Sәrsenbi, 1 Mamyr 2024
Janalyqtar 2686 0 pikir 5 Qazan, 2011 saghat 12:23

Gýljan Kósherova. Úrpaq úsaqtaluynyng syry nede?

Býgingi bala búrynghy baladan bólek, bayqasanyz. Aqyl-oylaryna artar kinә joq, degenmen últymyzdyng úsaqtalyp bara jatqany dәleldeudi qajet etpeytini anyq. Ensegey boyly, qapsaghay deneli alyp bolmay-aq qoysyn, degenmen býgingi jigitterding qyzday nәzik, tym әljuaz ekenin joqqa shyghara almaymyz endi. 70-80-jyldary mektep bitirgen týlekterding iyghy qaqpaqtay, júdyryghy toqpaqtay, nyghyz da shymyr bolghanyn bilemiz. Al býgingi bitirushiler týgil, joghary oqu ornynda oqityn studentterding oqushylardan aiyrmasy joq. Boylary alasa, bilekteri qyzdikindey jip-jinishke, óte aryq. Keshegi ensegey boyly er Esimdey, Alpamystay alyp túlghalylardy izdeu - jaryq kýnde japy­raqtyng arasyna týsip ketken iyneni izdeumen para-par. Sportty janyna serik etken jigitterding arasynda bilek kýshi bilem-bilem, úzyn boylylary bar. Biraq óte siyrek. Osy úsaqtaludyng astarynda qanday syr bar? Ýnilip kórelikshi...

Býgingi bala búrynghy baladan bólek, bayqasanyz. Aqyl-oylaryna artar kinә joq, degenmen últymyzdyng úsaqtalyp bara jatqany dәleldeudi qajet etpeytini anyq. Ensegey boyly, qapsaghay deneli alyp bolmay-aq qoysyn, degenmen býgingi jigitterding qyzday nәzik, tym әljuaz ekenin joqqa shyghara almaymyz endi. 70-80-jyldary mektep bitirgen týlekterding iyghy qaqpaqtay, júdyryghy toqpaqtay, nyghyz da shymyr bolghanyn bilemiz. Al býgingi bitirushiler týgil, joghary oqu ornynda oqityn studentterding oqushylardan aiyrmasy joq. Boylary alasa, bilekteri qyzdikindey jip-jinishke, óte aryq. Keshegi ensegey boyly er Esimdey, Alpamystay alyp túlghalylardy izdeu - jaryq kýnde japy­raqtyng arasyna týsip ketken iyneni izdeumen para-par. Sportty janyna serik etken jigitterding arasynda bilek kýshi bilem-bilem, úzyn boylylary bar. Biraq óte siyrek. Osy úsaqtaludyng astarynda qanday syr bar? Ýnilip kórelikshi...

Býginde әskery boryshyn óteuge niyet etken jigit­terding synnan sýrinip, qatargha ilige almay jýrgenderi kóp. Býginde bolashaqqa beriler joldama ispetti әskery biyletke qol jetkizu de qiyndady. Áskeriy-medisinalyq sýzgiden sýringenderding qatary siyreuding ornyna, qalyndap barady qayta. Biylghy kýzgi shaqyrylymda shymyr degen jigitterimizding ózi shalqasynan týsti. Áskery komissariattyng aldy yghy-jyghy. Joghary oqu oryndaryndaghy siyaqty, bir oryngha on adamnan keledi. Elimizding qorghanys sala­synda qyzmet etuge niyet etken 100 jigitting tek 20-sy ghana qiyametting qyl kópirindey bolghan ótkelekten ótipti. Teng jartysy da emes, baqanday 20 payyzy ghana. Áskery medisina qyzmetkerlerining aituynsha, býgingi bozbalalardyng basym bóligi salmaq jetispeushiliginen sýrinedi eken. Odan keyingi kezekte maytaban, varikozdan japa shegetinder qúraytyn kórinedi. IYә, Otan qorghauy tiyis úrpaghymyzdyng úsaq­ta­lyp bara jatqanynyng astarynda kóp syr jatyr, әriyne. Osydan shiyrek ghasyr búryn jýrek talmasy, qan qysymy, qant diabeti dertteri ilude bir kezde­se­tin. Býginde búl auru jas talghamay, tym jasaryp bara­dy. Úiyqtap jatyp arghy dýniyege attanyp jat­qan­dar, jap-jas bolyp jýrekten ketip jatqan jigit­ter kóbeydi. Dәrigerler júmbaq aurulardyng kóbe­ngi­ning basty sebebi ekologiya dese, ekinshiden, kýnde­likti tútynatyn tagham týrlerining nәrsizdiginen dep otyr. Rasynda, taza tagham tútynu - býginde qiynnyng qiy­ny. Aynala qorshaghan ortanyng bәri - u, ish­k­en suy­myz da, jegen taghamymyz da - u. Sodan kelip den­saulyq nasharlamaghanda, qaytsin! Bastysy, bala­la­rymyzdy jastayynan qúnarly tamaqtandyra al­may otyrghandyghy­myzda siyaqty. Densaulyqqa tiygi­zer zardaby kóp qytay taghamdaryn tútynugha mәj­býr­ler kóp. Odan auru bolatynyn bilse de, amaly joq.

Ghylymgha belgili zandylyq: qúnarly topyraqta ósken biday dәninde adam aghzasynyng damyp-jeti­luine óte qajetti mynnan astam miyneral men dәru­men bar. Alayda sol asa qajetti qúnarlylyqty bý­gin­gi joghary tehnologiyamen óndep, «jón­dep», óz qo­ly­myzben qúrtyp otyr ekenbiz. Atam zamanghy tas diyir­menderge tartylghan iri úndar adamgha qajetti býkil dәrumendi ótep kelgen eken. Joghary tehno­logiya­men tarttyrylghan  únda qorektik zattardyng 75 payyzy jútylyp, tek 20 payyzday ghana paydaly kózi qalady eken. Appaq únnan dayyndalghan as atasy da, tagham týrleri de nebir dertterding oshaghy bolyp túr. Onyng qúramyndaghy arttyrylghan kómirsutekter adam aghzasyndaghy auru bitkenning qozghaushy kýshine ainalady. Ony mýldem paydalanbau kerek dep kesip aitudyng qajeti joq. Biz mól­sherinen asyra paydalanghan son, asqa­zan­da qorytylmay, shiry bastaydy. Mine, osydan kelip nebir auru bitken órshy bas­tay­dy. Tek ún ónimderi ghana emes, asqatyq mayy­myz da aghzanyng jauy bolyp esepte­ledi. Týrli seh, zauyttarda dayyndalghan ónim­derding keybirine «birinshi syghyndydan dayyndalghan» dep jazyp qoyady. Ony bireu týsinedi, bireu týsinbeydi. Sosyn onyng qaghaz etiyketkasyna da sene beruge bol­­­maydy. Kýnbaghystyn, maqtanyn, ne bol­­masa maqsary mayynyng neshinshi sy­ghyn­­dydan dayyndalyp jatqanyn ózderi­nen ózge eshkim bilmeydi. Nәtiyjesinde qa­ra­payym halyq zardap shegedi. Ziyandy may­l­ardan holesterin payda bolady. Ol jý­rek-qan tamyrlary auruynyng órshuine әke­lip soghady. As atasyn mol paydalana­ty­nymyz ras endi. Osynyng saldarynan jyl sayyn qan ainalymy jýiesi boyynsha 80 myng qazaqstandyq kóz júmady eken. Aghzanyng damyp-jetilui ýshin tartylghan za­manauy únda qúnarly topyraqtan alynghan barlyq dәrumen men miyneraldardyng joghalyp ketuining saldary, mine, qanday!

Odan bólek jigitterimizding maytaban auruyna shaldyghuynyng basty sebebi qytay ayaqkiyimderining saldary ekenin joqqa shygharugha bolmaydy.  Rasynda, býginde әskerge shaqyrtylghan jigitterding ýshten biri maytaban dertinen zardap shegedi. Búl dertting dendeuin bala shaqtan izdegen jón siyaqty. Anatomiyalyq ólshemderge say kelmeytin ayaqkiyimdi kiygen balanyng ertengi kýni jalpaqtabandylyq dertine túsalatyny sózsiz. Otandastarymyzdyn  ayaghyndaghy shәr­keylerding 75 payyzy - qysyq kózdi­ler­ding tauarlary. Varikoz dertine de osy ayaq­kiyimderding qosar ýlesi az emes... Osy­nyng bәri de, ainalyp kelgende, últy­myz­dyng úsaqtaluyna әkelip soghyp otyr. Arada az uaqyt ótkennen keyin tipten ergejeyliler eline ainaluymyz da bek mýmkin ghoy...

Músa Aytjanov, medisina ghylymynyng doktory:

- Zertteu barysynda 7 men 10 jas ara­ly­ghyndaghy balalardyng asqazany nandy úzaq qorytatyny anyqtaldy. Sol sebepten de japondyq tәjiriybege sýienip, nannyng ornyn balyq jәne sýtpen almas­tyru ke­rek.

Áriyne, múny qúptaytyndar da, qos qoldap qarsy bolatyndar da tabylar. As atasyna qarsy maydan ashqaly da otyrghan joqpyz. Degenmen ghylymy tújyrym jasau oiynshyq emes. Sondyqtan da bir shyndyq­tyng bar ekeni ras endi.

Qyzyq derek

Juyrda Qazaq taghamtanu akademiyasy nan jemegen bala aqyldy bolady dep, mektep oqushylarynyng tamaqtanu rasionynan nandy alyp tastaudy úsyndy. Alghashqy eksperiyment retinde Almatydaghy bir mektepte jana oqu jylynan bastap mektep ashanasynyng mәzirinen ony alyp tastapty.

«Alash ainasy» gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar