettegendi artyq kóru jolymen jýrdi. Ol orys atyn bәrinen búryn, eng aldymen úlyqtaudy jolgha qoydy. Jәngirhanúlynyng esinde, sonau bir ózining jas kezinde saray adamdarynyng sýiispenshilikpen aitatyn bir syryn talay estigen-di.  Búryndary, orysty Romanovtar túqymy delinetin әiel patshalar biylegen kóne zamanda, Oraltaudan ary túratyn halyqtyng bәrin bir ataumen – jappay «jabayy tatar» dey beretin әdet ótken edi. Bertinde, Petrding reformalarymen qanattanyp, eski dәuirdi jan-jaqty ghylymy zertteu, arheologiyalyq qazbalar jýrgizu arqyly zerttey bastaghan ghalymdar baghzy jalpy ataudyng ýstirttigin dәleldegen eken. Qos qúrlyqty basyp jatqan jalpaq kenistikti býgingi týrk halyqtarynyng ghún, saq, skif syndy ata-babalary, kók týrkter, yaghny osy Ghúbash sekildi búratanalardyng ata-babalary jaylaghanyn, olardyng biyik mәdeniyeti bolghanyn, solardyng býgingi úrpaqtary orys irgesindegi alyp kenistikti alyp jatqan kirgiz taypasy bolyp tabylatynyn kórsetetin dәiekterin toltyryp jazyp, oqymystylar patshagha  әkep tapsyrsa kerek.  

Týrkter tarihy bizding tarihtan kóp ilgeride bastalady, búl shyndyq, búl – búltartpas dәlelderdi tiyanaq etip otyrghan aqiqat bolyp tabylady. – Petrding ghúlamalary zertteulerin tapsyra otyryp, oghan osylay depti. Sonda patsha, aqiqatqa jetu jolynda talay ter tógilgenin tanytatyn qalyng zertteu enbekting ýstine, alaqanyn sausaqtaryn tarbita, bar kýshimen úra tastapty da: «Búl – imperiya mýddesine jauap bere almaytyn kesirli júmys. Maghan múnday aqiqattyng keregi joq», – depti. Qoljazbany qos uysymen ýstel ýstinen júlqa kóterip  alyp, ot laulap jatqan kaminge, alauy bólme ishinde laulap janyp túratyn auzy ashyq peshke atyp úrypty... Sodan bastap joqtan bar jasau, orys atyn orayyn keltire aspandatu qisyndaryn dәripteu, sol jolda úly orystan ózgening barshasyn joqqa shygharyp, túqyrtyp otyru nauqany airyqsha qarqynmen  jýrgizilip keledi...  Senimsizdik tanytatyn әr jәitke baylanysty sayasy túrghyda tergep-tekseru, tynshylyq jýrgizu jýiesin de birinshi bolyp engizip, memleketti basqaru isining quatty tútqasyna ainaldyrghan da sol. Birinshi Petr. Túnghysh imperator. Úly Petr. Ol arnayy qúpiya bólim ashty. El kózine kórinbeytin astyrtyn qúrylym týzdi. Al ony  imperatordyng bergi úrpaqtary meylinshe damytty...

General titirkenip ketti. Tughan-tuysqandarynyng talay betke ústary búl dýniyeden júmbaq jaghdayda kóshti emes pe. Olardyng qúpiya ólimi Úly Petrden bastau alatyn jasyryn jýiening jymysqy isining saldary ekenine qazir Ghúbash súltan Jәngirhanúly Shynghyshan esh shәk keltirmeydi... Qúpiya polisiyanyng astyrtyn әreketterinen alynghan sabaq: tiri qaludyng jalghyz joly – tek Resey tәjine adal qyzmet etu... Al Rossiyagha qyzmet etuge ómirindi arnau – orys qaruy baghyndyryp, orys otary etken óz elindi úmytu degen sóz emes. Sonday-aq, orys otaryna ainaldyrylghan óz elindi úmytpau – Rossiyagha berile qyzmet etuden ainu  degen sóz emes... Joq. Ghúbaydolla Jәngirhanúlynyng qandastarynyng talay buyny Reseydi óz otanynday kórdi. Úly Reseyge jan-tәnimen qyzmet kórsetti. Syrt jaumen jan ayamay soghysyp, Rossiya-Ana ýshin qan tókti. Múny ozyq oily orys adamdary biletin jәne dәripteytin. Solay oilauy mún, general Jәngirhanov-Bókeyhanov Shynghyshannyng kóz aldyna sonau alyp qabyrghany japqan suretten – Poltavadaghy viktoriya, aituly jenis keskindelgen kartinadan әldeqayda bederli de impozantty (aybyndy, manghaz, symbatymen sústy) polotno – mayly boyaumen salynghan alyp kartina  elestedi. Ol qazaq sarbazdarynyng Napoleon әskerin shabuyldaghan bir sәtinen eles beretin qylqalam tuyndysy edi. Ónkey túlpar mingen dalalyqtar aqboz arghymaqty jetekshilerining sonynan qiqulata qúighytyp, fransuz lagerin tapap barady... Ór jasaq. Er jasaq. Ata-baba aruaghymen arqalanghan jigitterding orys dúshpanyn týre quysqan bir mezeti. Orystardy ózderining qandykóilek tumasyna balap, orys armiyasy qatarynda Napoleon basqynshylaryna qarsy jýrgizgen shayqastarynyn, otan soghysy maydandarynda Reseyding bel balasy tәrizdi úrys salyp jýrgenderining bir kórinisi. Jәne qanday sәt, qanday ghalamat mezet sol kartinada mәngi óshpes qalypta beynelenip qatyp qalghan desenizshi! 

Qadirmendi Villevalide qart (1818–1903 jyldary ómir sýrgen orys qylqalam sheberi, batalist, resmy akademiyalyq óner ókili), netken qúdiretti jan edin! Qylqalammen aluan boyaudy osynsha oinatu... Onyng seksendi ortalap, toqsanda alqymdap baryp dýniyeden ozghanynan beri de ýshinshi jylgha ayaq basypty-au... Qayran Bogdan Pavlovich, myqty shal, asyl adam!.. Ol Ghúbaydolla Jәngirhanúlyna qarap til qatqanynda, mindetti týrde «Sultan Chingishan» dep sóileytin edi. Maydan tirshiligi jayynda, әsirese qazaq sarbazdarynyng әreketterining tabighaty turaly kóp әngimeleskendikten be eken, ol Ghúbash Jәngirhanov-Bókeyhanov súltandy aty-jónimen siyrek ataytyn. Ylghy osylay, generaldyng shyqqan tegin imperatordyng ózi maqúldaghannan keyingi resmy aty-jónin, soghysta әskery janama esimi sekildenip ketken nyspysyn «Súltan Shynghyshan» dep jymiya qaytalap aitqandy únatatyn. Birde Ghúbaydolla Jәngirúly jastyq shaghynda rotmister shenimen Dondaghy kazak әskerinde qyzmet atqarghanyn, onda ózining taypalastarynyng da kóp bolghanyn tilge tiyek etken. Sonda Villevalide sol kezenge airyqsha qyzyghushylyq bildirgen-di. Kazachestvo qatarynda әskery qyzmet jasaghan qazaqtardyng ómir salty haqynda kóp nәrseni shúqshiya súrastyrghan. Sebebin de aitqan. Ol ózining Otan soghysy taqyrybyna arnaghan, kórkemsurette maydan dalasy beynelenetinin bildiretin terminmen aitqanda, bataliyalyq júmystarynda Napoleondy astanasy Parijge deyin tyqsyrysqan jenimpaz kirgiyz, yaghny qazaq jasaqtaryn da beynelemekshi eken. Sol maqsatpen, sonau 1812 jyl nauqany jóninde nesheme estelik, kýndelik oqydy, sonda da solardyng qasynda Súltan Shynghyshannyng óz tuystary jónindegi әngimesi bir tóbe kórinedi. 

Qúrmetti professordyng múnday aghynan jaryluy tebirenterlik jәit-tin. Jәngirhanúly oghan biri bashqúrt, endi biri noghaybaq, kelesisi kirgiyz, yaghny qazaq atalyp ketken qandas maydangerler turaly kóp әngime aitty. Kutuzov әskerine ózining atasy Bókey hannyng da Ishki ordadan qazaq atty sarbazdary qosyndaryn jibergenin sóz arasyna qystyra ketti. Fransuzdardy týre quyp, Europa tósinde at oinaqtatqan, sóitip Parij sheruinen aman oralghan sarbazdar mol-dy. Resey tuy astynda jasalghan úly joryqtan kelgennen keyin,  olardyng kópshiligi talay jyl Don, Orynbor kazak әskerleri qatarynda qyzmet etken edi. Soghystaghy erlikteri ýshin patsha aghzam atynan týrli lauazym, marapat, syy alghan bolatyn. Keyin  birqatary  orys  arasynda  qalyp,  pravoslaviye  shirkeuine moyynsúnghan. Al kóbi el arasyna ketken edi. Dalalyq tek, qyr qany dalagha tartyp túratyn bolsa kerek, ýirenshikti orta, dalanyng tabighy tirshilik qalybymen, yaghny qyr stihiyasymen qayta bauyrlasqan. Solardyng keybirining әrәdik osynda at basyn tirep qap jýretini bar. Qalap túr eken, orys namysyn qorghaghan naghyz qazaq sarbazyn Súltan Shynghyshan suretshi aqsaqalgha sóz joq kórsetedi.

Uәdesinde túrdy. Aragha az ghana uaqyt salyp, Súltan Shynghyshan bataliyalyq keskindeme sheberining esigin qaqty. Ony san týsti mayly boyau tamshysy shoghyrlanghan palitrasy men qylqalamyn  qolynan tastamaghan Villevalide quana qarsy aldy. Sultan Chingishan kórkemóner professorynyng sheberhanasyna   orys-fransuz soghysynyng ardagerin ertip әkelgen edi. Orynbordan Sankt-Peterburgke qydyrystay kelgen, qazaqy saptama etik, shapan men týlki tymaq kiygen, kezinde atyn Senada suaryp qaytqan bayyrghy sarbaz. Tanystyrdy. Ángimelestirdi. Professor sheksiz rizashylyq sezimin jasyrmady.  Soghystan keyin de әldeneshe ondaghan jyl ótkenmen, qart maydangerding jas shaghyndaghy Napoleonmen maydandasuda bastan keshken úrys epizodtaryn tap qazirgidey kóz aldyna elestete otyryp eske aluy bir ghalamat edi. Búl qart sarbaz aty anyzgha ainalghaly talay zaman ótken Qobylandy batyrdyng úrpaghy bolyp tabylatyn. Ol orys tuy astynda sonau batyr babasynyng aruaghyna arqa sýiep shayqasqanyn,  batys ólkege jasaghan qaharmandyq joryq jayyn yqylastana eske týsirgen. Qazaqtardyng atty jasaghynyng әskery qimyldaryn, úrys shaqtaryndaghy jýrek jútqan ór de er әreketterin, shayqasu sәtterin, frankterdi eline qaray týre qughandaghy lepirgen kónilderin qolmen qoyghanday aiqyn әngimelegen. Onyng Reseydi azat etip, basqynshylardy alys Parijge sheyin tyqsyrghan joryqtary jayynan sondaghy aitqandary suretshige qatty әser etti. Villevalide orys-fransuz soghysy ayaqtalghannan song ghana dýniyege kelgen-tin.  Sol soghysqa qatysushy qart qazaqtyng sózi onyng tanymyn keneytti. Tanymyn keneytip qana qoyghan joq, danqty shayqastardy tek oqyghan estelikteri arqyly ghana elestetip, solardyng bir kórinisin kartinasynda janghyrtyp beynelemek bolghan qylqalam sheberining kәdesine asty. Jәne qanday dәrejede asty desenizshi!..

Sonau alys zamanda, kópshilikke imperatordyng suretti zaldaryn aralap tamashalaugha 1852 jyly túnghysh púrsat berilgende, órimdey Ghúbash súltan paj retinde, birge oqityn qúrbylarymen birge, 1764 jyly II Ekaterina patshayym jinaghan tuyndylar negizinde payda bolyp, әlemdegi eng iri kórkemsuret jәne mәdeniy-tarihy muzeylerding birine ainalghan  Ermitaj tabaldyryghyn jýregi qobaljy attaghan bolatyn. Kórme zaldaryn Jәngirhanúly-Bókeyhannemeresi odan beri san aralady, nebir ghajayyp óner tuyndylaryn kórdi. Degenmen onyng nazaryn әrdayym úrys, shayqas, maydan úghymyn beretin kónergen sózben «bataliya» dep atalghan janrda oryndalghan kartinalar tartyp túratyn. Olardyng ishinde Villevalide júmystary ylghy әskery ónerding qyr-syryn dәl de әserli beyneleytindigimen ony tәnti etetin. Al solardan kóp bertinde júrt nazaryna úsynylghan әlgi kartina, әigili batalist Villevalidening fransuzdar lagerin shabuyldaghan qazaq sarbazdaryn beynelegen tuyndysy, – alghash kórgen betten-aq general Ghúbaydolla Súltan Shynghyshannyng sanasyn mәngige jaulap aldy. Kórkemsuret 1812 jylghy Otan soghysynda qol jetken tamasha jenisti eske aludyng bir aituly mýsheldi datasyna oray imperator muzeyine qoyylyp, el nazaryna úsynylghan bolatyn. 

Ghúbaydolla súltan kóz aldyna on qúlashtyq zor kartinany jana kórip túrghanday elestetti.  Ghalamat polotno. Qazaq jigitterining qylyshty jarq-júrq oinatyp, nayza kezenip, fransuz astanasyna qaray úrandata, jelmen jarysa shapqanyn professor qalay dәl ústaghan deseyshi! Ah, Bogdan Pavlovich, kampaniyanyng kirgiyz-veteranymen súhbattasu sizge qanday jemisti paydasyn tiygizgen! Dalanyng erkin úlynyng aibaryn sonshalyqty týsinip beyneleu sizding ghana qolynyzdan keldi, bataliyalyq keskindemening aituly sheberi, әdil de adal qart! Kartinagha qaraghannan-aq kóz aldyna olardyng kýndey kýrkirep: «Úr-r-r-ra! Úr-r-r! Úr-r-r-ra!» dep úrandatqany keledi. Tym-tyraqay qashqan dúshpandy bastan asyra kótergen qylyshtarymen shauyp óltiru oilarynda joq tәrizdi. Maqsattary – seldey aghyp, topan suday tasy jónkilip, mystaryn basu ma eken deysin. Kózdegenderi – qúddy basqynshynyng jigerin qúm qylyp, kelgen jaghyna ittey qualap, tym-tyraqay etip quyp jiberu ghana tәrizdi. «Napadenie kirgizov na fransuzskiy lageri», qazaqshalaghanda: «Qazaqtardyng fransuz lagerin shabuyldauy» – sonau ghalamat tarihy keskindeme-suretin Villevalide osylay atapty. Onyng búl enbegi – orys әskerimen birge әsem de aibatty, әlem astanasy sanalatyn Parij shaharyn jaulap alysyp, fransuzdardyng ataqty ózeninen attaryn suaryp qaytqan qazaq jigitterine qylqalamnyng alyp sheberi qoyghan ýlken eskertkish. 

Átten, kópten beri ol kartina kópshilik nazaryna qayta úsynylghan emes. Ermitaj qoymalarynyng birinde shang basyp jatqan bolar. Shirkin-ay, Han Ordasyndaghy әkesi ashqan muzeyge qoyghyzar ma edi... Sonda qart Villevalide general Jәngirhanovtyng qiyaldaghanyna riza bop kýlgen. Netken әdemi arman degen. Bir kezderde, Súltan  Shynghyshannyng elinde enseli kórme zaly boy kótergen shaqta, imperator muzeyi ózining mol eksponattarynyng key bóligin sonda jiberip almas deymisiz, tuady onday kýn! Sonday úlaghatty iske múryndyq bolar jastardy Sultan Chingishannyng ózi de  Áulie Petr shaharynda oqytyp jatqan joq pa?! Ana jyly ózi ong kózin salghan bir qandasy (Baqytjan Qarataevty aityp túr) Senatta birer jyl qyzmet atqaryp, Kavkazgha lauazymdy júmysqa taghayyndaldy emes pe? Ol  úzamay, eline payda tiygize alatyn bir biylik tútqasyna ie bolyp qalugha kerek. Ghúbash Jәngirhanúly kýldi. Ol jigit býginde eline qaytyp barghan, halqynyng qamyn oilap qily is jasap ta jýr, biraq qolyna eleuli  biylik tútqasy әzirge tiymegen siyaqty... Eshtene emes. Uaqyty keledi әli. Bәri dúrys bolady. Sol jigitten keyin de Súltan  Shynghyshan talay tuysyna septesip keledi ghoy. Solardyng arasynan da osynau әsem arman-ansaudy jýzege asyrugha qabilet tanytatyn qayratkerler shyghyp qaluy ghajap emes... Qadirmendi orys ziyalysynan múnday ýmitti sóz estu jan-dýniyesine óte jaghymdy tiygen-di... Topyraghyng torqa bolghyr, ol býgingi tandaghy revolusiyalyq ózgeristerge ilikpedi ghoy. Sәl ghana jetpey ýzildi. Eger jetkeninde, bәlkim, osynau halyq ókilderi mәjilisine general Jәngirhanúly sekildi ýmit artyp otyrar ma edi, qayter edi... 

«Aytpaqshy, Gubash Djangiyrevich, mening bataliyalyq kórinisterimning kenesshisi әri elgezek baghalaushysy», – degen-di ol birde búghan, úmytpasa, búdan bir mýsheldey ilgeride, 1894 jyly. Qaratpa sózin: «Qart keskindemeshi jýreginen airyqsha oryn alghan general Súltan Shynghyshan!» – dep ýstemelegen. Sosyn syrly ýnmen: «Siz mynany biliniz: óziniz sonsha únatqan kartinany jaqynda alys daladaghy tumalarynyz da tamashalay alatyn bolady», – degen. Artynsha: «Týsinemisiz?» – dep, júmbaq saual qoyghan. Qart keskindemeshining jýreginen airyqsha oryn alghan general Súltan Shynghyshan qasyn kerdi. Keskindemeshige tanyrqay kóz tastady. Týsine almaghany ras. Onyng qalaysha jýzege asuy yqtimal? Iyghyn kóterip, qolyn jaydy. Qart batalist oghan kýlimdey qarady, synay qarady. Qalaysha dey me? Sosyn týsindirdi. Bylay, mynanday tәsilmen: Súltan Shynghyshannyng ruhany jәrdemin sezingen «Napadenie kirgizov na fransuzskiy lageri» polotnosynan bir tamasha suretshi ghajayyp gravura jasady. Oima bedermen órnektelip jasalghan tamasha kóshirme-suret. Villevalide razy – óte sәtti shyqqan. Shyn mәninde tanghajayyp gravura. Al Kaspary myrza ony ózining әigili «Rodina» («Otan») jurnalynda jariyalamaq. Osy jaqynda. Keler aidaghy sanynda. Qalay? – Suretshi oghan kýlimdey kóz saldy.  Múnday júmystyng yqtimal nәtiyjesin general týsinip túr ma? Is jýzinde Kaspary myrzanyng jurnalynda basylghan gravura arqyly polotno myndaghan taralymmen kóbeytilip, imperiya qalalarynyng bәrine ketedi. «Otan» jurnalyna jazylushylardyng geografiyasy óte ken. Qart Villevalide súrastyryp bilip alghan, jurnal kirgiz ólkesindegi qalalargha da barady. Ne kerek, Ermitraj zalynyng tútas qabyrghasyn bir-aq alyp túrghan orasan zor kartina dәpterding qos betindey jerge syighyzylady. Sóitip alystaghy qalyng kópshilik nazaryna úsynylady. Súltan Shynghyshan shau tartqan Bogdan Villevalidening aitpaq syryn úqty ma eken endi? 

Qart keskindemeshining balasha shattanyp túrghany qyzyq edi. Onyng quanyshty habary Ghúbash Jәngirhanúly súltannyng da kónilin shalqytqan. Basylyp shyghuyn asygha tosyp jýrgen de, aqyry, «Rodina» qolyna tiygen bette, aqsaqalgha kirip shyqqan. Jurnaldyng aiqara betine basylghan kartina kóshirme bolsa da, týpnúsqa ruhyn tittey de týsirmegen sekildi kórinedi Ghúbaydolla súltangha. Ol qadirmendi Bogdan qartqa solay dedi. Bogdan qart razy bop qaldy. «Redaksiya tarapynan týsindirme berilgeni tipti ondy bolghan, – dep ýstemeledi Jәngirhanúly. – Kishkene ghana, biraq maghynasy zor aqparat. Tamasha, Bogdan Pavlovich!» «Siz solay oilaymysyz, Súltan Shynghyshan?» – Bogdan Pavlovich balasha mәz boldy. Sonda Súltan Shynghyshan sol kishkene ghana, biraq maghynasy zor  aqparat mәtinin qartqa mәnerlep túryp dauystap oqyp berdi. Bogdan Pavlovich jurnal betterinen ózining kartinasynyng kóshirmesin kórip qana qoymay,  oghan qosyp berilgen  shaghyn týsinikti Sultan Chingishan kelgenshe-aq әldeneshe mәrte oqyghan boluy ghajap emes. Áytse de sony, bәribir, jana estip-bilip túrghanday sezimmen, quana  tyndady.  General batalist-keskindemeshining qarsysynda qasqayyp túrghan beti: «Professor Villevalide napisal selui serii kartin iz epohy Otechestvennoy voyny, – dep, jurnal joldaryn aiqyn da ashyq dybysqa ainaldyra bastady. – Pomeshaemaya namy v kopiy v nastoyashem nomere nashego jurnala kartina ego predstavlyaet odnu iz teh ssen, kotorymy vsegda tak bogaty voyny. Eto napadenie nashih kirgizov na lageri nepriyatelya, polnoe dikosty y strashnoy sumyatisy. Po obyknovenii kartina pochtennogo professora otlichaetsya tshatelinostiu pisima y znaniyem epohiy». («Professor Villevalide Otan soghysy dәuirinen tútas bir kartinalar seriyasyn jazdy. Biz ózimizding jurnalymyzdyng osy nómirine kóshirmesin ornalastyryp otyrghan onyng kartinasy soghystarda sonshalyqty mol kezdesetin sahnalardyng birining kórinisi bolyp tabylady. Búl bizding qazaqtarymyzdyng dúshpan lagerine jabayylyq pen qorqynyshty astan-kesten abyrjushylyqtyng toghysuyna toly shabuyly. Ádettegidey, qadirmendi professordyng kartinasy suret salyp-jazudaghy múqiyattylyghymen jәne dәuirdi biletindigimen erekshelenedi»).  

Súltan Shynghyshan professordyng qartayghan jýregin eljiretip jiberdi ghoy... Villevalidening janary dymqyldandy. Sosyn ekeui az-kem pikir almasysty. General Ghúbaydolla Jәngirhanúly onyng sol sәttegi egiluli kónil-kýiin, meyirli keskinmen aq tilek bildirip aitqandaryn әli úmytqan joq. ...Qart suretshining qarapayym júmysyn izdep jýrip  kórushiler qataryna bayyrghy jauynger Súltan Shynghyshannyng jerlesteri de qosylghany qanday keremet... Villevalide shal múny bylay týsinedi: has batyrlardy ómirge keltirgen halyq kórsemsuretti nege jatsynsyn... Sóz reti kelgende Súltan Shynghyshannyng qaperine sala  ketsinshi: professordyng akademiyasyndaghy shәkirtteri – ózderi de san shәkirt tәrbiyelep jýrgen ústazdar – auyzdarynan tastamaytyn bir ong pikir bar. Olar Súltan Shynghyshan kómekshi-ýirenushi bolugha jibergen balalar sheberhanalarda elgezek te zerek jәrdemshi, qabiletti shәkirt retinde tanyluda dep aityp jýr... Auyzdaryna may, degen-di sonda Ghúbash Jәngirúly, dalada joq ónerdi tym bolmasa bireui iygerse ghoy... Bireui emes, birnesheui iygeredi, talayynan tamasha suretshi shyghady dep sendirdi ony sol kezde qúrmetti-qúrmetti Bogdan Pavlovich qariya. Janyng jannatta bolghyr orys ziyalysy... 

Parketke dýrkindete mór basqanday, taq-túq etken ayaq dybysy shyqty: qarauyl auysyp jatty. Ghúbaydolla súltannyng oiy seyilip ketti.  Saltatty Úly Petrding jenimpaz keyiptegi ór sureti bir sәt kózden tasa boldy...

Bogdan (Gotfriyd) Pavlovich Villevalide

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz